Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 23, 9 June 1905 — Page 4

Page PDF (1.37 MB)

This text was transcribed by:  Robin Belcher
This work is dedicated to:  Patrice Lei Belcher

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

NUPEPA KUOKOA, POALIMA, JUNE 9, 1905.

            Mawaho ae o keia mau hana aia na alakai o na puali ma ka lakou aha hoonohonoho hana no ka hana nui a lakou i makemake nui ai e hooko a pau pono no na mea apau i ka hoohonohonohoia mai na mea nunui a na mea liilii. A o na alakai Inia ua haawi @ ilo loa laua ia laua no ka hooko ana i ka mikiona i kauia mai maluna o laua no ka pono o na Pelekane, a o ka pau pono ana no hoi ia o na hoolala a hakalia no a napoo ka la o ko lakou hoeu koke no ia no ka hana oia ka lawe ana o kekahi mau Pelekane i na wahi o na elele Inia ahai leta i ka Emepera i ukali pu ia e na alakai Inia.

            He po ia o ka hauoli nui iloko o ka papu o Nadoa. Ua nui ino loa ka olioli o ka Emepera Inia no na hoomaikai ame no hoohanohano ana mai na aliikoa mai o Deli, a maloko o ka leta a ke Keikialii o Deli e pane ikaika mai ana oia i kona kupaa mahope ona me ka paio aku e kipaku i na ilio mai ka aina aku. Ma ka hoike a ka leta a ke Keikialii e haawi mai ana i na hoomaikai no ka hoopaapioia ana o na wahine haole a e noi pu mai ana ke Keikialii e lawe pu aku i na pio ilaila.

            Aole no i liuliu loa ka hooluana ana o ke anaina oiai @ nui ka maluhiluhi o na aliikoa elele ahai leta a hookuu koke no hoi ka aha a hoi no hoi ka Emepera iloko o kona keena iho a pela no hoi i pau pu aku ai na aliikoa ukali e ae o ka Emepera iloko o ko lakou wahi moe iho a aole no hoi i liuliu loa ua hamau iho la ka papu mai o a o oiai ua pau aku na mea apau ma ko @ akou wahi moe.

            A mahope o ke kali hoomanawanui ana o na aliikoa elele ame na alakai Inia, i maopopo loa ai ka hamau ame ka maluhia apun: ka papu, alaila hoomaka aku la na aliikoa e nihihele iwaho a i ka maopopo ana ua malie ke kai oia ko lana manawa i pii aku ai iluna o ka puoa i makemakeia no ka hooko hana a i ko laua hoea ana aku ilaila ua loaa a hui pu aku la laua me na alakai Inia, a o kahoomaka aku la no ia o ka hooko hana.

            Me na pohaku liilii lakou i nounou aku ai no ka haawi hoailona ana i kolalo poe a aole no hoi i u iho ua kani malie mai la he wahi leo ulili, he hoailona @ oi i panaiia mai kolalo poe, a o ka hooihoia aku la no ia o na kaula liilii mai ka puoa aku me ka hoohakalia ole, a i ka hoomaopopo ana a koluna poe i kaumaha alila huki hou mai la lakou i ke kaula a oia no hoi ka huki pu ana i ke alapii kaula iluna i ka puoa, a ma keia wahi ua holopono na mea apau me ka loaa ole o kekahi kuia a ke'ake'a.

            Alaila ma ke alapii kaula i pii pakahi aku ai na koa Pelekane wiwoole, mahope aku kahi o kahi a hiki i ka @ ponoana he kanalima ka nui, a me ka hoohakalia ole ua iho aku la lakou ilalo a mahope o ka hoonohonoho puali liilii ana e kukulu ana ma na pukapa a ma na ipuka o na hale oloko o ua papu nei a mamuli o na hoomaopopo na aiwaena o lakou ua loaa ia lakou ka manaoio ua pauka hana ma lu ana a huna ana, oiai, ua pala ka manawa no ka hopupio ana i ka papu, alaila kani leo ae la ka o-le me ka ikaika nui a oia no hoi ka manawa i kani ikaika mai ai he o-le mai waho mai a emoole ua hamama ae la na puka-pa a komo ana ka hapanui o na Pelekane i hoomoana ma kahi kokoke mawaho o ka papu.

            Ua hoopuiwa pu ia no hoi koloko poe a hookahi ka puoho ana, a o ka Emepera no ke kanaka mua o ka puka ana iwaho o kona keena moe me ka maopopo ole iaia na mea i hoomaukauia no ko lakou paapio, a i kona holo kohana ana waho aia na Pelekane ke makaukau la a lilo aua ua Emepera Inia nei i pio a pau ae la kana mau mea kaua i ka laweia a kupee ia no hoi a paa.

            "E hoike koke aku i kou poe koa e haawipio i keia manawa no," wahi a Mekia Warena i pane aku ai i ka Emepera "a ina aole e hanaia pela alaila e hoopili pu aku no ka makou mau pahikaua iloko o kela ame keia o oukou apau. Ua puni ka papu i ko'u poe koa a aohe wahi e pakele ai. Aole anei oe i lohe i ke kani kapalili o ka makou o-le?"

            Aohe he kaukai ana aku i koe i ke kauoha haawipio o ka Emepera oiai ua pihoihoi loa na mea apau ma ka hoomaopopo iki aia he mana kaua iloko o ka papu o ka luku ana ia lakou, he mana i maopopo ole ka nui o na koa mae ka nui o ka ikaika, a hookahi wale no mea i m aopopo oia no ko lakou hoopuniia, a ua lawa hoi ia i ua Inia apau e haawipio ai a kiola aku i ka lakou mau mea kaua i ka honua a puka mai la me na mea kaua ole.

            A o ke kauoha wale no a ka Emepera i waiwai oia no kela i haawiia maluna o na koa kiai e huli hoi mai a waiho i ko lakou mau mea kaua, a emoole no hoi mahope koke hoi o ke kani kapalili ana o ka o-le o na Inia ua hoea mai la lakou a hui ana iloko o ke noo pio pu ana. A he lilo pio nui hoi keia iloko o ke akahele ame ke akamai o ka hoohana ana.

            O ka hoopuiwaia ana o na pio haole i hoopaala e na Inia a iloko o keia huina o Kete Warena ame Rose Hatefoda kekahi, eia nae, i ka wa mua ua manao wale no laua he o-le wale no ia na na Inia e like me ka mau i ke kani i kekahi manawa o ka po, a nolaila na moe malie iki iho la no laua maluna o ko laua wahimoe.

            Aka i ka lohe ana mahope koke iho i na uwa ikaika ame ke kikeke ana mawaho o na puka o na keena o na wahine a huiiia me na uwe kapalili o na wahine i hemo mua ko lakou mau puka ua hui pu mai la na opio wahine iloko o keia haawina kunahihi o na wahine e ae e @ nei mamuli o ka puoho o ke kuhihewa, aia hoi, pa-e ana ka leo kamaaina o ka Makuakane Warena, a lilo iho la ia mau minute he wa o ka olioli nui a he iubile hoi mawaena o na keiki nalowale ame ka makua.

            "Eia makou apau ia nei," wahi a ka Makuakane i pane aku ai i na kaiakamahine me ka manawa i hui ae ai. "E hoohakalia ole i ke komo i ko olua mau lole e kuu mau kaikamahine, oiai na kaikunane o olua ame na kapena Danalope me Mena ke kali mai nei no ko olua hoea aku."

            Me ka eleu nui no o ka Mekia ua puka aku la kana kauoha e hoakoakoaia na mea kaua apau, a pau no hoi na pu ame na mea kaua liillii i ka ha'iha'iia, a o na pukuniahi hoi ua kakiaia na kapuai hookani a o na pu i kukuluia ma na wahi puka-pa ua komo pu iloko o ka hoopoinoia, a puni koke ae la no hoi ka papu holookoa i na kiai Pelekane, a maopopo loa ae la ka lilopio o ka papu i na Pelekane.

            A o ka Emepera ame na keiki ponoi ana ua kauohaia aku lakou e ukali i na pualikoa Pelekane, a o na hoao apau e mahuka a mau hoao paha e kipi, alaila, oia no ko lakou manawa e ki pu ia ai me ka hoohakalia ole hou aku, a loaa iho la ka hoomaopopo i ka Emepera i ka nui kupilikiii ma kona aoao.

            "E hoike aku i kou poe koa i keia," wahi a Mekia Warena i hoomaopopo hou aku ai i ka Emepera, "oia hoi, aole lakou e hoike aku i kekahi o na hana i hanaia iho nei mawaho aku o na palena o ekia papu, a no ka mea ina makou a o kakou apau ma ko kakou huakai, e hopu a paapio alaila o kou ola ame ko na keiki au kahuahi o ia mea, a aohe hoomeamea ana ma ia mea. Aka ina e maluhia ke ala a hiki i ka pahuhopu alaila ua loaa ia oe he manawa e hooloheia ai a malia paha iloko olaila e hookuuia mai ai oe ame kau mau keiki, a no ka mea ua loaa ka hoomaopopo i kou komo ko'iko'i loa ole ana iloko o keia hoala kipi, a ina e ku kou kulana iloko o ka maikai aole no e nele ka poinaia o kou kulana maloko o keia lukuwale, no keia mua aku."

            Ma ka aoao hoi o na wahine opio ame na kaikunane ame na hoaloha kapena, ua lilo ka hapalua hora mua o ka hoomakaukau ana no ka nee ana o ka huakai i manawa kiekie loa o ka hauoli nui mawaena o lakou, oiai na koa e hoomakaukau an ana no ka nee ana o ka huakia a iloko o keia hui aloha ana o na opio ua komo pu aku o Mekia Warena mahope iho o ka haawi kauoha ana.

(Aole i pau.)

 

Kenekuria Umi-kumamaiwa

AME

Kana Mau Hana Kamahao.

(Kakauia e Simeon K. Nawaa.)

MOKUNA IX.

(KAU POO MUA.)

KE KAUA ELUA ME ENELANI.

            Ma Europa hoi i keia manawa ua haulehia o Napoleona, a ma ia ano na hiki ia Pelekane ke hoouna mai i mau koa hou no ke kaua ana me Amerika. O ka Pelekane papa hana ma keia hoonee kaua oia no ka hoonee ana i elua pualikoa no Amerika. O kekahi pualikoa e iho mai Canada mai, a o ke kahi hoi e lele ae ma ke awa o Nu Olina a nee aku no ka akau.

            I mea e hukiia aku ai ko na Amerika noonoo ma kahi e ua holo aku la he aumokukaua malalo o ke alakai ana a Adamarala Cockburn ma Potomake  a lelekana aku ia i ke kulanakauhale kapitala. Aole i nui loa na akeakea ana mai i keia hana a na Pelekane, a me ko na Pelekane puuwai uahoa ua wawahi iho la lakou i na hale aapuni, puhiia na buke ame na pepa aupuni. Aole he wahi mea a lakou i hookoe iho koe wale no ke Keena Hoona Aina ame ka halepaahao.

            Ua lelekaua hou ae no hoi na Pelekane ia Balatimoa ma ko lakou hoolele ana ae i na koa he mau mile malalo mai o ia kulanakauhale, eia nae ua ku aku na Amerika me ke koa lua ole a paio aku ia lakou a hiki i ke auhee ana. Mamuli o keia ua wehe hamama ae la na Pelekane i na pukuniahi o ko lakou aumokukana a hoomaka aku ia e kipoka ia na papu pale o Balatimoa, a hoao mai la e hoolele i na koa mahope mai o na papu. Aole i lawa ka ikaika o na pu mai na papu e hoolele aku i ko lakou mau poka no kahi e ku ana na makukaua Pelekane, eia nae i ka manawa i lele ai na koa Pelekane i ka aina ua loaa pono aku la lakou i na poka mai na papu aku a hoauheeia lakou.

            O ka papu o Maka Hanale ka i loaa pinepine i na poka mai na mokukaua Pelekane aku, a o keia ka papu i loaa mai ai ko Amerika Mele Lahui, i hakuia hoi e Franceis S. Ki (Key), iaia i ke aku ai mahope o ka hala ana o ka pouli uwahi e welo ana no ka hae aloha maluna o na papu la. Mahope o na hoao lehulehu ana a ua aumokukana la me ka holopono ole ua haalele iho la lakou ia wahi a holo aku la.

            Ua hoao mai la na Pelekane e hooneee i ko lakou pualikoa mai Canada mai ma ke alahele o ka Lokowai Kepelana, a ua kaa aku ke kaupale ana i keia pualikoa ma ka aoao o na Amerika malalo o Generala @ me kona wahi @ k oa kakaikahi ma Palatabuka, a o ko Amerika mau inokukaua hoi malalo o ka Lukanela Makadonafa alakai ana a na laua i paio aku me ka ikaika a hiki i ka hoopuehuia ana aku o ko Pelekane pualikoa nui hewahewa ma ke kaua o Palatabuka, a hoi aku la ua pualikoa la no Canada.

            O ka pualikoa kaua aina hoi ame na mokukaua Pelekane i hoounaia ai no ka nee ana aku mai Nu Olina aku ua hoomaka ae la lakou i ka hoonee kaua ma Penesacola. E hoomanao ia ua @ ae o Laouisiana i Mokuaina i ka 1812, nolaila ua hoomaopopo na mea apau i ka waiwai maoli o Nu Olina. Ina e lilo ana ke hoomalu ana o ia wahi i na Pelekane alaila e lilo ana lakou i mana nui ma Mikikipi ame na aina ma ke komohana.

            O @ Keakasona ke alakai nui o na pualikoa o ka huli komohana-hema a ua nee koke ae la oia me ka awiwi no na aekai Atelanika. Ua hoopuehuia aku na Pelekane ia lakou i hoao ai e lawe ae i ka Papu o Bowaia ame Mobile, a haalele pu iho la no hoi lakou ia Penesecola i ko manawa a Keakasona i hoea aku ai. Aia ko na Pelekane manao nui maluna o Nu Olina a hoonee aku la i ko lakou mau pualikoa ame na makukaua o ka Lokowai o Borgne. Ua hoonee awewe koke aku la o Keakasona i kona mau pualikoa no ia wahi a liuliu iho la me ka ikaika no ke pale ana ia Nu Olina. Ua kuahaua ae la oia i kela ame keia ilikea a i kela ame keia negero, e kokua aku iaia i ka hana ana i na papu. Ua alakai aku oia i kona mau koa mai ke kulanakauhale aku a lelekaua aku i na Pelekane ma ko lakou mau kahua hoomoana i ka po, a mamuli o kona ikaika hana ame ke koa maoli ua hoalaia na manao uwila ikoko pakahi o kela ame keia kanaka Amerika i kokoke aku ma kahi e hoomoana ana kona mau pualikoa.

            Aia na pualikoa Pelekane malalo o na alakai ana a Generala Sir Eluene Pakenahama ame Generala Gipi. Aia ko laua mau koa ke hoomoana la ma na wahi opilopilo. Ua hoolilo ae lakou i @ barela kopaa i kau papu no lakou oiai n koa o Keakasona e hoolilo ana i na pu-a pulu i mau papu. Mamuli o ka ikaika o na kipoka ana a na aoao a i elua @ lilo iho la keia mau mea pale i mea ole, a hoolilo ae la o Keakasona i ka lepo pulu o ka muliwai i papu nona.

            Mahope o ko laua kaua ana no elua pule, ua hooholo iho la na Pelekane e lele kaua aluka i ko na Amerika kahua hoomoana. I ke kakahiaka nui o ka la 8 o Ianuari, 1815, ua lelekaua ae la na Pelekane, a oiai ua a'oia ko Keakasona poe koa i ke ki-pu pololei i kokua pu ia mai hoi e na pualikoa pukaa, ua ku aku la no lakou imua o ka make nui e nee mai ana imua o lakou, a paio aku me ke koa lua ole, e paa ana hoi i ka nee ana mai o na Pelekane imua. Ua haule wale keia lelekaua ana a na Pelekane a houluulu hou ae la no lakou i ko lakou ikaika a lelekana hou aku no ka lua o ka manawa me ka ikaika, me na @ paa o ka hana ana keia haule pio na Amerika, eia nae ua kuhihewa ia mau hakukoi ana, oiai aole i piha ka hapalua hora o ke kaua ana na pio iho la na Pelekane. Ua make o Generala Pakenahama: ua eha iho la h i o Generala Gipi, a na hoopuehu liilii ia kau kekahi pualikoa @ i lelekaua aku ai hoi me ka ikaika maluna o na Amerika.

            Ua @ hope aku la an Pelekane me na naau @; ua hiki ole hoi i na mokukaua ke hala ae mai na waha aku o na pukuniahi nui o na papu e hoomalu ana i ke kulanakauhale, nolaila ua hoopau iho la na Pelekane ia papahana a lakou. O keia lanakila ana he mea hoohauoli kamahao ia i na naau o na kauaka Amerika; eia nae o ke kaua i kauaia na waiwaiole a ua make ma'uwale ia mau ola i ku aku ai he @ a @ @ a paio ma ke kana, oiai he umikumamaha la mamua aku ua kakauinoaia ae ke kuikahi hoopau kaua mawaena o keia mau aupuni nui ma @ @. Aole i ike na aoao a i elua i keia mea, aole hoi i loaa aku keia @ i na mokukana o na aoao a i elua e holoholo ana ma ka ili hualalai @ ka moana a hala wale kekahi manawa loihi, a aia @ lakou ke hoomau la i na hana lukuwale ma o a maanei, a i paa wale no i ka manawa i loaa aku ai kela @ hoopau kaua.

            Ma keia kana ana i kukulu paa ia ai ka pohaku @ @ ole o na Mokuaina @. Hoopau o Pelekane i kana mau koi hope loa maluna o Amerika ame kona mana hoomalu. Aole wale ua kukuluia ko Amerika pohaku kihi a paa @ @ ua loaa pu ae ka ikeia ana o ka mana o kona mau mokukana ma na @ @ o ka moana i kaulike aku hoi me na mana nui o Europa, a mai ia manawa mai i pii ae ai keia mau Mokuaina @ e lilo i mana nui. O ka hope loa o na hana @ i @ Amerika mau pono ua nalohia aku i ka manawa a @ i komo aku ai iloko o ke awa o Algiers i Iune, 1815. Ua kulala ae ia wahi i ke kana @ ia Amerika. Ua koi aku o @ i ko Algiers alakai @ hui ae @ ia maluna o kona moku a hoopau loa i ka lakou mau koi ku e ia Amerika, a kakauinoaia he kuikahi me ia manao. Ua hui pa mai ke koena iho o na aian ku-e ia Amerika a hana like i mau @ me Amerika, a oni paa iho la ko Amerika launa kalepa ana ma ka moana Akelauika.

            I ka makahiki 1816 pau ko Peresidena @ kau me kana mau hana nui, a iloko hoi o ia makahiki i hooikaika loa ai ke aupuni i ka hooponopono ana i kona mau loaa i huikau wale mamuli o ke ala ana mai o ke kaua. Ua hoemiia mai kekahi mau @ i hoomahuahuaia mamuli o ke kaua. O ka Banako o na Mokuaina @  ua pau i ka 1811, oiai o ka palena no ia o ka manawa i @ @ e lawelawe i ko Amerika waihona dala, a i hoakakaia hoi iloko o kona palapala ae lawelawe dala, I ka pau ana o ka 1815, @ @ hookahi @ ame iwakalua mau banako liilii i hoomanaia @ keia ame keia Mokuaina pakahi, no lakou hoi ka huina o $10,000,000 ka waiwaiio, a o na nota hoopaa hoi ua hiki aku i ka $200,000,000. Nolaila, aia ko Amerika waihona dala iloko o ka puikaika, a ua hookaumaha wale ia ko ka lehulehu mau loaa aupuni e @ ana hoi ma Balatimoa he iwakalua pa-keneta, a ma Nu @ @ he @ kumamalima pa-keneta.

            Mamuli o keia ua hooikaika ae la na hoaloha o ka banako lahui e kukulu hou ia ko ke Aupuni banako, a waiho aku la @ o ka Ahaolelo nui i ka lakou mau koi nolaila i ke kau @ o 1816 na ku hou ae la he banako hou o ka lahui me $35,000,000 @ waiio, a he $7,000,000 hoi mailoko mai o keia i puupuu ikaika loa no na banako e ae, he mau makahiki mahope mai ua pani ae la kekahi o keia mau banako i ko lakou mau ipuka, a haalele iho la i ka lawelawe hoopukapuka dala ana, a na keia mau mea i hooi aku i ka ikaika o ka banako lahui, a mamuli oia ikaika i loaa ai ka manao iloko o Persidena Keakasona, i ka 1829, e hoopau loa i kona ku ana no ka mea e lilo ana ia i Monopole maluna o na loaa o ka @ a mamuli o ia manao ana, aole loa i ae ka Peresidena e haawi hou i palapala hoomana lawelawe hoopukapuka dala e ua banako la @ ka @ o kona manawa i aeia ai i ka 1836.

            I ko Madisona manawa e noho Peresidena ana i @ @ ai o Louisiana ame Indiana i mau Mokuaina iloko o @ @ @ kahi - o Louisiana i ka 1812, a o ka inoa hope i ka 1816 @ @ @ ninau no ka hoolilo ana ae ia Louisiana i Mokuaina oia @ @ nana i hoala mai i na manao like ole, e ku-e ikaika ana @ @ Federala. Ua lilo hou ae no hoi ka ninau i ko Sepania @ @ ma ia wahi i mea nui. Aia ma ka hikina he apana aina @ lalo hoi o ka inoa o Louisiana, ua lilo aku keia @ @ aina Huiia, a e apoia ana hoi e ke Kaikuono o @ @ na wahi a na Sepania e paa ana, a ua ikeia hoi ma ka mea @ @ Florida Hikina ame Komohana ame Alabama. O ka aoao @ hana ua koi ae na Mokuaina Huiia ua komo pu ia iloko o ka @ pala haawi kuleana o Louisiana, a o na Sepania hoi ke olelo @ @ hala loa kau ko lakou kuleana a komo iloko o Mikikipi.

            Ua hooholo pu ia ma ke kanawai e hoolilo ana ia Louisiana @ Mokuaina he kanawai e hoohui ana iloko o ia Mokuaina i ka @ Komohana o Florida, e moe ana mawaena o Mikikipi ame na @ Momi, a o kela mau hapa apau ma ka aoao komohana @ @ kahawai a hiki i Perdido ua hoohui pu ia aku i hapa no ka @ o Mikikipi. Na keia mea i hoala mai i na manao like ole @ o Sepania ame na Mokuaina Huiia, a hoomauia aku no kekahi @ makahiki, a aole hoi i pau a hiki wale i ka manawa i pau ai ko Presidena Madisona manawa, a kohoia ae hoi o Kimo @ @ @ i Peresidena.

(Aole i pau.)

 

KA MOKUKAUA RUKINI SISSOI VELIKY. I PIHOLO MA KE KAKAHIAKA MAHOPE IHO O KA HOOUKA KAUA.