Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 18, 5 May 1905 — Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao. [ARTICLE]

Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao.

(Kakaula e Simeon K. Nawaa.i MOKCNA V. j (KAU POO MCA.) BERITAXIA XITI AME KE AO HOLOOKOA. ; O ke ala haunaele o na kolone o Hej>anti\ ma Amerika oia ka mea nana i hoomaliuahmi ina manao inaina no Ber!tania Xni» 0 keia ala haunaelē ana ka mea naua i hoopoino ia Sepania a he holomna ana hoi ia no ko Beritania Xui po« 4 kalepa, i hiki hoi ia lakou ke komo pu ma na iauna kalepa ana i hookahuaia hoi e ke iaupimi e ku nei. Xo na mea pili i ko Pogutaia ame ko Sepania mau pnalikoa, 1 kinohi ua waiwaiole like ko laua mau pualikoa, aole mamuli o ka haahaa o na koa hou. aka mamuli no ia o na aliikoa. he poe lili makapo wale iakou a haaleie hoi i na alakai kaua ana. O na Pnkiki hoi ua naauao lakou ma ia mea a ua ike iho lakou i ko lakou makankau ole, a waiho aku ia lakou m<alalo o na alakai ana a na aliikoa o Beritania Kui, a malalo o keia alakaii ana i pili inalie ae ai lakou me ka makaukau. a hiki i ka wa a Welmetona i manao ai ua like a like lakou me na koa lahui Inia. Aole o i ae aku i ko lakou alakaiia e kekahi aliikoa o na aina e, a houluuluia ae paha. a {>eia i puka ai keia mau olelo a Welinetona: u Ke hilinai nei wau. o na aliikoa ua oi aku ko lakou inanao e waiho aku ia lakou ilio malalo o Farani mamua o ko lakou haawi ana mai i wahi mana iki ia kakou maluna o ko lakou pualikoa, aole no hoi lakou e ae ana ua oi aku ka ike o ko kakou mau aliikoa mamua o ko lakou." Eia nae o keia kekahi o na pualikoa oki loa i ikeia, a mamuli 0 ia kuinu i hoopuka hou ai o Welinetoua i keia mau olelo: <k He poe kamalii wale no lakou nia ka oihana kaua i ike wale no i ka iiee ana aku iinua, ke ano o ka haalele ana i na laina koa ame ka hui hou ana ae. me lie mea la ua kulike aku me ko ke keiki hoonioni ana 1 kona mau lala me ka maopopo ole iaia ko lakou waiwaiio." ! Ua hoike ae hoi kekahi o na alakai o ua mau pualikoa Sepania | la, oia hoi ke Duke o Albuquerque, penei: "I ko makou manawa e maki ai a hooniaha iho ua like makou me kekahi puulu liipa, me ka | lawe ole ae hoi i kekahi kahua. Mahope mai e hoomaka hou aku no I īnakou i ka nee ana aku imua e like me na poe e aea wale ana no, e j nana ole ana hoi i ke ko-wa o kekahL laina ame kekahi laina, na kauI oha, a i ole. i ke ano o ke ku laina ana." Ua like aku 110 ko Napoleona manao ine'keia. a iaia i kakau ae ai i kekahi niauao iloko o ka malama o Augate. ISOS. ua ii ae oia pei nei: "O ka huina pau loa o keia poe lioala kipi ua hiki ole iia lakou ke : hoohaulehia iho ia iwakalua kaukani koa Farani e ku ana ma kei kahi kahua maikai." Ua kakoo pu ae uo hoi o Berthier i keia manao ma kana leta i kakau ae ai ia losepa Bonepate ma ka la 3:1 o lanua- ! ri. 1810, no kana mea i> ike ai, penei: "Ua manao ka Emepeia ua ; fkaika maoli na Pelekane ma Sepania. Oke koena iho ua like me | na pauku laau waiwai ole." ; I ka wa i ala ai ke kaua ine Auseturia t)ia ka manawa a Weli- | netoua i hoea ae ai ma Likebona no ka lawe ana ae i ke alakai maluna o'iwakalua tausani koa Pelekane e nolio ana malaila, a oia no hoi ka manawa a Beritania Nui i hooi loa aku ai i kona manao e lioopakele ae ia Europa mai ka noho hoomaka'uka-u mau ia e na hana a Kapoleoua. He mea paAkiki loa ka lioao ana aku e kipaku aku ia ekolu haneri tausani koa i a'o pono ia a i hoolako pono ia a o lakou hoi na koa maikai loa i ikeia ma ke ao nei ia mau la, nolaila e lilo ana he mau makahiki no ka hoomakaukau ana e ko ia manao. Ma ka naua ana i ka hana i< hanaia e na Pelekane ua ku maoli no i ka apu'epu'e ke ko o ka lakou mea i manao ai, oiai aole i oi aku mamua o kanalima tausani koa ma Potugala. Me keia huina ua hoohuiia aku he heluna nui o na koa Pukiki ame Paniolo, i hoolakoia hoi ka hapanui me na mea kaua e Beritania Nui, a he poe hoi lakou i hiki ole ke hilinaiia i ko lakou manawa e laweia aku ai a kukulu aku iinua oka enemi. Oka naauao i loaa ia Welinetona oia k(Tua i hooliana aku ai maluna o keia kulana lawa ote o kona īkaika a liapai ae i keia poe iluna. Malalo o kana alakai ana ua loaa ae la he mau lanakila neepapa ana ma ke kaua. a o ka hopena oia ka hookukeia ana aku o na Farani mai ia anemoku akui kahi hoi~ a lakou i iho ai me ke kuleana ole. < > ka Welinetona hana inua loa oia ka hoomakaukau ana i kahua no kona mau koa kahi hoi a lakou e kuemi hope aku ai a paa mai ke hiki i ka manawa e auliee ai kona mau koa. Ma Torres V*edras, ma na aekai o Potugala, ua kukulu ae la oia he ekolu mau laina papu nui ana hoi i ike maopopo ai ua hiki i kona mau wahi pualikoa uuku ke paa a ku-e aku i ka lelekauaia mai. a o kalii hoi ana ! i hooholo ai e kau aku ilnna oka moku ke ku oia ika pilikia. Mai ; keia mau wahi kaupale ikaika e hiki ana iaia ke hoonui aku i kona kahuakaua e like me ka mea hiki a e like hoi me ka pii mau ana o kona ikaika mai na pualikoa nana e hoopuipni mai ana iaia. ; Ua nee aku o Welinetona no ka palena aina, kalii hoi ; a kekahi pualikoa nui liewahewa a Napoleona i hoonee aku ai imua ona a ka ahakuka hoi o na aliikoa Farani i noonoo ai a hooholo e auliee aku. Ma Busaeo ua kali aku la oia i ko Farani pualikoa. e hookahua ana hoi ua Welineiona la iaia iho ma kekahi kahua ikaika, a malaila i hookau aku ai oia i ka niake weliweli maluna o ka enemi, a kuemi hoj>e aku la no hoi no ka laina kaupale o Torres Vedraa». Mahope aku o keia na kaua ana ma na kualono ma ka aoao akau o Lisbon. a e waiho ole ana hoi he wahi hakaliaka mawaena o Tajius ame ke kai. Ika hookokoke ana mai oke kau la ua hiki ae la o >fasena ma Sepania ine 70,000. Ua kuemi hope aku o Welinetona malalo o ke awawa a hiki i Busaoo kahi hoi ana i ku iho ai a kaua aku. Ua haulehia hou no na Farani malaila, eia nae ua ike no ko Beritania alakai aole no ona ikaika a lie hana naauao ma kona aoao ka hoomau ana ī ke kuemi hope. Ua aku no o Masena mahoiH 4 oua, aka ua ku aku la osa imua o ka papu o Torres Viilras. a malaila oia i huli ikaika ai i kahi heiiiahema o ua papu la, he ole nae ka loaa. Ua ku iho la o Masena malaila a hiki i ka ma.ua wa i wi ai ka aina a hoomaka aku la oia e kuemi hope. Ua nawaliwali loa o Wolinetona a hiki ole iaia ke lelekaua aku a hiki i ka manawn e loaa aku ai kona kokua ike kau haulelau o ISII. Alaila nee aku la oia imua o Masena. a auhee aku la o Masena no ka akau. O keia kue-1 mi hope ana oia ka hiki mua o ka hoonee kaua i hoomauia aku a hiki i ka lele loa ana o ke kanaka Farani hope loa inai ka aiaemoku •; a hookahua paa loa ia iho la na Pelekaue ma ko Farani lepo. I Ma kekahi uian wahi e ae o Enropa o ke ala haunaele ma Sevia • ame ke kaua mawaena o Rusia ame Tureke oia kekahi mau mea ano; mii ma keia kau poo mua. j MOKI'KA VI. | (KAU rOO Ml'A.) | HAWAII AME KAMEHAMEHA. j ) (HOAKAKA.—Ma ka Papa Hoomanao i hoomakankania e Hon. A. Feruande3t, ua hoikeia ua hanauia o Kamehameha I i KoTemaha. 1736, ma Kokoike. Kohala.)

I k.i omaka ana mai o na ehea malamalama o ke Kenekmia. Umi* kumamaiwa, owai Ia iwaena o na 'liī ame na makaainana e noho ana ia manawa i m«>euhaiie mua, o ke Keneknna Umi koma.maiwa. oia ke kenekuria e hapaiia ue ai o llawaii nnkn iwaena o ka Moana Pakipika. a ikeia mai ua heimia oia iwaena o na Aup>uni mahimalama o ka honua uei. : He mea oiaio o ke Kenekuiia Umi-kumamaiwa ua hana mai i i na hana kaaiahao Io;4 no Hawaii nei» a ke hookuku aku me na hana : o ke kenekuria umi kumamawalu. ua pakela loa aku ko keia i ko i keia. a he mea ia na ke kanaka Hawaii e haaheo ai. He mea {K*no i ka meakakau ke hoomaikeike mua aku i kekahi mau mea ano nui i ala mai i ke kenekuria umi kumamawalu a m* mua aku e hoakaka hoi ma ke ano naL i hiki ai ke hui ae me ka mo olelo Hawaii o ke Kenekuria Umi-kumamaiwa a loaa he mea e ka< leie ai na hana i hanaia o ia kenekui ia. Ua hoomakaia ka hoomaopopo ama i ko Hawaii Rei moolelo ma ke alahele maiamalama raai ka 1521' mai, i ka malama hoi o Notc* maha. oia ka manawa i pae mua ai na olulo Paniolo o kekahi mokn ili ma Keei. Kona. Ika 1555. oia ka loaa mua ana o ko Hawaii Paeaina ia Juana Gaetauo, a i ka 1 736» Xovemaba, oia ko Kameha meha I hanauia ana a lilo mai i Napoleona no ka Moana Pakipika nana e nakinaki ia Hawaii Paeaina lloko o ke a|H> hookahi. ma Ko koike. i ka makani Apaapaa o Kohala. I 1737, i kauaia ai ke kaua o Kawela ma Molokai. e Kapiioho kalani. ke 'lii o Oahn. a hiki i kona make ana a auhee ko Oahu nei I 173S mai i malamaia ae ai ke kana o Keawawa e Alapai, maho]>« hoi o kona kaua ana ia Oahu a haule pu. Ma keia kaua ana ua ko kua aku o Peleiholani. ke *lii o Oahu, ia Kanhi, eia nae nmhope o kt kaua hahaua ana no elua la. ma ka akau o Lahaina ua paa iho 11« 0 Kauhi ika hopuia a pepehiia oia. Mahope o keia i hui ae ai na 'lii o Hawaii aiue Oahu a haua iho la i kuikahi. a ma ua kuikahi la ua hoonohoia o Kamehaniehanui i Moi no Maui, a mahope hoi aku la laua no ko laua mau wahi pakahi e waiho ana hoi i ka Mokupuni <i Molokai malalo o ke 'lii o Oahu. I 1768, hanauia o Kaahumanu ma Kauwiki. Hana, Maui. 3 1< <0. ka haulehia ana o Kalaniopuu ma kahi e kokoke ana i ka puu one o Waikapu. Ua lele ae oia ma ke Kaikuono o Maalaea, a ho<b un.i aku la oia i kona poe koa, na Alapa hoi o kona pualikoa. Uu lelekauaia mai lakou a hiki i ka hoi uhane ole ana o kekahi mea. alaih* nee aku la oia me kona pualikoa holookoa. eia nae ua haule» hia oia a hoikeia mai oia uo Maalaea, a mailaila aku i hoounu hia oia a hookeia mai oia no Maalaea. a mailaila aku i hoounu hoopau kaua, a ua aeia mai, eia nae aoie i loihi mahope iho ua hoo uiaka hou ae la o Kalaniopuu e kaua me ko Maui ame Lanai Mti keia mau kaua ana i hoike ae ai ke Keikialii Opio, Kamehameha 1 1 kona koa a alii makaukau ma ke kaua. 'I ka wa e kaua ana m,i Koolau. Maui, oia ka wa a Kapena Kuke i hiki mua loa ai ma kei« Paeaina. i lauuaii IS, 1778. Iloko o 26, oia makahiki no hiki o Kapena Kuke uui Maui. a i Feberuari 14, 1779, make oia ma Kealakekua, Kona He ma, Hawaii, ma kahi o kona kia-hoomanao e ku nei. I 1781, lilo hou o Hana ia Kahekiii. a i 1782, iloko o lanuari make o Kalaniopuu, a malamaia ke kaua mawaena o Kamehamehi I ame Kiwalao, ma Mokuohai. 0 ke alakai mua loa nana i hoohiolo i ko Kalaniopui Aupuui oia no kona maliele aua i ke Aupuni e lilo ma lalo o Kauikeaonli Kiwalao, kana keiki, a i ke Akua hoi is Kukailiinoku ike keiki hanauna, Kamehameha I. He mau mahina mahope mai ua hoao aku la o Kiwalao e mohai i ke kino make o Imakakoloa, kekahi o.na 'lii kipi, i ke akna-kaua, aka ua komo akeakea aku o Kameliameha. a makemake nana no e hana akti i ka mohai. Ma \\ aioahukini, e kokoke ma ka hema o Kau, malaila i mak< ai o Kalaniopuu, a mahope o ka pau ana o ka manawa kanikau no na, oia no paha ka mahina o lulai, ua hoomakaukau iho la o Kiwa lao, Keou, kona kaikaina, ame Keawemauhili e lioihoi i na iwi o Ka i laniopuu no Ka Hale o Iveaw ? e ma Honaunau, Kona Hema. He mea maa mau no kekahi manawa loihi iloko o ka noho'na ( na Sloi o Hawaii uei ka mahelehele ana i na aina e paaia ana < lakou ma kekahi ahakuka ona J lii, a o keia hoi ka mea nana i ala kai mau aku i na kaua ana mawaena o na 'lii o keia Paemoku, f j mamuli o na kaua ana i kau aku ai o Kalaniopuu ame Alapai mi ke kulana Moi. / 1 keia manawa aia o Kona ke paaia la e eha mau alii ikaik; loa, aua hui like ae no hoi keia poa. O keia poe oia no na mahoe e lua, Kameeiamoku anie Kamanawa, Keeaumoku anie Keawe-a-Heuli Mamuli o ko. lakou ike ana i ke ano nawaliwali o ke alii opio. nn manao hapuku a kakauha o kona makuakane hanauna, komo hoi m manao haakei a ake pono pili kahi o Keoua. ua hoalaia mai na ma nao maka'u iloko o keia poe alii o Kona. Mamuli o keia ua hooumi | aku la lakou ia Kekuliaupio, no Keei, kekahi hoi o na pukonakona i o ia mau la, e hele aku e koj ia Kameliameha ma Kolmla e haaleh : aku i kona nolio ana malaila a e hele mai oia a lilo ae i poo no lak m. 1 1 aae aku o Kamehameha i keia noi, a hoakoakoa mai la oia i komi i poe kanaka, a lioi pu aku la me Kekuhaupio no Kaawaloa. | I keia manawa no hoi ua holo mai o Kiwalao a hiki i Ilonaunau, e lawe pu mai ana hoi i ke kino wailua o Kalaniopuu maluna o na waa kaulua. a e tihaiia mai ana hoi maliope e kekahi huina nui e ;na kaukaualii ame na koa i lako me na mea kaua. Mawaeua o keia mau aoao a i elua e uneue ana no, eia nae aole o laua mea i inake make ae e kaua, a o kike ana ae o na mana elua maiuuli no ia o ka pilia inaiua o Keoua. Iko ke ? lii opio liiki ana ma Honaunau, ua hele loa ae la oia no Kaawaloa, kahi hoi a Kamehameha i pae ae ai, a malaila oia i hookipa maikai. ia mai ai e Kainehameha. Mahope oka uwe ana ona alii i pane aku ai o Kiwalao me ka hoomeamea ole, penei: "Owai kou aoao? He mea oiaio e make like ana no kaua. Eia ko kaua hulu makuakane ke onou nei ia kaua e kaua. Malia paha ooe ame a ? u nei ke pepehiia ana. Aloha no paha kaua!" I kekahi la ae mahope o ka pau ana o na hana kupapau. ujJ puka mai la o Kiwalao a pii ae la ma kekahi awai e pili kokoke ana i Hale o Keawe, a knkala ae la i ka olelo kauoha hope a Kalaniopuu, i kulike hoi me na mea i hoohoīoia e ka ahakuka ma Waipio, eia nae aole i kiilike na manao o na alii o Kona. I kekahi mau la mai ua hoomakaia ae la ka maheleheleia ana o na aina o ke aupuni e waiho ana. a nia ia mahelehele ana i lilo aku ai ka hapanni ia Keawemauhili o Hilo ame kona mau aialo. Aole i hoomaopopoia o Keoua ma keia mahelehele ana, a la ha'iia aku iaia e oluolu no hoi ia e paa i na aina i lilo mua ai iaia. Ua pii ae la ko Keoua inaina no keia mea. a houlnulu av la oia i kona poe kanaka a hoomaka aku la e liana i hana hoohaanaele. Ua hele mna aku oia no KtH)mo a malaila lakou i kua ai i ka iluniu, he hoailona hoi e kono aku ana e kaua. Mai nei aku lakou i hele aku ai no Keei. a malaila lakou i hoohakaka ai me kekahi poe kanaka o Kamehameha a pepehi aku ia lakou. Ua laweia akn ko lakou mau kino kupapau no Honaunau, a malaiia o Kiwalao i mohai aku ai ia lakou imua o ke akua kii. Ma keia hana ana a Kiwalao up kau aku maluna ona na koikoi apau a e hookahna ana hoi iaia iho ma ka aoao hewa. Ko kekahi man la ua maianiaia ae na hakoko liilii ana mawaena o na aoao a i elua a ia manawa no Ihoi aia keia man aoao ke houlnulu ae la i ko laua mau kanaka kaua., a o ka hope loa oia no ka hui ana ae o keia mau aoao ma kekahi kaua nui i malamaia, oia no hoi ke kana o Mokuohai. I keia inanawa ua piha ae la ka Puuhonua o Honaunau i na wahine ame na keiki o na aoao a i elua. 1 ka manawa e hahana loa ana ke kaua «a loaa aku la o Keeaumoku i kekahi ihe. a he mau oha i houia aku eka enemi. I ko Kiwalao ike ana i keia mea ua kahea aku 1a oia f malamaia ka lei niho imlaoa mai ka hankae ana ike koko. I keia manawa puikaika loa na hiki ae la o Kamanawa malaila no ke kokua ana. a ua loaa mai la lhoi o Kiwalao i kekahi pohaku i maaia mai. Iko Keeaumoku ike ana iko Kiwalao hina ana ilalo. ua kolo aku la oia a oki iho ia i ko Kiwalao kania i me ka niho mano. (Aole i pau.)