Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 18, 5 May 1905 — Page 3

Page PDF (1.48 MB)

This text was transcribed by:  Kanoe Kanakaole
This work is dedicated to:  Tūtū Lolena Nicholas, hulu kupuna o ka ʻAha Pūnana Leo

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

            He elua a ekolu paha iwaena o ka poe a Peterika i ike ai iloko @ @@ @@@@ i@@ @@@@ nei i ka wa a Petero i hiki ae ai me ke eke e noho @@@ @@ ia @@@@@@ @ lana i hiki ai, a na hoomaka koke mai la lakou @@ @@@ ia @@@ @@ ina paha ua pono kana huakai.

            @@@ pono na mea apau." wahi a Petero, "eia nae aia he wahi @@@ @@@ o ka pilikia."

            Ia lakou i ni@niele mai ai e hoikeia aku na mea i ala mai, ua @@@ @a iho la ko Petero waha.

            "E kali a hiki i ka ike ana o ka ahakuka i na mea apau." wahi a Petero i pane aku ai no na ninau i haawiia mai.

            I kela manawa aia kekahi poe ke akoakoa ae la ma ka lumi ma-hope o ka hale inu rama, a i ka hope loa no hoi ua komo mai la ke-kahi kanaka a keia poe apau loa i kunou like ai ko lakou mau poo @ @@ ka ike ana aku hoi iaia me he mea la he kanaka ano nui @@.

            @@@ ae la na manao koho wale iloko o Peterika o ka "loea" paha @ @@ @@ nae @@@ @@@@ keia he kanaka aoo e kohu ai ia inoa iaia oiai @ @@@@@@, @ oiai he nanaina eleu kona aole loa he wahi hiona a @@@@@@@ e ike aku ai he kanaka keia i hoonaauao loa ia ma ke-@@@@ @@ kiekie.

            Ua kapaia aku na kanaka la ma ka inoa o "Ivana" e ka poe ho-@@@ @@@@aele.  Huli ae la oia a nana pono ia Peterika, alaila puana ae la:

            "Pehea i ala mai ai keia mea?"

            Haʻi aku la o Peterika me kona hooloihi olelo ana aku, e haʻi ana hoi i kekahi moolelo o kona ike ana ia Petero a komo iho ka ma-nao koho iloko ona he kanaka nihiliki keia, ka uhaiia ana Petero @@@@ kona lele ana e uwao, a o keia moolelo loihi a Peterika i haku wale ai he mea ia na ka makaikiu i manao ai e hoohulihuli i na manao e apo mai ia Peterika iloko o ka huina hookahi me lakou.

            "A ua hooholo iho wau." i hoopau ae ai o Peterika i kana haʻi moolelo ana, "aole keia he mea okoa aka he makaikiu, a komo mai la iloko oʻu ka manao e hoopakele aku iaia nei mei keia makai-@@@ aku.  Nolaila, ua kali aku wau a hiki i ka loaa ana iaʻu o ka manawa e lele aku ai."

            Ua meha iho la ka lumi no kekahi manawa, alaila, pane mai lao Ivana:

            "Ua pono iho la, ke hookipa aku nei au ia oe.  E hoolilo aku @@ makou ia oe i keia po i lala a i hoahanau pu me makou."

            Ku ae la o Ivana iluna a hoomaka aku la e hele no kekahi lumi @@ ka hale lua olalo, a e kupono ana hoi malalo o ka hale inu rama, @@@ no hoi ka manawa i hahai aku ai na poe apau.  He iwakalua ka nui o keia poe.

            Aole lakou i komo aku iloko o ua lumi la me kekahi mau hana @@a mau i na hui o keia ano, e laa ka hua e komo ai iloko, ka haawi hoailona ana paha, a i ole hoomaka hoi i ka halawai maluna o ke-kahi papahana i ike mau ia iloko o na ahahui; eia nae ua hiki ia Peterika ke ike aku aia iluna o ka helehelena o kela ame keia mea pakahi ka iini ma ka lakou mea e hana nei, a ike pu iho la no hoi oia o na olelo o ka halawai ua kamailioia ma ka olelo Germania.

            Mahope o ka akoakoa ana, ua malamaia ae he mau kukai ma-nao ana maluna o kekahi mau mea a Peterika i hoomaopopo ole ai, @@a nae na koho wale aku la no keia ma ke ano nui o na mea i hoo-pakaia ae, ua pili ia mau kukai ana maluna o na lala i hiki ole mai.  Mahope o keia i ku ae ai o Ivana iluna, a kaulono pono mai la kona mau maka i ke anaina no kekahi manawa me ka pane leo ole ae.

            Aia iloko o kela ame keia lala i akoakoa ae ka ike e hoikeia mai ana kekahi mea ano nui, nolaila i noho malie loa ai na poe apau e like hoi me ke anoano o kekahi anaina pule.

            "E na hoahanau," wahi a Ivana i pane mai ai, "ua ike kekahi poe o oukou ua hoounaia aku ka mea kamahao a ke kanaka loea i ka Makuakane Uuku.  O keia ka inoa kapakapa a na Rukini i ko lakou Za@, he mau pule i hala ae nei.  Aole o kakou mea i ike i ka @ana i loaa mai no ia mea, a mai keia manawa aku a hiki i ko kakou wa e lohe ai, aole a kakou mea e kamailio ai no ia mea.  Aole e nele ka loaa ae o kekahi hopena no ia mea he mea ia na kakou e hoohe-wahewa ole ae ai."

            Ua nu koke ae la ka poe iloko o ka lumi, e hauoli ana hoi i ka loaai@ ae o kekahi hopena ma ua mea la.

            "Mai kuhihewa mai oukou,"  wahi hou a Ivana me ka leo koʻi-koʻi.  Ke makaʻu nei wau o ka hopena i loaa ae no ua mea kamahao la, aole i kulike me ka kakou i manao ai.  He koho wale ana no nae hoi keia, koe nae hoi ka oiaio.  I keia la, ma ke Kulanakauhale o Nu Ioka nei, aia he agena no ka "Makuakane Uuku" o kakou, a aole a kakou mea e hoohewahewa ae ai o ke kumu o kona hiki ana mai ianei mamuli no ia o keia mea kamahao a ke kanaka loea."

            Maluna o keia mau mea e haʻiia nei, ua maopopo ia kaua ko Peterika ike maopopo ana, a no na Nihiliti hoi aole lakou i mao-popo ia mea.  O ka mea kamahao a ke kanaka loea ua maopopo ae la ia Peterika aole ia he mea okoa aka o kela mea hoopahu no a Petero i hoike mai ai iaia, a hooholo iho la ka makakiu o ke ka-naka keia nana i hoouna aku i ka mea kamahao a ke kanaka loea ma kela buke i make ai na aliikoa elua.

            Ua ike pu aku la no hoi ka makakiu maluna o Ivana ame ke-keahi mau hoa i ike ole i keia mea, he poe enemi lakou no ke kanawai.

            Aole oia i kanalua i ke koho ana o ka agena o ka Za i oleloia o Paulo Oloveka no ia, a o na huaolelo a Ivana i puana hou ae ai oia ka mea nana i hooiaio loa i keia koho ana.

            "Aole kakou i maopopo i ke kumu o kona hiki ana mai nei ia-nei." wahi hou a Ivana, aka ua ike no kakou o kela ame keia hana a keia "Makuakane Uuku" he mau hana hoopilikia wale no e keehi ana i na makaainana.

            "Aole no hoi he mea e hoohewahewa ae ai ua hoonaia mai o Paulo Oloveka no Nu Ioka nei no ka hookolo ana ma ko kakou me-heu, wawahi iho i ko kakou ahahui, a hookomo aku ia kakou iloko o ka halepaahao a hiki no i ka make ana."

(Aole i pau.)

 

Kenekuria Umi-kumamaiwa

------ AME ------

Kana Mau Hana Kamahao.

(Kakauia e Simeon K. Nawaa.)

________________

MOKUNA V.

(KAU POO MUA.)

BERITANIA NUI AME KE AO HOLOOKOA.

________________

            O ke ala haunaele o na kolone o Sepania ma Amerika oia ka mea nana i hoomahuahua ae i na manao inaina no Beritania Nui.  O keia ala haunaele ana ka mea nana i hoopoino ia Sepania a he holomua ana hoi ia no ko Beritania Nui poe kalepa, i hiki hoi ia lakou ke komo pu ma na launa kalepa ana i hookahuaia hoi e ke aupune e ku nei.

            No na mea pili i ko Pogutala ame ko Sepania mau pualikoa, i kinohi ua waiwaiole like ko laua mau pualikoa, aole mamuli o ka haahaa o na koa hou, aka mamuli no ia o na aliikoa, he poe lili makapo wale lakou a haalele hoi i na alakai kaua ana.  O na Pukiki hoi ua naauao lakou ma ia mea a ua ike iho lakou i ko lakou makaukau ole, a waiho aku ia lakou malalo o na alakai ana a na aliikoa o Beritania Nui, a malalo o keia alakai ana i pa malie ae ai lakou me ka makaukau, a hiki i ka wa a Welinetona i manao ai ua like a like lakou me na koa lahui Inia.

            Aole o Sepania i ae aku i ko lakou alakaiia e kekahi aliikoa o na aina e, a houluulu ae paha, a pela i puka ai keia mau olelo a Welinetona:

            "Ke hilinai nei wau, o na aliikoa Sepania, ua oi aku ko lakou manao e waiho aku ia lakou iho malalo o Farani mamua o ko la-kou haawi ana mai i wahi mana iki ia kakou maluna o ko lakou  pualikoa, aole no hoi lakou e ae ana ua oi aku ka ike o ko kakou mau aliikoa mamua o ko lakou."

            Eia nae o keia kekahi o na pualikoa oki loa i ikeia, a mamuli o ia kumu i hoopuka hou ai o Welinetona i keia mau olelo:  "He poe kamalii wale no lakou ma ka oihana kaua i ike wale no i ka nee ana aku imua, ke ano o ka haalele ana i na laina koa ame ka hui hou ana ae, me he mea la ua kulike aku me ko ke keiki hoonioni ana ikona mau lala me ka maopopo ole iaia ko lakou waiwaiia."

            Ua hoike ae hoi kekahi o na alakai o ua mau pualikoa Sepania la, oia hoi ke Duke o Albuquerque, penei:  "I ko makou manawa e maki ai a hoomaha iho ua like makou me kekahi puulu hipa, me ka lawe ole ae hoi i kekahi kahua.  Mahope mai e hoomaka hou aku no makou i ka nee ana aku imua e like me na poe e aea wale ana no, e nana ole ana hoi i ko wa o kekahi laina ame kekahi launa, na kau-oha, a i ole, i ike ano o ke ku laina ana."

            Ua like aku no ko Napoleona manao me keia, a iaia i kakau ae ai i kekahi manao iloko o ka malama o Augate, 1808, ua i ae oia pe-nei:  "O ka huina pau loa o keia poe hoala kipi ua hiki ole ia lakou ke hoohaulehia iho ia iwakalua kaukani koa Farani e ku ana ma ke-kahi kahua maikai."  Ua kakoo pu ae no hoi o Berthier i keia manao ma kana leta i kakauia ae ai ia Iosepa Bonepate ma ka la 31 o Ianua-ri, 1810, no kana mea i ike ai, penei:  "Ua manao ka Emepera ua ikaika maoli na Pelekane ma Sepania.  O ke koena iho ua like me ka pauku laau waiwai ole."

            I ka wai i ala ai ke kaua me Auseturia oia ka manawa a Weli-netona i hoea ae ai ma Likebona no ka lawe ana ae i ke alakakai malu-na o iwakalua tausani koa Pelekane e noho ana malaila, a oia no hoi ka manawa a Beritania Nui i hooi loa aku ai i kona manao e hoopakele ae ia Europa mai ka noho hoomaka'uka'u mau ia e na hana a Napoleona.  He mea paakiki loa ka hoao ana aku e kipaku aku ia ekolu haneri tausani koa i aʻo pono ia a i hoolako pono ia a o lakou hoi na koa maikai loa i ikeia ma ke ao nei ia mau la, nolaila e lilo ana he mau makahiki no ka hoomakaukau ana e ko ia manao.

            Ma ka nana ana i ka hana i hanaia e na Pelekane ua ku maoli no i ka apu'epu'e ke ko o ka lakou mea i manao ai, oiai aole i oi aku mamua o kanalima tausani koa ma Potugala.  Me keia huina ua hoohiia aku he heluna nui o na koa Pukiki ame Paniolo, i hoo-lakoia hoi ka hapanui me na mea kaua e Beritania Nui, a he poe hoi lakou i hiki ole ke hilinaiia i ko lakou manawa e laweia aku ai a kukulu aku imua o ka enemi.  O ka naauao i loaa ia Welinetona oia kana i hoohana aku ai maluna o keia kulana lawe ole o kona ikaika a paui ae i keia poe iluna.  Malalo o kana alakai ana ua loaa ae la he mau lanakila neepapa ana ma ke kaua, a o ka hopena oia ka hookukeia ana aku o na Farani mai ia anemoku aku kahi hoi a lakou i paa iho ai me ke kuleana ole.

            O ka Welinetona hana mua loa oia ka hoomakaukau ana i ka-hua no kona mau koa kahi hoi a lakou e kuemi hope aku ai a paa mai ke hiki i ka manawa e auhee ai kona mau koa.  Ma Torres Vedras, ma na aekai o Potugala, ua kukulu ae la oia he ekolu mau launa papu nui ana hoi i ike maopopo ai ua hiki i kona mau wahi pualikoa uuku ke paa a ku e aku i ka lelekauaia mai, a o kahi hoi ana i hooholo ai e kau aku iluna o ka moku ke ku oia i ka pilikia.  Mai keia mau wahi kaupale ikaika e hiki ana iaia ke hoonui aku i kona kahuakaua e like me ka mea hiki a e like hoi me ka pii mau ana o kona ikaika mai na pualikoa nana e hoopuipui mai ana iaia.

            Ua nee aku o Welinetona no ka palena aina, kahi hoi, a kekahi pualikoa nui hewahewa a Napoleona i hoonee aku ai imua ona a ka ahakuka hoi o na aliikoa Farani i noonoo ai a hooholo e auhee aku.  Ma Busaco ua kali aku la oia i ko Farani pualikoa, e hookahu ana hoi ua Welinetona la iaia iho ma kekahi kahua ikaika, a malaila i hookau aku ai oia i ka make weliweli maluna o ka enemi, a kuemi hope aku la no hoi no ka laina kaupale o Torres Vedras.

            Mahope aku o keia na kaua ana ma na kualono ma ka aoao a-kau o Lisbon, a e waiho ole ana hoi he wahi hakahaka mawaena o Tagus ame ke kai.  I ka hookokoke ana mai o ke kau la ua hiki ae la o Masena ma Sepania me 70,000.  Ua kuemi hope o Welinetona malalo o ke awawa a hiki i Busaco kahi hoi ana i ku iho ai a kaua aku.  Ua haulehia hou no na Farani malaila, eia nae ua ike no ko Beritania Nui alakai aole no ona ikaika a he hana naauao ma kona aoao ka hoomau ana i ke kuemi hope.  Ua hahai aku no o Masena mahope ona, aka ua ku aku la oia imua o ka papu o Torres Vidras, a malaila oia i huli ikaika ai i kahi hemahema o ua papu la, he ole nae ka loaa.

            Ua ku iho la o Masena malaila a hiki i ka manawa i wi ai ka aina a hoomaka aku la oia e kuemi hope.  Ua nawaliwali loa o Welinetona a hiki ola iaia ke lelekaua aku a hiki i ka manawa e loaa aku ai kona kokua i ke kau haulelau o 1811.  Alaila nee aku la oia imua o Masena, a auhee aku la o Masena no ka akau.  O keia kue-mi hope ana oia ka hiki mua o ka hoonee kaua i hoomauia aku a hiki i ka lele loa ana o ke kanaka Farani hope loa mai ka anemoku a hookahua paa loa ia iho la na Pelekane ma ka Farani lepo.

            Ma kekahi mau wahi e ae o Europa o ke ala haunaele ma Sevia ame ke kaua mawaena o Rusia ame Tureke oia kekahi mau mea ano nui ma kea kau poo mua.

 

MOKUNA VI.

(KAU POO MUA.)

 

HAWAII AME KAMEHAMEHA

 

            (HOAKAKA. -Ma ka Papa Hoomanao i hoomakaukauia e Hon. A. Fernandez, ua hoikeia ua hanauia o Kamehameha I i Novemaba, 1736, ma Kokoike, Kohala.)

            I ka omaka ana mai o na eheu malamalama o ke Kenekuria Umi- kumamaiwa, owai la iwaena o na 'lii ame na makaainana e noho ana ia manawa i moeuhane mua, o ke Kenekuria Umi-kuma-maiwa, oia ke kenekuria e hapaiia ae ai o Hawaii nuku iwaena o ka Moana Pakipika, a ikeia mai ua heluia oia iwaena o na Aupuni ma-lamalama o ka honua nei.

            He mea oiaio o ke Kenekuria Umi-kumamaiwa ua hanau mai i na hana kamahao loa no Hawaii nei, a ke hookuku aku me na hana o ke kenekuria umi-kumamawalu, ua pakela loa aku ko keia i ko kela, a he mea ia na ke kanaka Hawaii e haaheo ai.

            He mea pono i ka mea kakau ke hoomaikeike mua aku i kekai mau mea ano nui i ala mai i ke kenekuria umi-kumamawalua ma-mua aku e hoakaka hoi ma ke ano nui, i hiki ai ke hui ae me ka mo-olelo Hawaii o ke Kenekuria Umi-kumamaiwa a loaa he mea e kalele ai na hana i hanaia o ia kenekuria.

            Ua hoomakaia ka hoomaupopo ana i ko Hawaii nei moolelo ma ke alahele malamalama mai ka 1527 mai, i ka malama hoi o Nove-maba, oia ka manawa i pae mua ai na olulo Paniolo o kekahi moku ili ma Keei, Kona.  I ka 1555, oia ka loaa mua ana o ko Hawaii Paeaina ia Juana Gaetano, a i ka 1736, Novemaba, oia ko Kamehameha I hanauia ana a lilo mai i Napoleona no ka Moana Pakipika nana e nakinaki ia Hawaii Paeaina iloko o ke apo hookahi, ma kokoike, i ka makani Apaapaa o Kohala.

            I 1737, i kauaia ai ke kaua o Kawela ma Molokai, e Kapiiohokalani, ke 'lii o Oahu, a hiki i kona make ana a auhee ko Oahu nei.  I 1738 mai i malamaia ae ai ke kaua o Keawawa e Alapai, mahope hoi o kona kaua ana ia Oahu a haule pu.  Ma keia kaua ana ua ko-kua aku o Peleiholani, ke 'lii o Oahu, ia Kauhi, eia nae mahope o ke kaua hahana ana no elua la, ma ka akau o Lahaina ua paa iho la o Kauhi i ka hopuia a pepehiia oia.  Mahope o keia i hui ae ai na 'lii o Hawaii ame Oahu a hana iho la i kuikahi, a ma ua kuikahi la ua hoonohoia o Kamehameha i Moi no Maui, a mahope hoi aku la laua no ko laua mau wahi pakahi e waiho ana hoi i ka Mokupuni o Molokai malalo o ke 'lii o Oahu.

            I 1768, hanauia o Kaahumanu ma Kauwiki, Hana, Maui.  I 1776, ka haulehia ana o Kalaniopuu ma kahi e kokoke ana i ka puu-one o Waikapu.  Ua lele ae oia ma ke Kaikuono o Maalaea, a hoo-una aku la oia i kona poe koa, na Alapa hoi o kona pualikoa.  Ua lelekauaia mai lakou a hiki i ka hoi uhane ole ana o kekahi mea, alaila nee aku la oia me kona pualikoa holookoa, eia nae ua haule-hia oia a hoikeia mai oia no Maalaea, a mailaila aku i hoouna hia oia a hookeia mai oia no Maalaea, a mailaila aku i hoouna hoopau kaua, a ua aeia mai, eia nae aole i loihi mahope iho ua hoo-maka hou ae la o Kalaniopuu e kaua me ko Maui ame Lanai.  Ma keia mau kaua ana i hoike ae ai ke Keikialii Opio, Kamehameha I i kona koa a alii makaukau ma ke kaua.  I ka wa e kaua ana ma Koolau, Maui, oia ka wa a Kapena Kuke i hiki mua loa ai ma keia Paeaina, i Ianuaei 18, 1778.

            Iloko o Novemaba 26, oia makahiki no hiki o Kapena Kuke ma Maui, a i Feberuari 14, 1779, make oia ma Kealakekua, Kona Hema, Hawaii, ma kahi o kona kia-hoomanao e ku nei.

            I  1781, lilo hou o Hana ia Kahekili, a i 1782, iloko o Ianuari, make o Kalaniopuu, a malamaia ke kaua mawaena o Kamehameha I ame Kiwalao, ma Mokuohai.

            O ke alakai mua loa nana i hoohiolo i ko Kalaniopuu Aupuni oia no kona mahele ana i ke Aupuni e lilo ma-lalo o Kauikeaouli Kiwalao, kana keiki, a i ke Akua hoi ia Kukailimoku i ke keiki hanauna, Kamehameha I.  He mau mahina mahope mai ua hoao aku la o Kiwalao e mohai i ke kino-make o Imakakoloa, kekahi o na 'lii kipi, i ke akua kaua, aka ua komo akeakea aku o Kamehameha a makemake nana no e hana aku i ka mohai.

            Ma Waioahukini, e kokoke ma ka hemo o Kau, malaila i make ai o Kalaniopuu,, a mahope o ka pau ana o ka manawa kanikau, no-na, oia no paha ka mahina o Iulai, ua hoomakaukau iho la o Kiwa-lao, Keou, kona kaikaina, ame Keawemauhili e hoihoi i na iwi o Kalaniopuu no Ka Hale o Keawe ma Honaunau, Kona Hema.

            He mea maa mau no kekahi manawa loihi iloko o ka noho'na o na Moi o Hawaii nie ka mahelehele ana i na aina e paaia ana e lakou ma kekahi ahakuka o na 'lii, a o keia hoi ka mea nanai ala-kai mau aku i na kaua ana mawaena o na 'lii o keia Paemoku, a mamuli o na kaua ana i kau aku ai o Kalaniopuu ame Alapai ma ke kulana Moi.

            I keia manawa aia o Kona ko paaia la e eha mau alii ikaika loa, a ua hui like ae no hoi keia poa.  O keia poe oia no na mahoe e-lua, Kameeiamoku ame Kamanawa, Keeaumoku a me Keawe-a-Heulu Mamuli o ko lakou ike ana i ke ano nawaliwali o ke alii opio, na manao hapuku a kakauha o kona makuakane hanauna, komo hoi na manao haakei a ake pono pili kahi o Keoua, ua hoalaia mai na ma-nao maka'u iloko o keia poe alii o Kona.  Mamuli o keia ua hoouna aku la lakou ia Kekuhaupio, no Keei, kekahi hoi o na pukonakona o ia mau la, e hele aku e koi ia Kamehameha ma Kohala e haalele aku i kona noho ana malaila a e hele mai oia a lilo ae i poo no lakou.  Ua ae aku o Kamehameha i keia noi, a hoakoakoa mai la oia i kona poe kanaka, a hoi pu aku la me Kekuhaupio no Kaawaloa.

            I keia manawa no hoi ua holo mai o Kiwalao a hiki i Honaunau, e lawe pu mai ana hoi i ke kino wailua o Kalaniopuu maluna o na waa kaulua, a e uhaiia mai ana hoi mahope e kekahi  huina nui o na kaukaualii ame na koa i lako me na mea kaua.  Mawaena o keia mau aoao a i elua e unene ana no, eia nae aole o laua mea i make-make ae e kaua, a o kike ana ae o na mana elua mamuli no ia o ka piha inaina o Keoua.

            I ko ke 'lii opio hiki ana ma Honaunau, ua hele loa ae la oia no Kaawaloa, kahi hoi a Kamehameha i pae ae ai, a malaila oia i hoo-kipa maikai ia mai ai e Kamehameha.  Mahope o ka uwe ana o na alii i pane aku ai o Kiwalao me ka hoomeamea ole, penei:  "Owai kou aoao?  He mea oiaio e make like ana no kaua.  Eia ko kaua hulu makuakane ke onou nei ia kaua e kaua.  Malia paha o oe ame a'u nei e pepehiia ana. Aloha no paha kaua."

            I kekahi la ae mahope o ka pau ana o na hana kupapau, ua puke mai la o Kiwalao a pii ae la ma kekahi awai e pili kokoke ana i Hale o Keawe, a kukala ae la i ka olelo e ka ahakuka ma Waipio, eia nae aole i kulike na manao o na alii o Kona.  I kekahi mau la mai ua hoomakaia ae la ka maheleheleia ana ona aina o ke aupuni e wai-ho ana, a ma ia mahelehele ana i lilo aku ai ka hapanui ia Keawe-mauhili o Hilo ame kona mau aialo.

            Aole i hoomaopopoia o Keoua ma keia mahelehele ana, a @a ha'iia aku iaia e oleuole no hoi ia e paa i na aina i lilo mua ai iaia.  Ua pii ae la ko Keoua inaina no keia mea, a houluulu ae la oia i kona poe kanaka a hoomaka aku la e hana i hana hoohaunaele.  Ua hele mua aku oia no Keomo a malaila lakou i kua ai i ka uluniu, he hoailona hoi e kono aku ana e kaua.

            Mai nei aku lakou i hele aku ai no Keei, a malaila lakou i hoo-hakahaka ai me kekahi poe kana o Kamehameha a pepehi aku ia lakou.  Ua laweia aku ko lakou mau kino kupapau no Honaunau, a malaila o Kiwalao i mohai aku ai ia lakou imua o ke akua kii.  Ma keia hana ana a Kiwalao ua kau aku maluna ona na koikoi apau a e hookahua ana hoi iaia iho ma ka aoao hewa.

            No kekahi mau la ua malamaia ae na hakoko liilii ana mawae-na o na aoao a i elua a ia manawa no hoi aia keia mau aoao ke houluulu ae la i ko laua mau kanaka kaua, a o ka hope loa oia no ka hui an aae o keia mau aoao ma kekahi kaua nui i malamaia, oia no hoi ke kaua o Molokai.

            I keia manawa ua piha ae la ka Puuhonua o Honaunau i na wahine ame na keiki o na aoao a i elua.  I ka manawa e hahana loa ana ke kaua ua loaa aku la o Keeaumoku i kekahi ihe, a he mau eha i houia aku e ka enemi. I ko Kiwalao ike ana i keia mea ua kahua aku la oia e malamaia ka lei niho palaoa mai ka haukae ana i ke koko.  I keia manawa puikaika loa ua hiki ae la o Kamanawa malaila no ke kokua ana, a ua loaa mai la hoi o Kiwalao i kekahi po-haku i maaia mai.  I ko Keeaumoku ike ana i ko Kiwalao hina ana ilalo, ua kolo aku la oia a oki iho la i ko Kiwalao kania i me ka niho mano.

(Aole i pau.)