Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 31, 4 August 1905 — Page 4

Page PDF (1.39 MB)

This text was transcribed by:  Lawrence Gersaba
This work is dedicated to:  Judith Nalani Kahoano Gersaba

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

NUPEPA KUOKOA, POALIMA, AUGATE 4, 1905.

 

NA WARENA

- OPIO -

ILOKO O KA ENAENA O KA

LUKUWALE.

He Moolelo o ka Lukuwale Ana ia o na Pele

kane ma Inia.

 

MOKUNA X.

HOI AKU NO NA INO MALUNA O NA INIA.

  "E hoomaha anei kakou ianei?" i ninau aku ai o Dike i kona makuakane ia lakou i ku iho ai ma ka manawa i hui ae ai na puali no ka hoomoana ana.

  "Ae. e hoomaha iho ana kakou maanei.  Aia na enemi i Futapoa kahi i hoomoana ai ma kahi o umi-kumamalima mile mai nei aku.  A eia ae hoi o Generala Haveloka me kona mau puali ke nee mai nei e hou me kakou.  Ua heleia mai e lakou he iwakalua mile me ka helu ole ae i keia mau mile he umi-kumamalima a kakou e nee hoo aku ai.  E hiki mai ana lakou i keia po a ia manawa ua makaukau kakou me ko kakou mau meakaua.   A e hooikaika ana kakou e hiki i Kanapoa no ka hoopakele ana i ke koena o na Pelekane i lukuwaleia. oi loa aku ka poe i lukuwaleia oia na wahine ame na kamalii i kiki wale ia ai a me ke puhiia o na hale i ke ahi ma keia mau la i hala koke iho nei."

  Ia po a ao i hoomaha ai lakou a i ke kakahiaka okoa no i nee hou aku ai lakou a ma ke ala i hui aku ai me Generala Haveloka oiai oia e nee mai ana. a mahope iho o ke kuka ana ua maopopo loa ae la na hana hoomainoino o na Inia maluna o na wahine ame na kamalii ma ka lukuwale ana ia lakou, oia hoi. na makaainana Relekane o Kanapoa, a nui ino ka huhu o na koa apau me ka olelopaa ana e hoihoi aku i ka ino maluna o lakou Inia a e hoopakele i ka poe koe iho.  Ma na mea i loaa mai aia ma kahi o hookahi haneri me iwakalua poe wahine i lukuwale ia me na keiki ame na aliikoa ame na koa kakaikahi i ku oiaio e paio i na enemi no ko lakou poe.

  Ua hoike pu ia aku na hana wiwoole o na Warena Opio i ke Generala Haveloka a ma o kana kauoha la ua lilo ae la laua i mau elele lawe kauoha na ke Generala he mau kulana aliikoa a lilo no hoi laua i mau elele hilinai loa ia.

  Ma ka akoakoa ana o na puali holookoa apau - ko Generala mau pualikoa, ko Mekia Warena mau pualikoa ame ko Mekia Renoda mau puali. na haawi aku la o Generala Haveloka i kona mau hoomaikai ana i na opio elele ana, ma ka manawa o lakou i hoomoana iho ai, no ko lakou ainakakahiaka.

  "Mahalo nui i ko olua mau lawe olelo ana," wahi a ua Generala nei.  "Mawaho ae o keia ua ha'iia mai ia'u i ka malu mau o ko olua mau noonoo ma na wahi ikiiki i komoia e olua ame ko olua malama wiwoole ia olua iho iloko o ia mau wahi, a pela hoi i hookau aku ai au maluna o olua i keia mau kulana ano nui."

  I na puali e hoomoana ana aia na koa he hoomakaukau la i ko lakou ainakakahiaka, a i ka la i kiekie loa ae ai ua wela pu ae no hoi ko kakou waiinu, a o kekahi poe koa e moe hoomaha ana, a e ai ana hoi kekahi poe oia no ka manawa i hoohoia ae ai kekahi nuhou hoolele hauli.

  "Eia ae na kiu kau lio!  Heaha la keia!" i hooho like ae ai na mea apau.

  Aia e holo mai ana na koa kaulio kiu me ka mama nui a he mau minute mahope iho i hoea mai ai he mau puali kaulio nui e holo mai ana mahope mai me ka mama nui. a iloko no o ka manawa pokole loa i kani ae ai na o-le a eleu ae la kela ame keia koa me kana mau meakaua me ka huhu nui ame ka hoowahawaha nui i na Inia a ku aku la ma ko lakou mau wahi ponoi iloko o ka oihana kaua.

  "Lapuwale maoli keia poe, he mea pono e loaa i manawa no ko kakou ainakakahiaka!"

  "He nui okoa no ka la i koe a e lawa no ko lakou makemake iloko o ia manawa!"

  Iloko o ka manawa pokole i hoea pu mai ai mahope o na puali kaulio he mau puali helewawae nui i lawa me na pukuniahi elua a hoomaka koke mai la ke ki ana o na pukuniahi maluna o na koa Pelekane. a mahope mai no hoi na aliikoa o na Inia maluna o na elepani a o ko lakou alakai no hoi maluna o kona elepani. a i ka manawa koke i hoomaka aku ai ke kaua.

  O ka manao mua o Generala Haveloka oia no ka hoomaha a pau mua ko lakou ainakakahiaka. aka no ka hiki ole ke hana pela na nee aku la na koa a me ka wiwoole no hoi lakou i hana aku ai me ka paa o ka manao e hooko aku. a imua o na koa he ekolu kaukani me elima haneri koa Inia aole ia he mea i kuha'u iho ai na Pelekane. a ma ke akamai o ka hoohana kaua ana ua auhee aku na enemi me ka waiho ana iho i ko lakou mau meakaua.

  Ma ke ki pololei o na koa pu-raifela i hina pe ai na koa Inia helewawae no ka loaa mau i na poka, a ma ke akamai o na koa pukaa ua leleliilii aku na koa pukaa Inia a ma ka eleu nui a wiwoole o na puali kaua kaulio o Warena i auhee aku ai na koa kaulio Inia. a i ka manawa aole i loihi ua mama ae la ka hana ma ke auhee ana o na poe nei.  A iloko no o ka luhi maopopo o na koa Pelekane aole nae lakou i hoomana iho. no ka pii o ka huhu maluna o na hana kimopo a pela i uhaiia aku ai na koa Inia a holo loa no hoi na poe nei me ka haalele ana iho i ko lakou mau pono i haowale ai a noho lanakila iho la na Pelekane iloko o ke kauhale a na Inia i puhee ai.

  I na Pelekane i hoea aku ai iloko o ua kauhale nei oia hoi ke kauhale o Futepoa ua loaa pu aku na waiwai ame na mea makamae o na wahine Pelekane ame na pono aahu o na keiki Pelekane i haowaleia a pii ino ae la ka huhu o na koa no keia mau ino o na Inia. aka no ka nui loa o ko lakou luhi a no ka nui no hoi o ka wela o ka la oiai ua kiekie loa ka la ia manawa ame ka uumi ana i na manao ikiiki na hoomaha iho la lakou.

  Aole he mea ai ia manawa no ka mea aia no ka poe lawe ai mahope mai. aka no ka eleu o ka luna o ia mahele ua hoouna e mai la oia i na meaai mama a me ia na koa i hoohala iho ai a i ka manawa i makaukau na mea ai i noho iho ai lakou a ai i ko lakou ainakakahiaka mahope iho o ka hoouka laua ana.

  Elua la mahope mai i eu hou ae ai na puali holookoa a nee aku imua a ia po no i hoea aku ai lakou i ke kauhale o Kulenapoa he iwakalua-kumamahiku mile mai Kanapoa mai.  A ma keia wahi no i hoomaka hou ai ke kaua oiai ua akoakoa ae la na Inia ame ka ikaika nui no na Pelekane o ka hakoko ana a lilopio ae la, aole wale o keia kauhale o Kulenapoa aka ua lilopio pu mai la ke kauhale o Dona he Kauhale o umi mile mai Kanapoa mai.  Ua lilopio pu ae la ka uwapo e a'e aku ai ma kahi aoao e nee ai no Kanapoa, a i ke kaa ana ma kahi aoao i hoomaha iho ai lakou a mahope o ka hoomaopopo ana i na poino ma ko lakou aoao ua ikeia iho la he eono poe i make a he iwakalua-kumamakolu poe i eha, a iwaena o ka poe i eha o Mekia Renoda kekahi i eha ma ka lele ana o kona wawae i ka poka pukuniahi a na enemi.

  Ma ka hoomaopopo ana o Generala Haveloka i ka ikiiki loa aku o ka paio me na enemi ia lakou e nee aku ai no Kanapoa na hoouna aku la oia he elele e noi ana ia Generala Nile o Alahabada e hoouna mai i kekahi mau koa ona ma kahi o ekolu haneri i pu'ipu'i ai lakou oiai he ikaika ke kaua i upuia aku ma ko lakou aoao. a i ka hiki ana mai ua hiki io mai ua poe koa nei he elua haneri a oi no nae malalo no o ke alakai o ua Generala Nile nei.

  Me ke kali hou ole ua nee aku la na puali o Haveloka mahope nae o ka hala ana o kekahi mau la hoomaha. e upu aku ana o ka lihi launa mai o Generala Nile. a ma keia la o ka nee ana ua hui ae la na Generala a elua a oia no hoi ka manawa e paio mai ana na enemi me ka ikaika nui oiai aia lakou ke nee kokoke ia i Kanapoa. a ua hooholo iho na Pelekane e komopoo maoli iloko o ka hahana o ke kaua a lilopio ua kulanakauhale nei.

  Ma ke akamai o ka hoonohonoho ana i na puali, oiai ua hoihoiia ka hapanui o na puali helewawae ame kaualio ma na eheu a o na pukaa hoi mawaena a i ka manawa i po'ipu ia mai ai e na enemi ua hele loa aku la na koa helewawae a hui kino pu me na enemi. a ma na elau-pu ka hakaka o ka hoohanaia ana a hiki no hoi i ka hora eono o ke ahiahi. aole hookahi Inia i koe iho ma ke kahuakaua. oiai ua puhee aku lakou a mama ana i ka holo mawaho ae o na koa e waiho eha ana a waiho make pu no hoi; a me ia ano hiohiona i ma-ki haaheo aku ai na Pelekane me ka pane leo ole a komo hou iloko o ke kahua hoomoana kahiko o lakou iloko o Kanapoa. a o keia no hoi ka lanakila ana a o ke kaa hou ana o ua kulanakauhale kipi nei i na Pelekane.

 

MOKUNA XI.

KA MIKIONA MA KE ALANUI O KA WELIWELI.

  A i ke ao ana i kahi la ae mahope iho o ka hoomaha ana i kuu aku ai ka nui luhi o ka paio ana i ka la i hala iho. ua upu e aku na koa e hui ana me na paahao Pelekane i hoopaaia. alaila helehuli aku la lakou iloko o na kauhale. aka ua nui ko lakou ha'oha'o i ka hamau leo me ka pu-a ole ae mai na kauhale i hookoeia iho, mai ka ula mai o ke ahi.

  Ia manawa o na koa e helehuli ana e lohe pu ana lakou i ke pa-hu ana mai o ka pauda mai kahi mamao mai me ko lakou ike pu aku i ka pu-a mai o ka uwahi pauda ame ko ke ahi e uhi pouli ana ia luna o ke kulanakauhale.  O ka mea oiaio maoli he uwahi a he pa-hu ia o ka lua-pauda i hoopahuia malalo o ke kauoha o ka Emepera Nana. ka Inia alii nana i hoala i keia kaua kipi i ke Aupuni Pelekane, ua mama aku oia i ka holo no kona ole iho mahope iho o kona alakai ponoi ana i kona mau pualikoa ma ke kaua i hooukaia i ka la i hala iho a lanakila ai na Pelekane, a ua holo aku ua Emepera nei i Bitua i pakele ai oia.  A ma keia pio ana ona i maopopo loa ai iaia o ka nawaliwali ame ka waiwai ole o kana hookahuli ana oiai nana no i alakai ke kaua a haulehia no.

  Aole no he mea hookahi i ikeia ma keia huli ana a i ko lakou hiki ana i Subada Koti ua hui kino aku la lakou me na hiohiona ku maoli i ka manaonao no ka mea. aia na lole wahine ke waiho mokaki la i paumaele i ke koko. na kamaa kamalii e mokaki ana he nui o na kamaa o ia ano i loaa aku me na pauku-wawae keiki iloko no o na kamaa; a i ke komo loa ana aku iloko o na keena o na hale i puhiahi hapa ia ua kapipiia na paia me ke koko a he ula wale no. a o ka papahele ua lanaia e ke koko, o na lauoho wahine kekahi e mokaki ana i ulaa pu ia mai me ka ilipoo me ke poo ole ame na hiohiona mainoino e ae apau a ku maoli no i ka ma'i ame ka liliha o ka manaonao na Pelekane i hoopaa iho ai i ka manao e hoihoi aku i ka ino maluna o lakou Inia.

  Ma ka la i lilo ai ka lanakila i na Pelekane ma ke kaua o ke kauhale o Futepoa a lohe ai ka Emepera Nana  ia lanakila i kauoha ai eia i kona mau koa e pepehi lukuwale i na wahine Pelekane ame na kamalii pu ke kumu i loaa aku ai na hiohiona o keia ano. a ma kahi o elua haneri a oi na uhane i hui aku me ko lakou make ma keia ano lukuwale i hookoia e na Inia Sipoe - ka pepehi ana i na pili o na Pelekane. na makuakane me na keiki a lakou. na kaikuahine me kaikunane pu. na kaikaina me na hoahanau. hui pu ia me na koa i hoopaapioia.

  He ku maoli no i ka mainoino.  A lilo iho la keia mau hiohiona i haawina kaumaha loa i na koa Pelekane lanakila. a iloko o ko lakou wiwoole i ikeia maluna o na kahuakaua a lakou i hakoko ai. aole i paa iho ko lakou mau waimaka e uwe ana me he mau bebe la. a hoopaa iho la lakou i ko lakou olelo me ka hooho mau ana "E hoomanao i na lede "E hoomanao i na bebe!"  "Mai poina ia Kanapoa!"

  O ka hana mua loa a Mekia Warena ame na keiki ana ma ka hookuu ana ae mahope iho o ke kukulu ana i na kiaia a hookahua pono iho ai lakou. oia ko lakou holo ana i kahi i noho ai ka moiwahine Hinedu hana ku i ke aloha hoakanaka i na Warena Opio. a i ko lakou hiki ana aku ilaila aole hookahi uhane iloko o ka hale a ma ka hoike ana mai o kekahi wahine luahine i loaa ai ka ike i na Warena aole i kala i hoi ai ka moiwahine he elua la mamua iho o ke kaua.  Alaila kapili aku la o Mekia Warena he palapala maluna pono o ka puka-komo o ua hale nei i kakauinoaia e ia ame ke Generala nui e hoike ana aia ka lokomaikai ame ka hoopakele o ka ona o keia hale me na makaainana Pelekane poino.

  I kekahi la ae i holo aku ai o Mekia Warena ame na keiki ana ame iwakalua koa ukali a no kahi i hookipaia ai na Warena Opio ka pahuhopu. kahi hoi o ka moiwahine Hinedu.  Ua hiki io aku no lakou ilaila a me ka weheia ana mai o ka puka pa no lakou e na kauwa me na kuli haalulu no ka maka'u malalo o ke kauohaia ana aku me ka ha'iia ana aku i na aialo he huaka'i ia o ke aloha e hele aku an imua o ka moiwahine.

  "E hoike aku i ka moiwahine aole he mea e maka'u ai no makou." i pane aku ai ka Mekia inia i lele iho ai mai kona lio iho.

  Iloko no o ka manawa pokole i alu aku ai ka aialo a hoea hou ana me ka noi ana mai i ka Mekia e hahai aku oiai ua makaukau ka moiwahine no ka hookipa ana. a hahai pu aku la no hoi na Warena Opio.  Ua hoea aku lakou ma ke keena hookipa a malaila ka lede opio o uhipaa ai iaia iho me ka uhi e like me ke ano mau o ia lahui. e noho ana ma kekahi noho i hoopuniia e kona mau aialo wahine ame kona hoakaka Ahaba e ku ana ma kona aoao. a puiwa ae la na lede opio nei me ka olioli i ka ike ana mai i na opio i hoopakeleia e ia. a ma ka haawi kauoha o Ahaba i nalo aku ai na wahine aialo a wehe ae la no hoi ua u'i nei i kona uhi, a hui lululima pu me ka Mekia ame na keiki pu.

  "He mau la kanikau keia no'u no olua e na opio." wahi a ka moiwahine i pane aku ai i na keiki. "no ka mea ia'u i lohe mai ai i kela lukuwale weliweli ua manao iho wau o olua kekahi iloko olaila a hoomanao iho la wau owau ke kumu o ko olua komohia ana ia poino. a piha loa ia wau i ke kaumaha kanikau."

  "O ko mana makuakane keia e ka lede maikai," wahi a Nede i pane aku ai. "a i hele mai nei oia e haawi i kona hoomaikai ia oe no ka hoopakele ana ia maua ame ka malama ana ia maua."

(Aole i pau.)

 

MAKAIKIU

PETERIKA MAFE.

Ke Kolopa Uneune i na Nihiliti,

Ka Hoopakele o ke Duke Kiekie.

 

MOKUNA XVI.

KA MALIHINI A KE KANAKA LOEA.

  'Ea, he nui aku no ka paha na hua e komo ai i loaa ole mai ia'u." i noonoo iho ai ka makaikiu, "eia nae aole wau i ike ia mau hua. nolaila e hookuu aku ana no wau i keia kanaka e komo mai me ka nana ole ae ia mau hua."

  "E komo mai, e Ivana Kivi." wahi a ka makaikiu. me kona hoalualu ana i ke kaulahao a hoohamama hou ae la i ka puka.

  Eia nae aole he mea a neeu mai o ua Ivana nei. aka ku mai la oia me ke ano kanalua i ke komo ana mai.  No ia mea ua pahaohao iho la o Peterika i keia mea. a na ia pahaohao i komo aku iaia e kau aku i ka malamalama o ke kukui i na maka o ua Ivana la. a oia hoi kona manawa i ike maopopo loa ai ua pololei kana koho ana o Ivana no keia.

  E ku ana ua alakai la o na Nihiliti ma ke alapii. a aia hoi maluna o kona helehelena he hiona kaumaha ame ka hilinai ole.  O ke kaa ana no hoi o ko Peterika helehelena mahope o ka malamalama o ke kukui, nolaila ua pouli iho la keia e hiki ole ai i ua Nihiliti la ke ike mai i ko ianei helehelena. eia nae aole no i nele ko Ivana ike ana mai i ka umiumi i kamaaina iaia. e maopopo ai no iaia me ka hoohewahewa ole mai o ke kanaka loea no keia e ku nei imua o kona alo.

  Na keia ike i hookomo aku i ka manao maka'u iloko o ka makaikiu malia paha o loaa pono mai oia i na maka oi o ua Ivana la. oiai aole paha e nele ka loaa aku o ka noonoo iloko o Ivana o keia kukui nona ka malamalama e kau aku nei imua ona he kukui ia i ikeia o na makaikiu wale no ka poe i lako me ia ano kukui. eia nae aole ia o ka mea nana e hoanoe ana i ko Ivana noonoo ia manawa.

  "Owai keia i kapa mai nei ia'u o Ivana?" i ninau mai ai o Ivana me ka leo koikoi.

  "Owau ka i kahea aku nei ma ia inoa, e hoaloha Ivana Kivi," wahi a Peterika i panai aku ai. e hoohalike ana hoi me ke ano o ke kamailio ana a na Nihiliti.  "Owau ka i kahea aku nei ia oe ma ia inoa. no ka mea ua ike maopopo no ke kanaka loea o oe no ia."

  Eia nae me he mea la aole i lawe keia haina e hoopau iho ai i ko Ivana hopohopo a maka'u.  Aia no oia ke ku mai la me kela manao hilinai ole no iloko ona.

  "E komo mai iloko nei, e Kivi," i hoomau hou aku ai o Peterika, "aole he mea nana e hoanoe i kou noonoo, aole oe iwaena o ka mea i malihini ia oe."

  Ma keia mau olelo a ka makaikiu ua hoopauia ae kekahi mau manao anoe o ua Ivana la. a mohala ae la hoi kona nanaina, a pane mai la.

  "Anoe maoli no oe, e ka loea, eia nae ua pololei oe. ua hoopuniia kakou me na poe malihini. a ua haulehia hoi kakou malalo o lakou."

  Me keia mau olelo komo mai la ua alakai nei o na Nihiliti iloko o ka hale. a ia manawa no hoi i pani koke aku ai o Peterika i ka puka a hoopaa iho la e like me ia ana i ike ai i ke kanaka loea e hana ana.

 

MOKUNA XVII.

MAKEMAKE I MEA HOOPA-HU.

  "Heaha kau i hana ai e like me keia?" i ninau mai ai o Ivana.

  "I keaha hoi?"

  "Ke hoopio ana hoi i na kukui?"

  "No ka mea ua hiki ia kaua ke noho iho no pela e pouli ai. aole anei pela?"

  "Pela io no paha. aka aole pela kaua mamua aku nei."

  "Pela anei?  He mau kumu no ko'u o ka hana ana pela."

  Ia Peterika i hoopuka ai i keia mau olelo. wehe aku la oia i ka puka e komo aku ai iloko o ka lumi hookipa oia no hoi ka lumi ana i lele ai a komo iloko mahope o kona hooholo ana i kana hana e hana ai no ka hoopakele ana ae i kona ola.

  "E hoomau aku i ka hele ana imua," i kauoha aku ai o Peterika.

  Maanei i kuha'u hou iho ai o Ivana.

  "Heaha hoi keia ou?" i ninau aku ai o Peterika.

  "E ke kanaka loea," i pane mai ai o Ivana. "o oe ke kanaka hope loa a'u e hookomo mai ai i na manao hoohuoi iloko o'u nou. aka oiai ua nui na mea i ala koke iho nei. e hoike aku no wau ia oe me ka hana ole. aole o'u makemake i kou ano i keia po."

  "Ke maopopo aku la ia'u kou manao." wahi a Peterika i pane aku ai. e hoohalike ana hoi i kona leo e like me ko Loea Melebere. "e hoike koke aku ana no wau i na kumu.  Aole ane oe i ike owau no kekahi i hoanoe ia e na mea i ala koke iho nei?"

  "Ke manao nei wau na loaa mai ia oe he mau kumu e hoanoeia ai oe." i panai mai ai o Ivana. "ua pakele mai oe mailoko mai o ia mau mea."

  "Ihea a i ka wa hea?" i ninau aku ai o Peterika.

  "Mai hoao mai oe e hoopaapaa mai." i puana ae ai o Ivana. me kona uluhua.  "Ua ike no oe o ka'u i manao ai oia no kela manawa ou ma ke Kiekiena o Hobokena. ka manawa hoi a kela kiu naauao i aneane ai e liko aku oe i pio nana."

  "Ae, oia," i panai aku ai o Peterika, "ke manao nei wau na aneane maoli no wau e paa iaia."

  "Ke manao nei wau aole i maopopo ia oe na mea i kau aku maluna o Valadimea," wahi a Ivana.

  "Aole. heaha kona pilikia?"

  "Ua paa oia i ka hopuia e like me kekahi poe e iho o kakou."

  "Ua manao hoi wau." i panai aku ai o Peterika. "o keia Valadimea oia kekahi o na kanaka ikaika a naauao hoi i kana mea e hana ai."

  "Ua loaa like mai no ia manao iloko o'u; eia nae na paa io no oia.  E ho a ae hoi oe i ke kukui. e ka loea. e hiki ai ia'u ke ike i ko'u hele ana."

  Ma keia iho la i hoomaopopo iho ai ka makaikiu ua hemo ae ka hoohuoi o ua Ivana la i keia manawa. nolaila i wehe ae ai o Peterika  i ke pani o kana kukui.  Ia manawa pu no hoi kaulono pono aku la kona mau maka me ka manao e ike aku ana i ka hamama mai o ka papahele o na rumi la e like me ia ana i ike ai iloko o ke keena hana o ke kanaka loea; eia nae aole ia mau ano. a he papahele paa kana i ike aku ai.

  "He makemake ko'u e hoomau i ke kau ana o ka malamalama o ka'u kukui iluna o ka papahele," wahi a Peterika i puana ae ai "no ka mea ua ikeia aku malia paha ua komo mai nei kekahi kanaka