Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 21, 26 May 1905 — Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao. [ARTICLE]

Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao.

(Kakauia e Simeoii ELNawaa.) j I MOKO'A VII. ! j (KAU POO MUA.) | | IKELV KO KAMEHAMEHA POOKELA. j I ' | ! Ma keia kaua ana a Kamehauu ha a ianakila aole he mau liana ; lakuwale nuihope iho e like hoi me na mea i uiaa uiau mauiua aku, i a o ka piiikia nui i kau iho maiuna o na kanaka, oia no ke kouio nui; ioa ana iloko oke kona a heuaahema ka aina. l'a lilo aku na aina j malalo o Kamehameha. a nana i mahelehele ae me koua mau aialo: ame na alii i holo pu mai ai me ia. j 0 keia no hoi ke kaua ana a Kamehameha a koe hookahi waie | no o Kauai ke Aupuni moi i koe, a ke lilo o Kauai, jmu loa ka hoo | paapaa aua i ko Kamehameha pookela. , j Mahope o kona mahelehele ana i na aina o Oahu iwaena o kona : poe kanaka. hooholo iho la o Kamehameha e na i i na mokupum j aku i koe. oia hoi o Kauai ame Niihau. i lilo pau loa ai ko Hawan j Paeiiina malalo o kana hooponopouo ana. E like me ia manao ana; ona ua kauoha koke aku oia i na ilikea e hana i mau moku uona, no lakou na tona he kanaha pakahi i hiki ai ke hookauia aku kana j mau pukuniahi nunui. | Iloko mai o Feberuari, 1706, ku ae la mnwaho o aikiki o Ka-j kepa Broughtou, maluna o koua iuoku "Providenee," he moku Pe-1 lekane ia o umi-kumamaono pukuniahi, a e liolo ana ma kona ala-; hele no Xooth. l*a kipa aku o Kaiuehameha e ike i ua kapena la, j a oiai ua liui mua no oia me ua kapena la i ka wa a Yauekouva ij kipa mai ai i Hawaii. ua liio ae la keia hui ana i mea hauoii. lai noi koke aku o Kainehameha iaia e haawi mai i nmu meakaua nana ame na poka. aka ua hoole paakiki mai la ua kapena la. Ma keia liuakai a Kapena Broughton ua hoolilo ae oia lie ekoiu ia ma k* ana ana i ke awa o Honoluhi nei. Ua ike oia i na kaumaha e haawe ana maiuna o na makaainaua, a pela 110 hoi me ka emi ana o ka heluna iahui. mamuli o ke kaua ana o na alii. Ua hooikaika ae oia ia Kamehameha e hoopau i ke kaua aole 110 nae i hoiopono. a hooiUaika hou no oia e hoopau o Kamehameha i koua mauao ana e leii ia Kauai, aole 110 i holoiKmo. Ma ka la 15 oia mahina no ua liolo aku la oia a ku ma Kauai. a malaila (»ia i ike ai uivuiakaukau na kanaka 110 ke kaua. oia hoi na kanaka ma ko Kaumualii aoao ame ko Keawe. moopuna a I*eleiholani. l'a hooikaika aku o Kapena Broughton e lioopau na alii eiua i ka hakaka, eia nae aole i hooioiieia, a o na noi ana lioi a keia mau aiii i inau lakokaua ua hoole paakiki ia aku. Ma ko Kamehameha aoao hoi, aole oia i kali iho a hiki i ka paa ana o kona mau mokukaua, aka mahope o kona hoolaa ana i ka heiau o Ewa ame ka moliaia ana o na kiuo kanaka, iloko o ka malama o Apei'ila, ua hoonee aku la oia i koua pualikoa kaua aina ame kona nuiu waa ame na mokukaua 110 aiauae. 1 ka po haaleie ilio la oia ia Waianae, (e hoio ana lioi ma ka hookeleia ana ma ke kifo ana i na lioku o ka lani), me kona manaoiana • e ku aku ina Wailua; eia nae mamiia o ko lakou liiki ana i ka hapaiua o ka moana ua halawai iho la kona mau waa me ka ino uaua i wawahi iho i kekahi mau waa o Kamehaineha, a puhiia hoi kekahi inau waa, a mamuli o keia ua hoi mai la ke koena iho o na waa no Waianae. Ma ka hoike a Kapena Broughton, mamua o ko Kamehameha liaaieie ana ia Oahu ma kela huakai na'i ia Kauai ame Niihau, ua kauoha aku oia e lukuia na holoholona maluna o ka aiua, a mamuli 0 keia ua kau iho la ka wi nui ma Oahu. Mamuli oka wi, ua oleloia ua aihue aku kekahi poe i na pono o na kaukauaiii. a mamuli o ia ua hopuliopuia lakou a pepehi hoomainoinoia, ma ke puhi ana i ke ahi, i mea e hookauia ai ka weli maluna o na makaaiuana. I keia manawa no hoi aia o Kamakeha, ko Kaiana kaikaina, 1 noho aku no hoi i Kau, ke hoala la i ka haunaele a kaua ku-e hoi ia Kamelmmeha, a ua hui aku hoi na poe i kfikoo ai ia Keoua me ia. I kinohi ua like oia me kekahi alii lalapa e pulumi pau ana ina mea apau e hoea aku ana imua o kona alo, a lilo ae la na apana o Ivau, Puna ame Hilo malalo ona. Ma kekahi o keia mau kaua aua ua make he hookahi ilikea. I ka mahina mai o lulai, hoi mai la o Kapena Broughton mai kana huakai mai a ku ae la ma ke Kaikuono o Kealakekua, ma Kona Hema, a ike iho la oia i ka mahuahua ana o na bibi a Kamehamehn. Mai nei i liolo ai oia no Oahu aku mawaho o Waikiki ika ia 2>o ia mahina no. Ua kipa hou aku o Kamehameha e ike iaia a noi pu aku la no hoi iaia e lawe aku iaia ame koua mau kaukaualii no Hawaii, eia nae ua hoole loa mai o Kapena Broughton ia noi, a holo loa aku oia no Kauai. Ma Kauai i ike ai oia i ko Keawe hookapu ana i ke kuaiia ana ona lako ai ame na mea f e ae, koe waie no a panaiia aku na lakokaua no ia mau inea. Mahope ua pepehiia o Keawe a make, a noho iho la o Kaumualii me ka hoapaio ole. lioko mai o Augate, haalele iho la o Kamehameha ia Oahu no Hawaii no ka hoopio ana i ka Namakeha mau kaua hoohaunaele* a halawai aku la oia me na kipi ma Kaipalaoa, ina ka apana o Hilo, I a malaila i lanakila ai o Kamehameha. Ua alualu loloa ia o Namakeha ina keia kaua ana a pepehiia oia a mohaiia kona kino ma ka heiau o Piihonua. O keia ka Kamehameha kaua hope loa. a o keia hoi ka ikeia ana o ko Kamehameha pookela maluna o kona mau euemi. Ma ka lanakiia ana o Kamehameha a noho poo hoi ma na Paeiuoku o Hawaii ua loli ae la ke ano o ka lawelawe ana i ke aupuni. O ko Kamehameha iini nui ma keia mau kaua ana oia ka hoihoi ana ika mana a paa malalo o hookahi kanaka. Ua lawe ae oia i na aina apau a paa malalo ona a nana hoi i puunaue aku ia j mau mea iwaeua o kona mau kaukaualii e like me ko lakou mau kulana pakahi nme ka lakou mau hana i hana mai ai nona. Ua hoopau ae oia i ka noho alii ia ana ma na apana. a hoopaa hoi oia i na kaukauaiii manao haakei malalo o kona inalu, e hele pu ana hoi me ia ma kona mau wahi e hele ai. Ua hoouna aku oia ma kela ame keia walii i na kiu, he poe wahine lakou. a na keia poe wahine e kiai a e hoike akn iaia i na mea e ala mai ana iwaena o «a kaukaualii, a ua liookohu aku hoi oia i kona poe kiaaina maiwaena ae ona kanaka ana i hilinia ai. Ma ia ano iho -la ua lilo o Keoni lana i kiaaina no ka mokupuui o Hawai'u a o Keeaumoku hoi ko Maui. O na alif eha o Kona oia na kuhikuhi puuone o Kamehameha ma keia mau lawelawe aupuni ana, a ua hoohui pu ia aku no hoi o Kalanimoku nia ia papa. MOKUXAVIII. (KAtJ POO MUA.) < HAWAU I KA WEHENA O KE KENEKUKIA UMI IWAE like me ia i hoikeia ae la maiuna |>ela o Hawaii nei i ka wehe ana mai o ke alaula o ke Kenekuna Umi-kumaiuaiwa. ke kenekuria hm nana i hapai ae ia Hawaii i anuu hou a o ke kenekupia hoi i ikeia ae ai o Hawaii he Aupuni Mc4 e paa ana malalo o ke kumukanawai, e hoohoiomua ana i na launa kalepa ana ame na launa ! hoaloha ana me na mana nui o ka poepoe honua. He kenekuna Ihoi i po-ha mai ai ka malamalama o ka euanelīo ma kona mau aekai aloha. a hoohuliia na kanaka Hawaii i ke Akua oiaio hookahi a Binamu ma i lawe mai ai.

| Mahope iho oko Kamehamelia roaheleheh> ana 1 kooa aupun! • maliilo o kona niahi e Hke me na hoike pokole o ka mokuna malunn ae, ua hm>miika koke oia e i m\ hana mahiai. a ma ;a ano ua hoomaheleia na hana apau e hīki ai ke nalohia aku mi hiohiona : o ka ahia inamuli o ka hana awaawa o ke kana. .' Mawaho ae o keia ua hana aku oia i na hana aj>au e hoopauia " ai na hana pepehikanaka. na hoaki haunaele »tna, a o aku hoi ma I keia ame keia kihi eha oka aina ina huaolelo oke aloha, hele ! ka elemakule a moe i ke ala. e heie ka luahine a moe i ke ala. e hele I hoi ke a iuoe i ke ala. aole he mea nana e hoopoino ia lakou/' ! E iike me ka loihi o koiia ola ana |H v la ka loihi o kona hilinai | ana mahma o ke kapu o ka wa kaluko. a na hoolilo ae oia ia mau īmea i mea nui ma kona lawelawe aupuni ana. (> ke kapu moe ona ialiL e koi«> ai ke ak» o ua makaaiuana ilalo o ka lepo ua lilo ia i mea \ aui e malaiuaia ai. :i iut hoomahuahuaia ae hoi ka ikaika o na rula o ikona aioaiii. ! Ma kana mau hana no na ilikea ua hoike ae o Kamehameha i i kona naauao mamua o kekahi alii e ae o Mawaii nei i ka wa \ mamua akii. Ua malama aku oia iko lakou mau |>ono. a mamuii i oia ua lilo mai na lanna kalepa ana me malihini i mea nui, e i hoomaheie ana hoi ma ke alahele e wehe hanjiamaia ai ko Hawaii 1 nei ipnka e komo aku me na lahni e ae a uee Uke aku iloko o ke \auo ka mauawa. Ua hoike hou ae no hoi o Kamehameha i kona i naauao ma kana wae ana i na uialihiui ana i luanao ai i mau kuhil kuhi puuone no kona aupuni iua na uiuau pili i na aina e» a aole | hoi oia i ae aku e komo mai kekahi malihini ilikea hoopunipuni a \ manao haakei a lilo i lala no kona ahakuka. j O kana wahine, oia ka Moiwahine KtH>puoliini. ke kamaaliiWahine kiekie loa. aia iloko o kona koko ko Maui ame ko Hawaii (mau alii. a o kana mau keiki o lakou no mi hooilina alii o Kamejhameha: eia nae o Kaahumanu oia kana aliiwahine aloha loa. | He eono makahiki ko Kamehameha uoho ana ma Hawaii. a Hloko oia mau makahiki i hanaia ai na waa kaulua o Kamehameha, i ma ka ululaau o Hiio, no ke kii ana e kaili mai i a Kauai ame Nii- | hau. lle mau moku liilii kekahi i hanaia ia manawa. aua kaa aku j ka hanaia ana malalo o Mr. Kimo Boe. ke kamana nui o ke alii. ! 1 keia manawa no hoi i hopuia ai kela poe kanaka lawai'a o j Puna nana i hili a pa ke poo « Kamehameha i ka hoe. i ka niakaIhiki 1783, a laweia mai lakou imua o Kamehameha. pau ka lakou | mau wahine aiue na keiki ma ia liopuhopuia ana. Ma keia ua a*o ! aku kona ahakuka e hailukuia ua poe la ame ko lakou mau ohana ji ka pohaku, eia nae ua hoole paakiki aku o Kaiuehauieha, a o keia | ka manawa i puka mua loa ai ke kanawai a Kamehameha. oki hoi | ke Kanawai Mamalahoe, a i oie Mamaiahoa. a puka hoi na huajoielo i hoikeia maiuiia ae nei. ■ I keia mau niakahiki no hoi eono a Kamehameha e noho ana ima Hawaii. ua kukulu ae la he mau iiikea i kekaiii hale pohaku o Jelua hale ke kiekie ma Lahaina. no Kamehameha. a i ku hoi inailaila no aneane e piha he kanahikn makahiki. a ma kahi hoi e kokoke ana i ke awa o Lahaina, a makeke kuai i'a hoi o Uihaina. | () kona hooilina moi i kela mauawa oia no ke Keikialii Liholiho I, aua iianania oia ma Hilo ika makahiki 17D7. Ika piha ana ona makahiki elima ua kukalaia ae oia i heoilina alii. a ua iaweia aku oia iloko o ka hale halawai no ko komo pu ana iloko o na hana hoomana hemoh le imua o na akua kif. I ka makahiki ISOI i puka ai ka Pele mai ka lua aku o Kaupulehua ma ka aoao komohana o lluaialai, a o keia hoi ka hn iuui o ka Pele a komo iloko o ka loko 5 Paiea, a hoopoinoia hoi kekahi mau kulanakauhale liilii ame na nluniu. Ua hanaia aku na liana moliai iniua o Pele, a he mau haueri ka nui o na puaa i hooleiia iioko o ka wai pele e kahe ana. eia nae aole i na iho ka iuaina o ua kupueu la o ka Lua Pele. Mahope mai ua oki ilio la o Kamehamelia he liapa o kona lauolio (he lauoho laa ko na alii), a hoolei aku la iloko o ka wai [»ele, a ua oleloia ua pau ke kahe ana o ka pele iloko o na la elua mahope mai o keia hana ana a Kainehameha pela. I ka 1802, haalele o Kamehameha ia Hawaii a liolo ae no Uiliaina me kona mau waa kaulua, a kipa mua ae la oia ma Kipahulu anie Kanpo, a malaila hoi oia i hoolaa aku ai he inau' heinu. Ma Lahaina oia i noho ai no hookahi makahiki a oi. e noho ana hoi ma ka liale pohaku i kukuluia ai malaiia. Maanei oia i ohi ai ina auliau o Maui. Lanai aine Molokai, Ua hoolaa pu ae no hoi oia he mau heiau ma ia mau wahi like ole, a o Liholiho. ka hooilina moi ka mea nana i hoolaa. Iloko mai'o Mei, 1803, ua ku ae o Kapena Kilivil«uia ina Ilawaii, ma kona alahele no Kina, a o keia ka mwr loa o ka hiki ana oka lio ma Hawaii nei. Ua hoolele ae oia he Ho wahine ame ke keiki ma Kawaihae no Keoni lana. a ma ka la 24 o ia mahina no ua hoolele ae la oia lie lio kane ame ka lio wahine no Kamehameha ma Lahaina. T r a lilo keia i mea na ua kanaka llawaii e mahalo ai i ka nani, a ua lilo ae o Kauiehameha i hololio maikai loa iloko 0 kona mau la hapauea. Ia makahiki no lioi o Kamehameha no Oahu me kona mau mo-" kukaua, a noho malaila a hiki i ka 1805, a iloko o keia manawa.oia 1 hoomakaukau loa ai no ke kii ana ia Kanai, a houlnulu ae la hoi i kekahi puaiikoa nui. Eia nae aole i ko ia manao aiul. ona j>ela, no ka mea ua lalia ae la ka ma'i iwaena o koua mau koa, a o keia ka ma*i i kapaia "mai okuu." Ua lukuia he huina nui o na kanaka e keia ma*i, a o Kamehameha no kekahi i loaa i ua ma'i la, eia nae na ola ae no oia. I'a inake aku kana inau kuhikuhi puuone a koe hookahi o Kalauiiuoku. Ma keia iho la i palekana hou ai o Kauai mai na lima aku oka Na ? i Aupuni. I ka 1807, ua kaama'i loa iho la ka Moiwahine Keopuolani ma Waikiki. Ua hoike ke kahuna i loohia ka moiwahine ika ma*i mauiuli o kekahi mau akua kii, i huhu hoi no ka ihea ua ai «kekahi poe ina hua niu kapu. Maluna o keia hoike ua hopuia ilio'la he umi poe kanaka no ka mohai ana, a mamuli o ka emi ana mai o ka nawaliwali o ka moiwahine he ekolu wale no {kh' i pepehiia a mohai- | ia iloko o ka lieiau malalo iho o Kaimana Hila. ! I ka makahiki 1801K make o Keliimaikai, ko Kamehameha kaij kaina, a o keia paha ke kau kanikan nui i hanaia ai kekalii mau !hana hoomainoino, e-laa ka hukiia ana o na niho, ame na hana ! hoomainoino eaei ke kino. I ka wa i ninauia ai o Kamehauieha e |kekahi mau kapena o na moku e ku ana ia mauawa ua hoikeia aku t he hana maa mau ia iwaena o na Hawaii ke niake kekahi o ko la- • kou alii. a he mea hiki ole hoi ia ke pafmia aku. ! I ka makahiki ISIO, aia no o Kamehameha ke hoomakaukau ihou la no ke kii ana ia Kauai ame Niihan. 1 O Kaumualii. ke 'lii o Kauai. oia ke alii naauao i kona mau la e ola aua, a na oleloia oia hookahi ke alii i ike i ka heluhelu a kakau ma ka olelo Heritania iwaena o na alii e ola aua ia wa, a ua ;Hlo oia i alii alohaia e kona mau makaainana ame na ilikem. I Oiai no nae ua lako pono kona mau koa me na lakokaua ua j ike no oia i ko Kamehameha pookeia ana maluna o kona, a ma ia • ano ua kauoha oia i kona kamana e hana i mokukuna nona e holo ■ aku ai no kekahi mau uiokupuni liilii o ka Ilema. | Ua malamaia ae he mau kukai ana mawaena o Kamehameha i ame Kaumualii. a ua panai aku a panai mai laua i na makana. Mahope hoouna ae la oia i kona hoahanau ia Kamahalolani e hui aku me Kameliameha a hoike aku iaia i ko Kaumualii ike ana mai ia Kamehameha he poo nialuna ona a e haawi mai ana hoi ia i kona aina no Kamehameha. Ma keia ua hoole loa o Kamehameha i ka ike ana aku i keia haawi aina aia no a na Kaumualii maoli no e haawi, a hoopaa pu aku la no hoi o Kamehameha aole he mau hana hoopilikia i ke ola e hana ia aku ana nona. Mamuli oka pau ole o na hoomanao ana i ko Keoua ]jepehiia ana. ua kuuana o Kaumuaiiii i ka hooko ana mai i ka Kainehameha kono. a hiki wale i ke ku ana ae o Kapena lonalana Winikipi ma Kaual, a nana i koi aku i ke alii e holo pu mai me ia no Honolulu maluua o kona moku. Mahope o kona waiho ana i kona maiamamoku ma ka Moknpuni o Kauai, i hoop«a hoi no kona lawe pono ana i ke alii ame kona hoihol ana aku, ua ae o Kaumualii. (Aole i pau.)