Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 28, 14 July 1905 — Page 4

Page PDF (1.47 MB)

This text was transcribed by:  Kunewa Mook
This work is dedicated to:  donald

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

      o Bitari âme na mea like.  O na koa eha ua laweia ae lakou mai na kaapipi ae a waihoia ma kekahi wahi maikai me ka lawelawe maikai ia i eha ole ai lakou,  a nui hoi ka hoomaikai o na koa Inia eha mamuli o na lawelawe maikai ia o lakou, oiai ua haupu mua ae la lakou i ko lakou papahiia me ka mainoino nui eia nae aole pela ka hana a i lawelaweia aku maluna o lakou.

          "E hoohiki oe ma ka inoa o ke kaula aole e kahea i kokua a olelo paha i ka manawa i maalo ae ai kekahi mea iloko o hookahi hora mai keia manawa aku:  "O keia iho la ka hoohiki i hoopaaia e kela ame keia koa Inia a hooholoia e lakou e hooko.  A me na kaapipi kanaka ole ua nee aku la na koa Pelekane imua a ma ka lihi ululaau e puka aku ai i ke kula e hoea aku ai i Bitari he hapaha mile, ua hoomaha hou iho la lakou.

          Alaila lele iho la na koa apau mai ko lakou poe @ iho a mahope o ka huina ana i na lio apau he wahi mamao iloko o ka ululaau, a i noho kiaiia hoi e iwakalua poe koa o lakou, ua hoomakaukau iho la ko lakou nee hou ana imua.  He eha o lakou koa i aahu me na aahu o na kalaiwa kaapipi Inia a ano like loa me ua poe kalaiwa Inia @ koe wale no a kokoke loa e loaa ai na hoomaopopo ana i ko lakou Inia ole, a o ka hapanui hoi o na koa ua @ iho lakou i ko lakou mau koloka loloa, a momoe aku la iloko o na kaapipi me he mau koa Inia eha la.

          Ua hoomaka hou aku la ka huakai kaapipi e nee imua, a no ka makaala ole o ke kauhale ame ka papu o Bitari aole i loaa a hiki wale i ko lakou kokoke loa ana i ka ipuka a weheia no hoi ke panipuka no lakou e komo ai.

          "Eia hou no ua poe eha," i hooho ae ai ke kiai puka-pa.  "O ka ekolu iho ia keia o ka huakai kaapipi hoohikihiki poe eha.  O kela poe keiki o na ilikeokeo, me he la ke kokua loa ia nei e ko lakou makua.  "A, he kipi."  i hooho leo nui ae ai oia i ka wa ona i hoomaopopo koke aku ai i ke keokeo o na helehelena o na koa i manaoia he poe Inia eha, ma ka manawa i kaalo loa ae ai ke kaa mua loa iloko pono o ka pa  I ka manawa koke no ua lele aku la kekahi o na koa Pelekane kalaiwa mai ke kaa i ano kokoke i ua koa Inia kiai nei me ka limaikaika a waiho ana ua kiai nei iluna o ka honua.  Aka ua lohe mai la kekahi koa kiai i ka leo nui ana o ke kiai mua, a mai iaia mai hoi i kani mai ai ka pu, a ia manawa hookahi no i ala mai ai no koa Pelekane apau oluna o na kaapipi a he iwakalua o lakou i konopoo maoli aku iloko o na hale e kaua ana i ka poe e ku-e mai ana ia lakou, a he elima o lakou i holo pololei aku i ka lumi o na kiai a me na pu-panapana lakou i kau aku ai me ka haawi kauoha ana i ka make o kekahi o na enemi i ka manawa e hoao ai e kuʻe mai.

          Ia manawa no hoi ka papu i puoho ae ai mamuli o na kani pu a holo-ke wale ae la no kekahi poe me ka maopopo ole o ke kumu o ka hana a ki wale ae la no i ko lakou mau i ka lewa.  Alaila me ka eleu nui o Kapena Kenta malalo o na hoonohonoho papahana ana o Mekia Warena, ua aʻe aku la lakou maluna o kekahi wahi uwapo uuku e hiki aku ai i ke kakela maoli, a ma ke kaa ana ma kekahi aoao oia no ka manawa i kani ae ai ka ulili a Mekia Warena, he hoailona hoi no ke kuni ana i ka pokapa-hu nui kupono i hoomakaukauia no ka wawahi ana i ka uwapo, alaila ua hooko aku la o Kapena Kenta a iloko o na sekona pokole loa i u-ina ae ai ka weliweli o ka pokapa-hu, a ano haalulu ae la ka honua, i na hale hoi e naka ana.

          Ma keia hoolala i holomua o ka hoohana ana ua maalahi loa ka lilopio ana o ka papu, no ka mea o ka hapanui o lakou koa ka i haawipio ae i na Pelekane i huipuia me ko lakou alakai a piliwale mai la no hoi ka poe kaua ole; alaila ohiia ae la na meakaua apau a kaa malalo o ka hoomalu ana o na koa Pelekane a pau pu hoi na koa iloko o ia ano hookahi.

          Ma ka hoikeia ana mai ia Mekia Warena e kekahi mau koa Inia kelaiwa kaapipi ma kahi i loaa mua ai na kaapipi oiai lakou ma ke ala i kahi i hoopaaia ai na wahine , ua hookolo aku la oia i ukaliia hoi e umi mau koa on a, ua olioli loa lakou i ka lohe ana aku i na leo hooho o na wahine iloko o kekahi lumi.   O ka poe keia i hoikeia mai no lakou ka nui o ekolu kane ame elima wahine, a o lakou hoi apau ua puiwa loa no keia kokua hoopakele i manao mua ole ia e hiki aku ana a nui ino loa ka olioli o lakou apau.

          Aole he manawa e hookaʻulua aku ai nolaila ua haulani aku la na koa iloko o na wahi apau o kahi hoomoana, me ka hookoe ole ia o kekahi wahi--o na halelio, na wahi waiho pu ame na keena ano apau, a pau mai la no hoi na lio maikai o ke alakai o ke kauhale i ka laweia no ka hoolawa ana nona wahine ame na kane pu.  A i ka makaukau ana o na mea apau no ka nee ana a haalele iho i ua kahua nei , a mamua o ka nee ana ua hele aku la oia i kahi o na wahine i noho ai a loaa aku la ka wahine a ke alakai nui o ke kahua me na keiki, he wahine keia i uhipaa iaia mailuna o kona poo a na wawae me ka aahu e like me ke ano o na wahine Inia, a ku mai la imua o ka Mekia Pelekane no ka hoolohe ana i na kauoha e waihoia mai ana iaia no ka hooko ana.

          "E ka Madame," wahi a Kapena Kenta i pane aku ai i ka @ ka maheleolelo o Mekia Warena, "Ke kauoha mai nei o Mekia Warena, ke alakai nui ame oe pu ame ka poe apau oloko o keia wahi ame na mea apau oloko o keia wahi, ua kaa aku malalo o kona mana a e haawi aku no oia i na mea apau iloko o ka ula o ke ahi ke makemake oia e hana pela a e lawe aku ia oe ma ke ano he pio.  Aka aole oia e hana pela."

          "O kau kane he alakai wiwoole oia, aka ua kuhihewa loa oia i ke kaua ku-e ana i kona poo, no ka mea e mau no ka noho lanakila a noho poo mau o ke Aupuni Pelekane a e hoopaʻiia no ka poe kipi iaia.  Ke ike aku nei makou iaia ma ke ano he koa wiwoole aka he enemi hana kuhihewa, a e like me ko makou hoopakele ana a hookoe ana ia oe ame kona ohana apau a me kona poe apau ame ke kakela o olua pela makou e manaoio nei e hana aloha ana olua i na makaainana Pelekane apau e halawai mai ana me olua a e hoopakeleia lakou e olua e like me ka hiki ia olua ke kokua."

          "A o ka hope loa o ka makemake oia no ka haalele ole iho o kekahi o oukou i keia kakela a hiki i ke ao ana, oiai o ka mea e hana ana pela e pepehi aloha ole ia no oia e makou a make loa."

          Ma keia manawa o ka haawi kauoha i ka lede o ke kakela oia no ka manawa i eleu aku ai he iwakalua o na koa o Mekia Warena no kahi o na lio i kiaiia e na koa a emoole ua hoea pau pono mai lakou apau, ua like hoi me iwakalua minute a oi i hoohalaia e lakou mai ka manawa i komo ai na kaapipi iloko o ka pa, ua nee hou aku la ua poe Pelekane nei a haalele iho la ia Bitari i ukali pu ia e na makaainana Pelekane i hoopaapio ia iloko olaila.

          He mea oiaio ua malama ka poe Inia pio o Bitari i ko lakou hooko kauoha aka i ka manawa i makili ae ai ka malamalama o ka la iluna o ka honua ua hoouna koke ia aku la kekahi elele ma ka lio no ka hoike ana i ka poino i kau mai maluna o Bitari, oiai nae na koa o Bitari ame ke alakai e hoomoana aku ana mawaho o ke kauhale o na Pelekane i noho ai i @ a e hoolei poka pukuniahi ana i ua kauhale nei me ka manao no aia na Pelekane ilaila.

          A i ka lohe ana aku o ke alakai Bitari i ka nuhou hoolele hauli aole oia i manaoio i ka hoike a ka elele i ka wa mua o ka lohe ana ame ka hoea ana o na Pelekane i kahi o kona kakela a lilopio no ka manawa pokole, a oia no hoi ka manawa i ano pouli mai ai ua alakai nei i ka huhu ma ka lohe ana i ke komo ana o na Pelekane iloko o kona kuleana, alaila manaoio iho la, aka i kona lohe ana i ka hookuu laelaeia ana o kana wahine ame na keiki a laua ame na koa apau me ka loaa ole o kekahi poino maluna o lakou ua ino loa kona mahalo i na Pelekane.

          (Aole i pau.)

---------

Kenekuria  Umi-Kumamaiwa

-----AME-----

Kana Mau Hana Kamahao

(Kakauia e Simeon K. Nawaa)

--------

MOKUNA XI

(KAU POO ELUA.0

ENELANI NO MUA.

--------

       (Hoakaka:- Ma kekahi o na mokuna mamua aku nei ua ike kakou i ko Enelani kulana malalo o Uilama Piki ame ka hui ana ae o Enelani ame Irelana ma ke apo hookahi, a ma ka Anemoku hoi ko Welinetona lanakila ana.  Malalo hoi o keia mokuna, e loaa pu ana no kekahi mau mea e pili ana i ko Napoleona kaua hope loa ame ke kaua o ka 1812).

       I ka 1810 ua pupule loa iho la o Keoki 111, a mahope o ka hala ana o kekahi mau mahina ua hookohuia ae la ke Keikialii o Wale i kuhina nui no Beritania Nui.  Mamuli o ka lilo nui o na noonoo ana o ka lahui i na hoouka kaua e malamaia ana me Farani maluna o ka aina ame ke kai, ua lilo iho la keia hookohu kuhina nui ana i mea liilii, a pela pu no hoi me ka palahalaha ana o kona mau Kolone (okana aina).  Ma na ano apau aia no o Enelani ke nee la no imua. 

       Ua hoopakele ae o Welinetona ia Pokugala, lelekaua pinapinai aku hoi i na papu o Ciudad Rodrige ame Badajoz ma na palena o Pokugala, a lawepio mai ia mau wahi.  Ua hoohaulehia aku oia i na koa Farani ma Salamanaca, a he mau la mahope mai komo lanakila aku la oia iloko o Madrid.  Mahope aku o keia kona lanakila ana maluna o Ilamuku Soult ame ke alualuia ana o ko Farani pualikoa ma ka lepo o Farani.  O ko Napoleona haule pa-hu ana hoi ma kana koonee kaua ia Rusia, ua lilo iho la keia mau lanakila ana o Welinetona i mau hoku lilelile loa no Beritania Nui.

       Aole wale o keia na hoku lilelile o ua aupuni Liona nei (Beritania Nui), aka o ka hohola ana o kona mana ma na kihi eha o ka honua me ka maalahi o ia kekahi mau mea ano nui  O ka mua o ko Beritania Nui hoonee ana i kona mana hoomalu, i kupono loa e nana ia ae, o ia ka lilo ana mai o Aukekelalia, ka mokupuni nui hoi ma keia poepoe honua-i aneane 2,000 mile ke akea ma kekahi wahi a he 2,500 hoi mile ma kekahi wahi.  Iloko o elua-hapakolu kenekuria aia hoi ua nohoia ae la kona mau kahakai hikina e na Pelekane, i hiki aku hoi ko lakou heluna nui, ke huipuia aku me ko Tasamania, i keia manawa, i ka 3,000,000.  I ka 1788, o Kikane, he wahi hoopaapio wale no ia, a o keia hoi kahi i loaa ai ia Kapena Kuke i ka 1770.

       Ua hala ae hoi na pilikia i aloia i na makahiki he iwakalua o ka hookumuia ana o ka nohona ma Nu Wale Hema; a i ka 1815, ua huliia aku na aina kula a weheia ae no ka hanai hipa ana, a me ia iini hooholomua i hanau holomua mai ai keia kolone o Aukekelalia, i 1825, mamua o ka aina uuku o Tasamania, i kapaia aku hoi mamua aku ka Aina o Van Diemen, a mahope mai oi aku mamua o Vitoria, i 1850, oiai no nae ua kukulu ia ke kulanakauhale kapitala o Melbourne he umi-kumamalima makahiki mamua aku, a he eiwa hoi makahiki mahope iho o Kuinilana.

       Aole wale o keia aka aia ka Teritori nui o Aferika Hema, kahi hoi i hukiia aku ai na maka o ke ao holookoa ma ke kaua a na boa.  Aia no he mau manao kalaiaina i ke kupono maoli ana no o ko Bertania Nui noho mana ana ae ma Cape Kolone i ka manawa o ke kaua kuloko o Farani ame ka Emepera.  I ka l795 ua ala ae kekahi aoao hoohaunaele e ku-e ana i ke Keikialii o ka Alani, a mamuli o ke komo akeakea ana o Enelani i lilo ole ai o Cape Kolone i kahua no Farani e kimopo ae ai i na launa kalepa ana.

       I ka 1806, oiai o Europa e noho ana iloko o ka pilihua mai ia Napoleona mai, ua noho hou ia aku o Cape Kolone e na Pelekane.  Ua hooliloia ae keia wahi ia Bertania Nui e ka Moi o Netelana i 1815.  Ma kekahi mokuna e hoopukaia aku ana ma keia hope aku e pili ana i ke kaua mawaena o na Pelekane ame na Boa, e ike hou ana kakou a malaila hoi e nana akahele ai kakou i na pono o kela ame keia kolone o Aferika Hema.

       I ka wa i lilo ae ai o Parisa, ua pau iho la ka Welinetona hana ma ke kahuakaua, aka ma kona ano he alakai nui o na pualikoa o na Aupuni Huiia ma Farani, o kona noonoo akahele, ame kana mau olelo hooholo, ame kona manao kaulike o ia ka mea nana i hooikaika i ke kau ana mai i ka maluhia mau o Europa.  Oiai no nae e koi ikaika ana oia e hoihoi hou ia ae na waihona i haowaleia e ko Farani mau pualikoa mai na okana aina e ae, ua kaupale aku oia i ka wawahiia ana o na kia hoomanao ahi i kukuluia no ka hoomanao ana i na lanakila lehulehu i loaa aku ia Farani;  ua hooikaika no hoi oia ma ke kaupale ana i ke koi o na aupuni hui me Bertania Nui no kekahi mau okana aina nui o Farani e mahele ia iwaena o lakou.

       He mea waiwai ia kakou ke ike i kona manao maluna o keia ninau.  Mahope o kona kuhikuhi ana aku aole loa e ae lokahi ana o Farani e lilo aku kekahi o kona mau okana aina, ao ko lakou hoohuiia aku me keia mau aupuni e koi nei he mea ia e alakai ana i kahi e laweia ae ai na meakana no ke ku kaokoa ana @@ aku ia o Welinetona i kana olelo penei:

       "Ina kakou e lawe ana i keia mahelehele aina ana @ @ @ ia kakou ke ike iho ua hoomoeia ke kaua a hiki i ka wa @ @ @ hiki ai ke loaa ka manawa kupono e imi ai a hoihoi hou @ @ @ i nalowale; a mahope o ko kakou hoopau wale ana i ko @ @ ma ka malama ana i ka pii mahuahua ana o na kahua @ @ @ pualikoa i ka wa o ka maluhia, e ike ana no kakou i ka @ @ mahelehele aina ana i loaa mai ia kakou a he mea paakiki @ @ @ ke ano lahui e hiki ai ke hoi hou mai."

       O Welinetona no hoi ka mea nana i hooholo i na @ @ @  ia mai ia Farani mamuli o na lilo o ke kaua i hala iho, @ @ @ hoi i kau iho maluna o na waiwai o ka lehulehu  ame @ @ @ waiwai pakahi mai na koa ma o Farani.  Ua kulike @ @ @ o ke komisina i kohoia no ka hooponopono ana i keia @ @ ua lawe ae la ka Duke Welinetona i ke kulana @ @ @ @ hopena i loaa mai oia ka hoemiia ana o na koi @ @ @ @ ka ewalu haneri miliona Farani a i ka elua haneri me kanaha @ @.

       Ma kona ano hoi he alakai nui o ka pualikoa e hoomalu @ @ hoomakaulii iho la oia i na lilo o ka malama ana i na koa@ @ @ hoi maluna o Farani ka auamo ana a hoihoiia ae hoi iloko @ @ @ na kupono; a e like me ka hikiwawe ana o kona ike he mea @ wale no keia, ua aʻo mua aku oia i na mana huiia e @@ i na pualikoa malalo o kona malu, a mahope mai no ka huki ana aku i keia mau pualikoa, he elua makahiki mamua o ka la i hoopaaia maloko o kuikahi.  He mea pono i ka meakakau e lawe mai i na olelo a ka Haku Robaka e pili ana no Welinetona:

       "He mea pono e hoike ae maanei e like no me ka @ o na kanaka i makemake e hana maikai aku i ko lakou mau @ @ hanainoia mai no pela o Welinetona i hana aloha ole ia ai e ka lahui ana i hooikaika ai e hoohoaloha.  Ma kekahi o na  aha hulahula @ i haawi ai i Iune, 1816, ua pubiia ae la kona hala ma @ i ke ahi, a ua hoomoe mua ia ka pauda malalo o ka halelua, a kahinuia hoi me ka aila.  Eia nae ua loaa mai na ulia lake mamuli o ka ike e ia ana o ke ahi a loaa ka manawa e kaupale ai ike ha-hu ana o ka pauda.    

       "I Feberuari, 1818, ua hoaoia e lilo kona ola e Cantillion, he aliikoa kahiko hoi iloko o ka Pualikoa Imeperiela.  Ua waiho iho o Napoleona he hooilina lawa kupono i keia kanaka puuwai eleele i @ no kana hana ana i hooikaika ai e haawi ae no Farani ma ke ki ana i ke Duke o Welinetona i ka pu: a he hapaha kenekuria mahope mai ua kauoha ae la o Napoleona 111 e huliia ma Brussels no na hooilina o Cantillion, i hiki ai ke haawiia aku ke dala ia lakou  O ka Aha, na Kuhina, ame na allikoa poo o ko Farani pualikoa ua nana aku lakou maluna o ke Duke Welinetona me na manao nanauki a i kekahi manawa ua ulu ae keia ukiuki i mea e hoohaahaa ana i ko Welinetona kulana.

       "O kekahi o na hana hoohaahaa i hanaia mai i ka Duke o Welinetona, oia no kona manawa i hiki aku ai iloko o kekahi aha o na kanaka koikoi.  O na Ilamuku i hiki kino ae ma ua halawai la aole lakou i ike mai i kana mau haawi aloha ana, a mahope o ke ku iki ana ua huli ae lakou a haalele mai la iaia.  Eia nae ua komo aku no he manao aloha iloko o Lui XV111 no keia hana hoohaahaaia o Welinetona a mihi mai la oia imua o ko lakou puukalahala no keia mau mea, a me ka hakalia ole iho i panai aku ai o Welinetona: "Mai hookaumahaia kou naau, e ke alii.  Aole o keia ka wa mua loa a lakou i hoohuli mai ai i ko lakou mau kua iaʻu."

       Mahope iho o ko Welinetona hele ana iloko o ka Halawai o na poe kahunapule i Okatoba, 1818, a me ka hooponopono ana i ka haalele ana iho o na pualikoa Huiia ma ka la ekahi o Novemaba, ua hoi aku la o Welinetona no Enelani iloko mai o ka mahina o Dekemaba a lawe ae i ka hookohu Haku Nui o na Kauoha, me kanoho ana hoi iloko o ka Aha Kuhina.  Iloko o Iulai, 1815, ua hooholo iho ka Ahaolelo he haawina pakui o 200,000 paona dala no kana hana ma Netelana; a mamua o kona haalele ana ia Farani ua kauia aku oia ma ke kulana Ilamuku iloko o ko Auseturia, Perusia, ame ko Rusia mau pualikoa, mawaho ae hoi o na hoike hoohanohano nui a lehulehu wale.  O keia ka kaua e ike iho ai ua kau aku o Welinetona i ke panepoo o kona ola. 

       Mai Dekemaba, 1818, a hiki i Iune, 1846, au hoolilo aku oia i kona noonoo ana maluna o na hana kalaiaina.  Ma ia manawa aku a hiki i kona make an i 1852, o ke kulana kiekie wale no ana i paa ai oia ke Alakai Nui o na Pualikoa, i hookauia aku hoi maluna ona i ka wa i make ai ka Haku Hill, i ka 1842, a i hookohuia aku ai oia e paa ia kulana a na ka make e hookaawale aku ia hanohano mai iaia aku.

       O ka haule ana o Napoleona oia ka mea nana k hookauliilii i na teritori o Europa.  I ka manawa i ala ae ai ke kaua aia ma kahi o ekolu a i ole eha haneri mau mana like ole ma ia aina nui.  Aia he kakaikahi wale o na mokuaina nui a ikaika, a he huina lehulehu hoi o na mokuaina liilii - o kela ame keia @ lakou, e malama ana no i ko lakou mau aha, ame ko lakou mau pualikoa liilii, pela hoi me ko lakou mau kanawai i ku ae mamuli o na manao o ke alii, a kulike ole hoi mai na kanawai o na alii e hoopuni ana.  Ma Aferika a oleloia i kela ame keia kanaono mile au e hele ai aole e nele kou halawai ana me na olelo like ole.  Ma Europa hoi e halawai ana kaua iloko o keia ko-wa hookahi i hoikeia ae nei, me na kanawai like ole mamuli o ka loli ana o ka mana mai kekahi a i kekahi.  Aia no ma kekahi mau wahi nani o keia aina nui ke koe la no kekahi mau mea akeakea ame kekahi mau lawelawe upuni ana i ku mua ma Enelani i ka manawa i ku ana he ehiku mau aupuni mo ma ia aina.

(Aole i pau)

-----------------

KII O KA MOKUKAUA HOLOMAMA OLEG O RUSIA E HOIKE ANA I KAHI I KU AI I NA POKA A NA

KEPANI MA KE EKAUA MOANA MA KE KAI O KOREA.

Ka Huaale Helu Ekahi

----------

       O na kane âme na wahine o @ papa like ole ame na kulana like ole @ poe eli lanahu, na ioio, na kahunapule, na mekanika, na kelamoku, na poe mahiai, na haumana, na kupakako, na poe kaahele na poe holo makaikai, - ina no ia ma ka moana, ma na papu pale palena aina, iloko o na @ @ @ oihana a i ole kula @ paha; iloko o ke kulanakauhale a i ole ma na kuaaina - @ ike ana no lakou o na Huaale a Ayerʻs ola ka helu ekahi no ka hoomaemae ana mamua o kekahi mau laau e ae, a ma na @ hoi apau i kupono no ka hoohemo ana

 

Huaale a Ayerʻs

he hoohemo kana me ka maikai; ke hooia nei keia mau huaale i ka eha eloko o ke poo, manawahua ame na pilikia apau oloko o ka opu.  Ua hanaia me ke ko momona.

       Aole he mau huaale maikai loa i @ aku me na HUAALE A AYERʻS.

       Ua hoomakaukauia o  Dr. J>C> Ayer & Co., Lowell, Mass., U.S.A.