Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 19, 12 May 1905 — Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao. [ARTICLE]

Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao.

f | (Kakauia e Simeon K. Nawaa.) I MOKI'NA VI. i.KAi* roo mi a.) HAWAII AME KAMEHAiIEHA. Ua pilikia iho la ka aoao o ke alii opio. Uolo akii U o Keou» a kau aku la iluna o koua mau waa a holo aku la no Kan, kah; hoi a na makaainaaa i ike mai ai iaia he pani hakahaka no kona kaikoaana. Ua lawepioia o Keawemauhili, eia nae aa pakflr ae o?a I mamuli o kona holo ma-lu ana i ka po a hoi aku la 110 Hilo uia ke | kuahiwi aku. | Mnliope hoomakaukau kaua ana ma ka aiua ame ke kai, ua hoomaka hou aku la o Kamehainelia e kaua i nsi 'lii elua o ka liuli makani o Hawaii. I kona hiki ana i Puna ua nee aku la oia no Kilauea, i kumu e kaupale ai i ka hui ana ae o na aoao a i elua ana €* ku-e ana, a malaila aku i nee loa aku ai oia no Waiakea, kahi hoi ana i halawai aku ai me ko Keawe-mauhili pualikoa i kokuaia e kekahi huina koa mai Maui aku. Ua poino ko Kamehameha aoao ma ia kaua ana a auhee aku a kau iluna o na waa a hoi aku oia no Laupahoehoe. O keia ke kaua awa. Ua malama ae la oia he mau kaua liilii ma na aekai o Puna. a o keia hoi ka wa aua i hakaka ai me na kanaka lawai'a a hiliia ke poo o Kamehameha i ka hoe. Mahope o keia ua hoi aku oia no Kohala, kahi hoi ana i hoolilo ai i kona manawa ma na hana mau pili i kona pono iho. 1 1785 ua kii hou no oia ia Hilo, eia nae aole oia ii holopono. O keia ke kaua o Haupu. Aia ma kauwahi o keia manawa i hoao ai oia me Kaahumanu. ke kaikamahine a Keeaumoku. I ka 178G, i ka wa o Kahekili ma Oahu, ua hoouna niai la oia i kekahi pualikoa e kii ia Maui. e alakaiia ana hoi e kona pokii, Kalani-malokuloku, m> ke kaili ana aku ia Hana ame Kipahulu, Maui. Ua Ilalawai oia me na akeakea ana i kinohi, a mamuli o kana mau hana maikai ua umeia aku na manao o na kanaka iaia a ; kapaia aku oia o "Keliimaikai/' a ua ikeia oia mahope mai ma ia • inoa. Ua lioouna awiwi ia aku o Kamohomoho, ko Kahekili pokii, JllO ke kaua ana aka ia Kalani-malokuloku, a halawai ae la laua ma iKipahulu, kahi i kaua ae ai na aoao a i elua a hiki i ko Kalani-ma- | lokuloku auhee ana, a kau aku kona poe koa maluna o na waa a • hoi aku 110 Kohala. Ua pee ilio o Kalaui-malokuloku a hiki i ka ! po ana a holo aku oia maluna o ka waa. | O keia mau kaua a Kainehameha ua kauaia me na meakaua ka- ' hiko o Hawaii nei, a aole hoi i loaa aku Jca holomua ana i manao ai mai ka wa i malamaia ai ke kaua o Mokuohai. Mahope mai i hooiuaka ai oia e lanakila mamnli o ka loaa ana o na kokua mawaho mai, oia lioi na pukuuiahi a na haole. O Kumuhana ko Oahu alii mahope iho o Peleiholani, a mamuli 0 kona kupono oie ua liookaawaleia ae oia e kona mau hoa alii o Oahu, a hoi aku oia no Kauai i 1773. Kohoia iho la o Kahahana i alii he pua alii hoi i hanaiia i ke alo o Kahekili, ke alii o Maui mahope iho q Kamehamehanui; a i mare hoi i ko Kahekili kaikuahine. Ua ae o Kahekili i ko laua hoi ana mai no Oahu malalo no nae o kekahi kumu. oia hoi, o ka aina laa ma Kualoa t Koolaupoko, ame ka palaoa pse e haawiia aku nona. Mahope o ko Kahahana hooiiohoia aua i alii ua hoole iho la ka ahakuka o na alii o Oahu i ka haawi ana aku i ko lakou hoailona |tUii ia Kahekili. Ma keift ua hoololi ae4a o Kahekili i kona manao, oiai ua hauoli no hoi oia i ka hoomaopopo ana iho i na kokua a ko Oahu poe iaia ma na' kaūa ana ia Kalaniopuu. Ia manawa no nae aia no o Kahekili ke hookomokomo la i na manao ino illoko o Kahahana e ku-e ana hoi i kona mau kuhikuhi ])uuone naauao, a e hapala ana malum> o Kaopulupulu, he kahuna, me ka hoopunipuui ana i ke alii o Oahu na keia Kaopulupulu i haawi aku i ka nohoalii o Oahu nei iaia (Kahekili). Ua manaoio aku o Kahaliana i keia. a ma ia luuia ana i pepehiia ai o Kaopulupulu ma Puuloa. Mai ko Kahajhuna noho alii ana a mahope mai hoomaka iho la ko Oahu i>oe e j hoowahawaha iaia, a o keia pepehi kanaka ka mea nana i hooi loa !i;ku i na hoowahawaha noua iwaena o na kaukaualii ame na ! makaainana. i Alaila noouoo iho la o Kahekili ua hiki mai ka manawa nona |e kii ai a kaili ae ia Oahu, nolaila kauoha aku la'oia i kona mau koa |e noho ana ma Hilo, Hawaii, e hoi mai. I ka 1783 ua houluulu ae |la <»ia i ;» mau koa ma Lahaina, a me ka hoike mua ole ia o ka j lolie ua holo mai la oia no Oaliu, a pae ae la ina Waikiki. Ua malamaia ae he kaua hahana ma ke awawa o Nuuanu, a ma ia kaua ana i auhee ai ko Oahu, a holo aku la o Kahahaua me kana waliine a pee iho la i kuahiwi. Mahope o ke pee ana no hookahi paha makahiki, ua kumakaiaia oia e kona kaikoeke, Kekuamanoha, a ua laweia ae kona kino mai Ewa 110 Waikiki no ka mohai ana. ,7 Ma keia ua lilo iho la o Molokai ame Oahu ia Kahekili e hooliana ana hoi i kona miina piha me ka lokoino. Mamuli o keia mau ; liana lokoino ana ua ulu ae la uu manao ohumu iloko o ko Oahu poe I kaukaualii, i kokuaia hoi e kekahi mau alii o Maui, i komo hoi na manao aloha iloko o lakou no ka moiwahine i poino a i ole kulike ole j na inanao inaluua o ka ninau no ka mahelehele aua i na aiua. O 'ka papahana a keia poe oia no ka pepelii ana ia Kahekili ame kona mau kaukaualii pilipaa. a e hauaia hoi keia hana i ka po hookalii no. Eia nae ka mea hilu loa, ua pu-a ae la keia meahuna i ka manawa | koke no e hoopakele ae ai a ua pakele ae na poe apau a koe o Hueu, , i j»epehi hoomainoinoia me kona mau aialo ma Waialua. I O keia kekahi o na hana hoomainoino loa a Kaliekili i hana ai [no ko Oahu pm*. Ua aneane e pau loa ko Oahu poe alii i ka pepehiI ia. Ua luku aku oia i na apana o Kona ame Ewa, e pepehi aua hoi 1 na kane. na wahine aiue na keiki. Ua oleloia o ke kaihawai o Xu- . helewai aine Iloaeaea ma Ewa ua piha i mi kinomalee o ka poe i I pepehiia, a ua kukuluia ae kekahi hale iwi kanaka ma Moanalua. ; O Kaiona ame kekahi mau kaukaualii kakaikahi ka i pakeie aku a holo aku lakon no Kauai. ; Mahope koke iho o keia. i ala ai ka hannaele ina Kula, Maui, a hoouna aku o Kahekili i kana keiki ia Kahmiknpule ine kekahi o l kona mau koa. a ua hiki aku hoi lukou i fca manawa ku]pono e kaua iaku ai ia Kalani-uiakolukolu, e like hoi me na mea i hoike mua ia ; ae nei. j I 1790. manao iho la o Kamehameha na lawa pono kona ikaika | uo ka na*i ana i ka Paeuiokn o Hawaii, a hooholo iho la oia e kii | hon ia Maui, a hoouna aku la oia i ke kauoha ia ma Kau I ame Keawemauhili o Hilo e hoouna mai i mau koa ame na waa no | ke kaua. Ua hooleia keia kauoha e Keoua, a no Keawemaohili hoi | ua hoonna mai la oia i kekahi pualikoa nui malaio o ke mlakai ana o |kana mau keiki. ; I ke kau ta oia makahiki ao i alo mai ai oia me kona mau koa ma na ale hanii|v;inu|*ii o Alenuihaha. a lele mua ae la oia ma Hana ia mahope mai ma Hamakualoa. kahi hoi i haulehia ai ko Maui puali | kosi kiai mua mahope o ke kaua hahana an&. Nee loa mai la oia uie ! kona man waa no Kahului. a le!e ae la i ka aina a hele aku la no ke j Awawa o Wailoku. kahi hoi ana i halawai ai me ko Kahekili puaiii koa e alakaiia ana e na keiki a KahekiH, a pau ua pualikoa la i ka j hoauheeia no ke awawa. O na pukuniahi e hoohanaia ana e Kame I hameha malalo hoi o na lawelawe hana ana a lana ame Kewiki. he J mati haole, oia ka mea nana i hookau aku s ka weli nialuua o ko Maui poe a loaa hoi ka lanakila ma ko Kamehameha aoao. A »le he hana

Ihealoha ana ma keia. a ua onouia aku ko Maui pot> a lele i na |atuaiu loloa ia hoi lakou malnna aku o na puei kiekie ame na kua~ lon»?. a paaia hoi kekalū poe iloko o na awawa a hiki i ko lakou haaaiw mainuli o ka ai oU\ O keia ke kaua i puka mai ai kela niau !;mtole!o kaulana "Ke Paniwai o Iao." O Kalanikupule, me koua mau kaikaina ame kekahi maa kaukaualii o Maui. kai pakele ae ma ke alahele o Oiowalu. a kau ae la iiumi o ii3 waa a holo no Oahu, Aole i lilo loa o Maui ma keia kaua ana a Kamehameha. oiai iaia i kaawaie mai ai mai Hawaii mai. aia hoi o Kc»ona ke na'i la ia Hawaiū a ua kii ae la oia ia Hilo a pepehi iho la ia Keawemaiahili iloko o ke kaua, a ke kipa ae Ia oia ma Hamakua, a pepehi hoomainoino hoi i kolaila poe, a pau pu no hoi ko Waipio ame ko W«a» mea. Ika lohe ana o Kamehameha i keia lono. na haalele koke iho !a oia ia Maui me koua mau koa apau. pau \m me kona mau koa ma Molokai. a hehi aku !a kona mau kapuai wawae ma Kawaihae. Ua kiiemi hojH» aku o KtH>ua no Hamakua. kahi hoi ana i kali mai ai i ko Kamehameha h oea aku, a malaila i nmkiiuaia ai he elua uiaa kana hookahe koko*nui. ma kahi hoi e kokoke ana i Paauhau ,a ma keia kaua aua no hoi i Ike hou ia ai na hana awaawa a ka huaale l>oka puknniahi. Kuemi hope aku la o Keoua uo Hilo, oiai o K;imehameha e hoi ana no Wtiipio e hooponopono hou ai i kona pualikem. I Novemaba, 1790, mahope o ko Keona mahelehele ana i na aiua ua lioi aku la oia me kona poe no Kau ma ke alahele o Kilaaea. Malaila i hoomoana iho ai koaa poe» oiai ia manawa aia ka Madame Pele ke hoikeike la i kana mau haua hookalaknpua. no elna hu I ke kolu o ka la o ke kaahele ana no Kau a iloko hoi o na mahele ekoln i ala ae ai kekahi hoonaue olai ikaika h>a, a pulii ae la ka pele i kekah: punohn uwahi nui nana i piani aku i na kukuna malamalama oka la. Ua puhi pn ia ae no hoi ka lehu ame ka one eleele ika lewa. a i ka haule ana iho ua hoopoinoia ka aina no kekahi mau mile ma mao mai ka lua aku. Oka mahele hope i loaa lihilihi i keia mea, maliope o ka hala ana ae o keia puumake, ua nee aku lakou imua n;e ka awiwi me.na manao hauoli no ko lakou pakele mahunehune ana ,eia nae na loaa aku ia lakou ka mahele waena e waiho ana i ka make, o kekahi poe e moe ana ilalo a o kekahi hoi e noho ana no ihma a e puili ana ke kane i kana wahine a o na keiki hoi i na makua. Aole lakou i liooka'ulua iho, aka nee awiwi aku la no lakou 'imna no ka halawai ana me ka mahele niua ma ko lakon wahi e hoomoana ai. O keia ulia poino i loaa aku iko Keoua poe kanaka ka mea nana i hookomo iho i ka manao iloko o Kamehameha, ua huhn ke akua Pele ia Keoua, a malia paha ua liookaumahaia ko Keoua manao no keia mea. I kekahi makahiki ae 1791 i kukuluia ae ai ka heiau o Puukohala inu Kawaihae no ka hanohano o ke akuakaua Kukailinioku, a i hanaia hoi mānmli o na a o ana a na kalnina, i mea e ko ai ko Kamelmmeha manao e na'i ika Paemoku holookoa o Hawaii. l r a hoounaia aku o Kakma no Kau e kaua aku ia Keoua, eia nae aole oia i lauakila. I keia manawa hookahi no hoi ua hui ae la o Kahekili ame Kneo, kt alii o Kanai. a hooholo iho la e lelekaua ia Hawaii, a lioomakaukau like iho la laua iko laua mau kanaka. Ua lawe pu aku o Kaeo 1 kanaka keiki hanauna ia Peapea, kana <haole kipu pololei, Mare, ame kekahi mau ilio nunui. Malio|>e oka hoomaha iki aiia ma Maui, ua hui ae la keia mau aumokukaua o na 'lii elua a holo aku la no Waipio, kahi hoi a lakou i lele aku ai a liaua aku i kekahi mau hana {•onoole. Ilaalele aku la o Kamehameha ia Kona no ka lialawai ana me na 'lii o Maui ame Kauai me kona auwaa peleleu ame ka mokukaua "Ka U'i o Amerika, v e lawe ana hoi i kekahi, mau pukuniahi, e lawelaweia ana no hoi e lana ame Kewīki. Mawaho ae o Waimanu i halawai ae ai keia mau auwaa, kaki hoi i malamaia ai ke kaua moana hookahe koko nui. a ma ia kaun ana no hoi i lanakila hou ai o Kamehamelia mamuli no o kona lako pono me na pukuniahi. Ua kapaia keia kaua "Ka Pu Wahaula." Ua huli hoi mai la o Kahekili ame Kaeo me na manao kaumaha me ke koena iho o ko laua mau waa i poino i na pu a ka Na'i Aupuni. I ka hapa liope o ka makahiki 1701, ua hoounaia aku o Kamana* wa ame Keaweaheulu e Kamehamelia uo kekahi liana i o Keoua ma Kahuku. Kau. Ma keia i koi ikaika ia aku ai o Keoua e kona mau alihikaua e pepehi ia Kamanawa ame Keaweaheulu, a ua hoole paakiki mai o Keoua me ka inaina pu, Mamuli o na mali leo ana ame na olelo hoopaa a keia mau alii i waiho aku ai ia Keoua ua ae mai oia e hele pu mai me laua no Kawaihae a e kukakuka pu me Kamehameha no ka hoopau ana i ke kaua i kauaia hoi niawaena o laua iloko o f keia mau makahiki eiwa Ua haalele aku la oia ia Kau me ka hapanui o kona mau hoaioha ame iwakalua poe hoe waa maluna no o kona waa, e ukaliia mai ana hoi e Keaweaheulu ma me ko laua mu hoaloha ame na aialo. Ia lakou i liookokoke mai ai i kahi e lele ai ma ke awa o Kawaihae, ua hoopuni ae la o Keeaumoku me kekahi poe i lako me na mea kaua iko Keoua waa. Ua hoike ae o Kamakau ina huaolelo i panaiia mawaena o na alii a i elua, penei: 'vl ko Keoua ike ana ia Kamehameha e ku ana i kahaone. ua kahea aku la oia 'Eia wau la,' a pane mai la hoi o Kamehameha. 4 E ku ae oe iluna a e hele mai, i ike aku ai kaua kekahi i kekahi." I ka manawa a Keoua i ku ae ai iluna a e anehe mai ana hoi e Ulo iuka, ua pepehiia ilio la oia e Keeaumoku me ka ihe. Ua pej>ehi pu ia iho la na poe ilnna o ko Keoua waa a me ka poe iluna o ka waa ona hoaloha pilipaa o Keoua a koe hookahi. Aka ika mauawa i hoea mai ai ka mahele ehia ua kauoha aku la o Kamehameha e hoopau ika lukuwale ana. Ona kinomake ona poe i pepehiia ua waihoia ae la ma ka heiau' o Puukohala, i mohai i ke akna kaua Kukailimoku. O ko Keoua kinomake ua hoomo'a mua ia iloko o kekahi imua ma ke ano oia ka hana liope loa nona. O keia hana kimopo a Kameliameha ka mea nana i lioolilo ae iaia i poo no ka Moknpuni 0 Hawaii. a o ka hikimua ana hoi keia o ka hui o Paemoku ma* lalo o hookahi aupnni. Aka nae he mea pono e hoomaopopoia ka oiaio o keia mau olelo o Fornander, penei: "Ke nana aku nei inakou me ka hiaai i ke kahua a Kamehameha i hoomoe ai ,aka nai» he inea pono ia kakou ke hoomaopopo iho o kekahi o na pohaku kihl ana 1 hoomoe ai ua hoomoeia me ke koko." 1 ka malama o Mamki la 2. 175)2, ko Vanekonva hiki mua loa ana ma Hawaii nei, a holo loa ae la no Kona. Aia o Kamehameha i kela manawa ma Kau kahi hoi ana i hele aku ai e mahelehele i na aina o Keona me Jcona |H>e kanakii. O Kaiana ka mea i kij*a ae e ike ia Yanekova t a koi aku la o Kaiana e kuai aku o Vanekouva iaia i mau mea kaua. a hoole paakiki ia mal ia noi. Ua lioopunipuni akn o Kaina ia Vanekouva oia kekahi o na alii mana i like aku me ko Kamehameha a aia hoi malalo ona na apana ekolu o ka hema o liawaii. ITa haawi mai la o Vnekouva ia Kaina ame Keeaumoku i ua laau kaiiu e like me ka alani, waina ame kekahi mau mea waiwai e ae. Haalele o Vanekouva ia Hawaii a holo loa mai no Oahu a ku ma Waikiki. a ilaila oia i lohe ai aia o Kahekili ame Kaeo ma Hana, Maui, kahi i kali ai i ko Kamehameha holo ana mal e kaua. Mai nei aku i holo loa aku ai oia no Kauai, a ma Waimea oia i ku ai no hookahi pule. Ua kipa aku o Inamoo, ko Kauai Kiaaiua e hoo)>onopono ana i ke aupuni o ke Keikialii Kaumualii, oiai he umikumamalua no ona makahiki ia inanawa, a ua komo na manao mahalo o Vanekouva no ke keikialii mamuli o kona naauao ame kona kulana kanaka maikai. E ukali mau ia ana ke keikialli me na koa he kanakolu i lako me na mea kaua, oia hoi na ihe hao ame umikumamakolu pu kaupoohiwi ame na koko i piha i mi poka. O ka lua o ko Vanekouva manawa i hiki ai ma Hawaii i ka mahina no ia o Feberuari, 1793, ma Kawaiahae. a malaila oia i hoolele ae ai he hihi kane ame ka bibi wahine, a o keia na holoholona mua loa o ia ano i ikeia ma Hawaii nei. he mau makana hoi i ka Moi Kamehameha. I kekahi la ae ua holo loa aku la ma no Keaia kekoa. a malaila o .Kamehameha i ki|>a ae ai e ike ia Vanekouva e aahu ana hoi i ka ahuula. Maanei i haawi makana aku ai o Ka mehameha ia Vanekoura he eha lole ahuula he maliana hoi nana. a mawaho ae o keia na manu ame na huaai. ' (Aole i pml)