Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 4, 27 January 1905 — Ka Oihana Hoonaauao o Hawaii. [ARTICLE]

Ka Oihana Hoonaauao o Hawaii.

Maaaua aku o ka makahlkl IS2O aole ! ike kela luhul H«sLwail Sa mea he naauao. k* kumu o ke kukuiu ole ia &na o kft olhaoa pIU U kumuhana a hiki wal« t k*. wa a n* MlalonaH ! kwno mal kI { Havati no ka hoooaauao ana ma ka pono uhane a pau m me ka kooaaanae honua. Aole keia he mea e ttt I ka Mhou &aaupo kulillpo

ioa o ka lahui. no ka m*a. he inea a na kupuna i hana ai a e makili nei i keia mau la ma ke kakaikahi. — na ua mau mea la i hoike ae i keia wa o ka malamalama aia no he mau hana | ano naauao i hanaia e lakou oiai ilo--1 ko o ka wa pouli. e laa ka oihana la- | paau. oihana kukulu-hale, oihana la- ! wai'a, oihana mahiai. ke kalaiaina. ka olhana kuku-kapa a na wahine ame nanala-moena. I ka houluulu ana ia lakou apau oia iho la ka lawa ame ka piha pono o na mea e lako ai ka noho ana o lakou a maloko hoi olaila i hoikeia ai ka noeau o ka lakou lawelawe ana, he hiohiona o ka malamalama o ka naauao, a o ka Hale Hoikeike Meakahiko o Kamehameha kahi e loaa ai na hoomaopopo ana i ua noeau la. ! Ua hoomakaia ka oihana hoonaauao i e na mtsionari —o ka mua iwaena o na alii o ka aina ,a i ka makili ana o ko lakou noonoo ua wehe ae la lakou i ka puka o ka malamalama no na mea apau a hookahi ka nee iike ana iloko o ia mahele, a o na, misionari no na kumu a o na alii ame ka lahui no na haumana, a ma ka hoomahele a'o ana 0 ka P-A PA a pela aku, ame ka hooaeaeia o na haawina ma ke olioli, a he ku maoli no i ka ume noonoo oiai ia mau la a huila me na rula e ae o ke a'o ana i kulike loa. me ke ano o ka lahui ia manawa ua nee mua o Ha- | waii ia mau la, ma ka naauao oiai ma ] ka olelo makuahine ke a'oia ana. I Ia mau la ua pau pu na makua ame | na kamalii a he hapauuku mai ko ka- I malii mamua o ka poe 00, aka i ka hala ana o na makahiki mawaena o ' umi ame iwakalua makahiki mai ka j wa i hoomakaia ai o ka hoonaauaouna, ua loli ae la ke ano o ke a'o ana, a i ke kukulu ia ana o na kula au-| puni aole i nele ka moolelo o Hawaii 1 ka hoike ana i na kula nunui i kukulu pu ia o laa+iainaluna Kula o Hilo ame Haieakala ma ka aoao o na kelkikane, a o kela o na kaikamahine ola o Maunaolu, Kula o Kohala, Kawaiahao ame Haieiwa o Waialua. Mai ka makahiki 1823 i hoomaka mai ai o ka oihana kula ma ke kukulu rula ana e ke aupuni a ma\vaena o ia makahiki a ka nfe.kahiki 1527 i hoohanaia ai ia rula kula. A o kekahi o ia mau ! rula oia no ka hoonaauao ia o ka ma- j kaainana oo a i ka makaukau ana e hoounaia ai oia ma kona ahupuaa e noho kumukula ai no ka hoonaauao ana i kona hoa lahui. A ma keia hana ua ku aku na kula a puni ka Paeaina holookoa, i hiki aku ma kahi o £>00 kula i kaa ole ai malalo 0 52,000 haumana o ka poe oo no nae. 1 ka makahiki IS4I 1 hana mua ia ai ke kanawai kula a mailaila mai ka hookumu ana i na agena kula. lunakula a na ka lunakula nui e hoomalu ia lakou apau pau pu me ke komike kula a na makua mea keiki o ka apana i koho ai no ka lawelawe pu ana me na agrena. O ka hua i l&ia mail.'iila mai oia ka makaukau o ka lahui 1 ka heiuhelu mai ka poe aole malalo o ka umikumakalima makahiki a i ka hoomaloloia ana o ke a'o ana i ka olelo makuahlne iloko o na kula aupuni a a'oia ka oleio Beritania ua aneane e pau loa ka poe no lakou na makahiki mai ka iwakalua a pii ae ma ka makaukau oleio ame kakau Beritania a i keia mau makahiki iho nei ua hului pau la na mea apau ma ka namu mai ka poe pokii a ka poe oo a koe no hoi ka poe hapopo loa. A i ka haliu ana aku i hope koliullu loa a hookuku me keia au hou e hele nei aole he mea hiki ke hoole i k& pii ino loa o keia au m$ ka hoonaauao & ua naauao io no ka lahui Hawail o keia mau la 1 oi pakela ae i Ko na wa i hala, aka, he hookhi anutr

a ke Kilohana i hoomaopopo ai. ana no hn; e manao neī i ka loaa pu o ia ike i kekahi poe. oia ka makaukau piha ole o na Hawaii. ma ka olelo Beritania pau pu me ka olelo Hawaii — he akamai olelo haole pahemahema aole i ka piha a he akamai olelo Hnwaii aole i ka !awa, ma kekahi olelo ana, —o na Hawaii o keia mau la he poe hapa ike olelo haole ame Hawaii lakou, oia hoi, aohe i lawa piha ma ke kakau a olelo ma na olelo elua; aka aia no he poe i makaukau piha eia nae o ka hapauuku loa ia. 0 keia haawina hookahi no ka i loaa aku i na lahui e ae e noho nei a e hoonaauaoia nei iloko o na kula aupuni, a ke hele kekahi ma kahi o na pokii e pupulu ana aole e nele ka loheia o ko lakou namu mai na Hawaii. Kepani haole (o na haole like ole( ame Pake ame ko na lahui e ae; a e aho ka hemahema na lakou no ka mea akahi no a makiii ae aka o ka poe i hoonaauaoia iloko o na kula o kakou a i hemo mai a i kanakamakua aole i piH ka makaukau a lawa me lakou ma ka olelo Beritania; eia nae, o ka hua o na hana ano nui ame na alakai aupuni ana o kakou ua ikeia ka oi -pakela loa ae o ka hoowaiwai i ka lehulehu ame ka holomua mau imua ma o ka hoohanaia ana o ka naauao o ia mau hana. 1 ka makahiki 1903, aia he 15,415 haumana o na lahui like ole apuni ka Paeaina a i ka makahiki i hala iho la aia he 19,229, ua like hoi ia me 884 haumāna oi ae o ka makahikl t hala i ko kela aku. Iloko o keia huina pau o na haumana aia he 10.457 haumana kane a he 8,842 haumana wahine, o keia huina 'o na haumana ua hoopunanaia lakou iloko o na kula no lakou ka huina o 204 kula aupuni ame kula kuokoa, e laa na halekula no lakou na kii e puka aku.nei ma keia helu—o kela o Kehehuna (he halekula hou ia), Kula o Kamehameha o ra haumana kane nunui, Kula o Punahou, Kula Kiekie, ame Kula aupuni Kaahumanu, ame na kula e ae. A iloko o keia nui halekula o 204, aia he 147 kula aupuni a he 57 kula kuokoa':. a e noho oihana kula ia nei e na kumukula no lakou ka huina o 646, mai na kane kumukula o IS9 ka nui a na wahine kumukula o 457; ua likeia me 268 ka oi o na kumukula wahine i na kane. O keia huina nui o na kumukula, aia he 399 o lakou i hoohanaia e ka Papa Hoonaauao iloko o na kula aupuni. a he 247 kumukula iloko o na kula kuoko*. A i ? a averika ana aia he 36 haumana i ke kumukula aupuni hookahi i ka 19 haumana i ke kumukula kuokoa. hookahi. A i ka hookuku i ko ka wa i hala .oia hoi, he 9W kula a he 52.000 haumana, ua oi loa aku no ka nui o na kula ame na haumana o na la i hala i ka huina oi o 696 kula ame ka haumana. oj o 33555 haumana i ko keia mau lar a o kekahi like ole oia ka oi ae o na hoonaauao o keia i kela o na la kahlko. O keia mau hooaiai ana kekahi mau hoomakili ana i ka auwai o ka hoonaauao iioleo o Hawail ame kona mau pomaikai e hookahe nei. '