Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 23, 3 June 1904 — HAWAII ame KONA LAHUI. [ARTICLE]

HAWAII ame KONA LAHUI.

MOKUXA XXI. | | XO NA HAXA A KA MIBIONAKI MAI KO LAKOU KOMO AJJfA| MAI MA KELI PAEALN A A HIKI I KA MAKAHIKI 1840. } ? Pela hoi ka hiki ana mai o kekahi mau manawa mai ua aina | naaoao mai a ku maanei me ka manao e hoohihia i ke anpuni. A; o na kanaka hewa kekahi, inii ikaika lakou i maa mea e hiliia ai na ] Misionari, ame na aiii, ame na kanaka ame na wahine. Aka. aole; make pono Joa ka lakou hana, aoie o lakou loaa i ka mea a lakou i | imi ai—Aole hoi hiki ia lakou ke hoopau ae i ka hana a na Misio- \ nari, aole o lakou hooki i ka laha ana o ka pono mawaena o keia lahui. Aole no hoi e hiki ia lakou ke hoopio i ka miUamalama. ua hoka lakou, a lilo ka lakou hana i mea e poino ai lakou. Aole mea nana e hookahuli i ka Ekalesia. no ka mea, ua kukuiu ia ae keia Ekalesia inaluna o ka pohaku paa loa ? oia hoi 6 lesu Kristo, ka polīaku kuiiiu o ke kihi. E like me ka Paulo i ko Epeso poe, penei kana, "Ua kukulu ia oukou maluna o ke kahua a na lunaolelo ame na kaula. o lesu j Kristo iho no ka pohaku kumu o ke kihi." ) i XO KA MOKU MANUWA O FARAXI O ARETEMIKA. ! I ka makahiki o ka Haku 1839. ua hiki uiai kekahi mea e pilikia! ai ke Aupuni Hawaii nei, ame ka ekalesia, he mea paha e haunaele ; ai ka aiua, a e make ai ka uhane o kanaka. Eia ka mua. o ka hoo-i maka aua o na kahuua pope e kukulu i ka ekalesia Koma ma keīa > paeaina. Penei ka hoomaka ana. j I ka malama o lulai oia makaliiki no, ua ku ka moku manuwa; no Farani mai ina Honoluhi. Oahu, o Aretemise ka inoa o ka moku, | o Lapelake ka inoa o ke Kapeua. A ku ka mōku, lioakaka o Lape-j lake i kana mea i holo mai nei, a o ka hoopau ana i ka hoomaau iaj o ka poe ekalesia Koma e noho ana ma Hawaii nei, a o ka hoopa'i ] ana i keia lahuikanaka no ko lakou hoino wale ana i ke Alii nui o| Farani. Kuhikuhi mai oia i kekahi mau mea e pau ai kekahi hihia, a e oluolu ai ka manao o kona Alii. Eia na mea i kuhikuhi ia. "O ka ae ia'ku i ko ka poe pule mamuli o ko ka ekaleaia Koma hooinana ana ma na aina apau malalo ilio o ke Alii o Hawaii nei e like me ka poe Peroiesetane." "O ka haawi ia'ku na ko Farani' poe apau i liolo pinepine mai i Honolulu, i wahi aina no ka luakini; nm Honolulu, i hoomana ia ai ke Akua iloko olaila e na kahuna o| Farani.' ? <l O ka hookuu koke ia'ku o ka poe makaainana e hoomanaj ma keia aoao, ka poe i hoopaaia mai ka wa i hoomaauia na misio*j nari Farani." "Ō ka waiho ana o ke Alii nui o Hawaii nei iloko o ka lima o ke Kapena o Aretemise, i $20,000 i mea e maopopo ai kana hana i ko Farani mahope iho." I mai o Lapelake, "e hoihoi ia'ku ua mau tausani dala la ke ike maopopoia, ua malama pono ia ka olelo kuikalii."o ka laweia'ku olelo kuikahi i kekahi Alii, ame ua mau tausani dala la maluna o ka moku o Aretemise, ke kakauia ka inoa o ke alii ma ua olelo kuikahi nei. "Oia na mea, wahi a Lapelake," i hoolauleaia-i ke Alii o Hawaii nei i ke Alii o Farani. Ua lana kuu manao, a ike ke Alii oia ka mea e maluliia ai kona aupuni| a e mau ai kona Alii ana, e noho kuikahi oia me ko ke ao nei apau loa, a e wikiwiki oia i kona kakau lima ana ma ka palapala kuikalii a'u i kakau ai, a pela e hahai a pela e hahai mamuli o ka ke Aliiwahine o Boriibora, i kona ae ana i ko ka poe Koma hoomana ana ma kona aupuiii. Aka, i ole pela, ina hoole mai ke Alii nui o Hawaiij nei, ame na alii e ae, aole kakau i na inoa ma ua olelo kuikahi nei. | 0 ke kaua koke no ia, a o n<a luku ana apau, anie na mea e poino ai; e pili ana i ke kaua, no lakou wale no iii mau hewa, a na lakou no e j uku aku i na haole e noho ana maanei, ke poho ka lakou waiwai. Ual ike maopopo ia ka hopena o keia hooweliweli ana a Lapelake. j Xo ka maka'u paha i na pu nui ame na poka o ka manuwa Fa-i rani, ua ae aku na alii i na mea apau ana i kaūoha mai ai. Ua haawi ia aku na dala he iwakalua tausani, ua kakau ia ka inoa o uu Alii ma ka palapala kuikahi. Pae iuka o Lapelake me na kanaka ona, hana mese no ka poe koa ma Honolnlu, alaila launa pu ua kapena nei me ka poe makemake i kana hana. Kokoke holo ka moku, kakau ke alii ame ke kapena i ko laua inoa ma ka palapula manao aelike. TJa oleloia he mea ia e mau ai ke kuikahi mawaena o ke Alii nui o Hawaii ame ke Alii nui o Farani. He elua mea liewa loa, eia kekahi; ina hihia kekahi kauaka no Farani mai. aole hiki i na alii ame na lunakanawai ke hookolokolo iaia. Xa ke Kanikela Farani 1 olelo i ka poe kiure haole, a i ole hoole ke Alii o Hawaii i ua poe nei/na lakou no e hookolokolo. A eia kekalii; aole hiki i ke Alii oj Hawaii nei ke hoole i ka waina ame ka barani i laweia mai Fariinii mai. j Ma keia liana, ua akaka ia, ua weheia a ua hamama loa ka pukaj kahi e komo nui mai ai ka ona, ame ka pepeliikanaka, aine na hana ino a pau loa. Pono e pule na hoahanau o Hawaii nei i ke Akua nona ka maha, i pani koke mai ia a paa loa keia puka, o pau auanei na mea maikai apau loa o keia paeaina. A holo ka moku manuwa o Farani, huli koke ke kahuna pope ma Honolulu, me kana poe haumana i ka lakou hana. A i ka makahiki IS4O, pae hou mai kekahi mau kahunapule Pope hou me ka ae ole ia mai a komo iloko o keia : hana. E hele pinepine ana lakou ma ia wahi aku, a ia wahi aku. j Ma Ewa kekahi, a ma Waialua, a ma Kaneohe 110 hoi. Aole palia j o lakou molowa i ka lakou hana ana. i ko lakou imi e hoohau- ( mana aku i na kanaka. E kukuluana lakon i luakini pohaku ma

Honolaln. Ua holo kekahi poe i Kailoa, Hawaii. e baoa ika lakm hana ualaila.* •Moolelo Ekalesia. MAHELE 111. j MOKVXA XXH. I [ XO UMI. [ : He wahi alii mii o Umi no ko Hawaii nei poe. He alii kaaiana : hoi. Eia iualalo iho nei ka moolelo o keia alii. 0 l mi ke keiki a Liloa, aole nae oia ka Liloa keiki mua. aka, 0 Hakau ka mua a Liloa laua me Pinea. ka Liloii waliine ho;io nmo!:; nolaila. ua kapaia o Hakau he alii nui % no ka mea, ua like pu ko Pinea alii me ko Liloa. Aka, o Umi, he keiki oia na Liloa uie kkahi wahine ana i pu-e wale aku ai, o Akahiakuleana ka iiHKi o ua wahine la. Ua manao nui ia, oia he wahine alii ole; aka. tun kona kuauhau he alii no, hookahi o laua kupuna me Liloa. He uiau iuamo lana na Kanipahu. 1 Eia ke kuauhau no ua Akahiakuleaua la mai a Kanipahu nui;. I ame ko Liioa kuauhau īuai Kanipahu mai. | Noho aku o Kanipahu ia Alaikauakoke. hanau o Kalapana, u . i | ko Liioa kupuna; a noho hou o Kanipahu ia Hualani, hanau mai > | Kalahumoku, oia ko Akahiakuleana kupuua. Eia hou ua liauauna a Kalahumoku. oia ka i noho aku in : mea, Oikiaiamea; oia ka i noho aku ia Kalamea, o Kamanaw a*. ; lamea; noho ia Kaiua, o Ouakaiua: noho ia Kuaimakani, o Kanaiui . ia Kuaimakani; noho ia Kapiko, o Knleauakupiko; uoho ia K« ai. , aniahooleilei, o Akaliiakuleana; nolio ia Liloa. o Umi. ' Kia hoi na hanauna a Kalapana, oia ka i m»ho ia Mak«-anu!.. | hanae, o Kahaimoeleaikai; nbho ia Kapoakauluhailaa, o Kaiaanu i ohua; nolio ia Kaheka, o Kuaiwa; noho ia Kamuleilani. o Kaiit ! kapu; noho ia Laakapu, o Kauhola; noho ia Neula, o Kiha; iiulm ~. | Waoilea. o Liloa; noho ia Akahiakuleana, o l'mi. | Penei hoi ko Liloa noho ana a.me ka hanauna ana. o l iui, Liloa ka makuakane o Umi, oia no ko liawaii alii nui ia iuan iw. aia no ma Waipio no Hamakua, i llawaii, kona wahi i nolu» ma>; loa ai. A i kona wa i hele ai ma ka aoao akau o Hamakua e pili aua i ! Hilo, e hele ana oia i ke kapu heiau. o Manini ua heiau la. aia n«» u lieiau a Liloa i hoolale ai ma Koholalele i Hamakua. A j.aw k • [ kapu aua, kakali iho la oia i pau ka hoomahauahana, a neem-e aku | oia ma ka akau o ia wahi. a noho oia ma Kaawikiwiki, uo ka tuakti make nui i ka pahee, ame tia haua lealea apau. 1 kona noho ana ihalaila, hele aku oia e auau ma ke kahawai <> ke Hoea, ua pili ia aina me Kealakaha, alaila. loaa iaia o Akahia kuleana malaila. t r a hoi mai oia mai ke kahe ana, e auau aua oia mainua o kona wa e liuikala ia ai no kona haumia, (a maho|H» iho hui pu oia me kana kane, pela na wahine o ia wa), a e noho ana kaua kauwa wahine ma kapa o ka wai, e hii ana i kona pa-u. Alaila, ike aku la o Liloa, lie waliine maikai ia, a makemake iai.i. A moe iho la laua, a hapaiia o Akahiakuleana. Alaila, ninau aku <• Liloa iaia. Nawai oe? Owai kou inoa? Ila'i mai kela, o Aka.iia kuleana wan; Kuleanakupiko ko'u makua. I aku la o Liioa, !!»• kuahine paha oe no'u. I mai la kela, Ae paha. Alaila, kauolia aku la o Liloa iaia no ke keiki. ina e hanau"ke keiki a kaua he kaikamahine, ea, e kapa oe ma koii aoa<». aka. i lianau liiai he keiki kane. ea, e kapa iho oe i koua inoa «> l'mi. I maila o Akahiakuleana, lieaha la auanei ka hoailoua e akaka ai keiki nau na ke -alii. Alaila, haawi mai la o Liloa i kona malo. ume k«»na niho paho»a, ame ka laau palau me ka i aku. Eia ka hoailona oka kaua keiki, a ira kona wa e nui ai; e haawi aku oe i keia mau iih a nona. a'aila, ae o Akahiakuleana i ka Liloa kauoha, a haa\yi ae la o Akahiakuleana na kana kauwa wahine e iualaiua i keia mau lu»ailn«a ij|oa 1 haawi aku ai no ua keiki la. A pau keia. ln \v aku o Lih»a a hipuupuu i ka lauki i maio nona iho, a hume o Liloa i ka maU* iauki. A i kona lioi ana aku i kona hale iho, ike mai la kona jm»o k.i naka iaia he lauki kona malo, aole ia kona malo maoli. i mai la la kou iaia, aia lioi ua helieua o Liloa, aole ia o kona malo niaoli! Akl lioi he lauki ka iualo! Xoho iho la o Liloa malaila, a i ka pau ana ae o ka hoomahana hana o kona heiau, alaiia hoi oia i Waipio. i kona wahi i noho mua a ī. A mahope iho o ia mau la. hapai ae la o Akahiakufeana ia Unr. manao ke kane maoli a Akahiakuleana nana keia keiki, aole oia i ike na Liloa ke keiki. A hiki i ka wa e hanau ai ua keiki la kapa iho la ka maknahin»i kona inoa o Umi, mamuli o ka Liloa kapa ana i ko Umi wa i ko ai na Liloa. A hanai ia iho la na Umi nei a liiki ikawa i nui ai. Eia kekahi mea i olelo ia no Umi; i ka w*a \ hele ai kona makuakane {ke kan«* a Akahiakuleana) i ka mahiai, a hoi mai oia. ua pau ka ai ia Umi. pepehi iho la oia ia Umi. A pela no o Umi e pepehi ia ai eka makua ke pau ka ai. ame ka i ? a. kela 'inea keia mea i pau ia Umi, pela ka makua e hana ino ai. no ka men, ua manao nui oia nana ke keiki, kaumaha loa o Umi, ame kona makuahine iko Umi pepehi ia. No laila, ninan maln o Umi i kona makuahine, aole anei o'u makuakaue e ae? O keia uiaknakane wale no anei? (Aole i pau.i