Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 47, 24 November 1905 — Page 4

Page PDF (1.37 MB)

This text was transcribed by:  Nohea Astrande
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

NUPEPA KUOKOA, POALIMA. NOVEMABA 24, 1905.

 

opio e noho ana imua o kona alo, me he mea la he kii hooleleana ka @ kana e ike nei. O na huaolelo apau i puka aku mai ko Kuliana waha aku au lawe pu ia aku ka oiaio iloko o ia mau olelo, a na @ @ i hoala ae i kona manao aloha no Kuliana. He opiowahine oia i ike aku i ke ano o ke ola ana o kekahi poe: a o na alahele o kona uhane ua kiaiia e na manaoulu ku i ka pono ame na noonoo maikai. Aole wale no keia he mau kiai maalahi: aka o ka hauoli maoli no ia ina nae o na mea e hoopuni ana a he mau mea maikai.

            "A ano hoi, e lede Ulina," i hoomau aku ai o Kuliana, "he mea pono ia'u e hoike aku i ko'u kumu o ka hiki ana mai nei; a ia'u e ka ma@ ai maluna o ia kumuhana e kamailio wale no wau ma na mea oiaio. Ia'u ma ko'u alahele ma na kula ua halawai iho la wau me kakahi elele, nana hoi i hoike mai ia'u ua hoopaaia kekahi wahine u'i iloko o ka Halealii o ke Awawa, a ua wahihoia iho he hookahi haneri koa no ke kiai ana iho iaia. He kaikamahine oia na Aboula Casema; ua make hoi kona makuahine; a ua manao keia moi kuolo e lawe ae i ua opiowahine la i wahine nana. Ua komo mai la iloko o'u malia paha ua hanaia keia mea ma ka hookonokonoia ana. Aole loa wau e manaoio ana e ae ana kekahi opiowahine maemae e hooko aku i ka makemake o Horaina. Ua manao iho la wau ua hoopaaia oia maanei me kona ae ole. Me keia manao iho la i hooholo iho ai wau e hookuu ae ia oe. O ka hopena ua ike oe. Ua lohe wau i kou moolelo mai ka waha mai o ka wahine kauwa nana e lawelawe nei nou, a ua hoike mai oia ia'u ua hoopalauia oe me ka moi ma kou ae maoli ana, ame ka makemake ana hoi ou e hookaawale ole ia aku ia makemake ou. Pela anei ka oiaio?"

            "Ua hoike aku ua kauwa la ia oe i ka mea oiaio," i pane aku ai o Ulina, me ke kulou pu ana o kona poo ilalo.

            "A mamuli o kou ae maoli ana i laweia mai oe no keia wahi?"

            "Ae, e ke keonimana. Aole i pau ko'u manawa e noho kaumaha ai no ko'u makuahine, a ua lawe mai ka moi ia'u no keia wahi no ka hoomaha ana."

            "A ina aole i make kou makuahine me nei ua lilo oe i wahinemare na ka moi?"

            Hooia aku la o Ulina: aka nae ua haalulu ae la kona leo, a me he mea la e lia e ana no oia ke noonoo ae ia mea.

            "E Lede Ulina," wahi a Kuliana, me kona nanaina anoe, ana no nae hoi i mano ai e hoike ole aku, "no ka'u hewa i hana ai me ke kuhihewa, ke nonoi aku nei wau me ka haahaa e kala mai oe ia'u. Ua manao wau e kaili mai mai na poholima mai o ka moi i kekahi mea i hoopaaia me kona makemake ole; aka i ko'u manawa i ike ai ua kuhihewaia wau, e hana no wau i na mea apau holoiia ae ai keia mea. Ua make kekahi poe koa o ka moi ia'u, he mea hoi i hiki ole ia'u ke hoihoi aku; aka nae ua hiki ia'u ke kukulu hou aku i ke koena o na koa o ka moi no ke kiai ana mai ia oe, a lawe aku i ko'u mau koa mai ke awawa aku, a i ole ua hiki ia'u ke lawe aku ia oe me ka maluhia a hiki i na pukapa o Damaseko. O ka mea mua loa no nae, e hiki ana anei ia oe ke kala mai ia'u no ke kuhihewa a'u i hana'i?"

            "Ae, e ke keonimana," i pane aku ai o Ulina me ka hikiwawe. "Ina he kupono io e kalaia aku ua haawiia aku la ia kala ana."

            "Ano hoi e waiho no anei wau ia oe maanei, a i ole e lawe aku anei wau ia oe no na pukapa o Damaseko?"

            "Ke manao nei wau he mea pono no iaʻu ke noho iho no maanei."

            "E hooko ia no e like me kau i makemake ai, e ka lede maikai."

            Hookuu iho la o Ulina i kona mau lima ilalo me ke ano pahaohao, a mahope mai kau aku la kona mau maka i kona hoaloha ia Alabia. Ua hoomaopopo koke mai la ua Alabia la i ka manao o keia nana ana aku o kona haku, a pane mai la oia me ka leo oluolu:

            "Ke manao nei wau, e kuu haku, he mea pono ia kana e noho iho no maanei. I ka wa kupono e kii mai no kou makuakane ia kakou."

            "Ua pololei o Alabia," wahi a Ulina a huli hou aku la oia imua o ka kaua Kuliana. "He mea pono iaʻu e noho iho no maanei."

            "A," wahi aKuliana, me kona ku pu ana ae iluna, "he mea pono hoi noʻu e haalele koke iho ia olua."

            Ku iho la kana kamailio ana, a kahikahi ae oia i kona lae me kona lima, a iaia i hoomau hou aku ai i kana kamailio ana, he leo nahenahe ka i poha aku, a me ka haalulu pu no hoi o kona leo:

            "O keia kekahi o na halawai kupaianaha ana; a iaʻu e nana nei ia mea, me he mea la ua hanaia keia papahana e kekahi mea kolohe. Oiai wau e ola nei ua manao iho wau i koʻu manawa i hele mai ai no o nei e like me ia aʻu i hoike mua iho nei ia oe. Ua halawai iho la wau me oe, e ka lede maikai: a no ka manawa mua loa hoi iloko o koʻu ola ana ke ike nei i ka hukiia aku o koʻu puuwai me ka pumehana o ke aloha no kuu kulanakauhale aloha o Damaseko. Ma keia mua aku e loaa ana ia'u kekahi mea e huki hou ia aku ai ko'u puuwai no Damaseko mawaho ae o ko'u inaina no ka moi. E Lede Ulina, malia paha aole kaua e hui hou ana, ua hiki anei ia'u ke hoopa aku i kou lima?"

            Ua hiki no i ua Ulina la ke hoole aku ina nae o ia kona makemake, aka aole nae pela oiai ua hauoli oia e hoike aku i na hoike oiaio ma kona aoao i kona hoohoaloha io ana aku i ka opio malihini. Haawi aku la oia i kona lima, a ae oluolu aku la no hoi i ko Kuliana hapai ana ae a kipona iho la i ka muki ana a kona mau lehelehe.

            "E ka lede maikai, ina kaua e hui hou ole ana, ke nonoi nei wau ia oe e omou iho iloko o kou puuwai i na noonoo maikai ana no Kuliana. Ina hoi oe e hookonokonoia e noonoo ae i na hana hewa ana i hana ai, e hoolilo ae i na noonoo ana o na hana hewa i hanaia mai nona i mea nana e hoopio iho ia mau noonoo ana. E hoomaikaiia mai oe, e Lede Ulina! A e kiai mai hoi na uhane maikai ia oe; a o ka malu pu me oe no ka manawa pau ole! Aloha oe!"

            Huli aku la ua Kuliana nei a nalo aku la mai ko Ulina mau maka aku. Ike iho la o Ulina i ka pumehana ana o kahi a Kuliana i muki iho ai he kuluwai he waimaka kana i ike iho ai. Nana pono iho la oia ia mea, a hoomaopopo iho la oia aole ia he kulu waimaka i haule iho mai kona mau maka: aka ua haule iho ia mea i ka wa a Kuliana i muki iho ai i kona mau lima. Ae, mai ia Kuliana io no ia kulu waimaka, he makana kaahao hoi na ua Weli la o Damaseko.

            Aole he wahi huaolelo a ua Ulina la i hoopuka ai i kana Alabia, aka noho aku la oia ma ka puka aniani a kaulono pono aku la kona mau maka maluna o na hoa o Kuliana ia lakou e nee ana no ke ala hele; ike aku la no hoi oia i ka holoholo mai o na koa o ka moi, ua pau ko lakou mau kaula i ka weheia: a mahope mai ike aku la oia i ka puka ana aku o kekahi kanaka mai ka halealii aku i aahuiia me ke kapa kila nani, a hoomanao ae la oia o Kuliana no ia, oiai aole he kanaka ana i ike ai nona ia kino o ka Weli wale no o Damaseko.

            Me kona naau iini i noho aku ai oia a nana aku la i ua kanaka la o ka aahu kila, a i kela manawa aia kona lima ke pii malie mau la a kau iho la ma kona puuwai: a i ka manawa i nalo aku ai ua kanaka la mai kona mau maka aku, hanu nui iho la oia me he mea la ua kaumaha oia i ko Kuliana haalele ana mai iaia.

            Ua hoopuiwaia o Alabia i kona manawa i lohe ai i ka hanu nui ana iho o kona haku, a na kana oni ana i hoopuiwa aku i kona haku ana iho o kona haku, a na kana oni ana i hoopuiwa aku i kona haku.

            "E Alabia, ke manao nei wau aole loa wau e ike hou ana i kela kanaka opio; aka nae e hoomanao no wau iaia me na hoomanao ana i hookaawaleia ae mai ka maka'u a i ole weliweli paha."

            "E hiki mai ana no ka manawa au e hoopoina ai iaia, e kuu haku," wahi a Alania i pane aku ai, a ia manawa pu no hoi i noho iho ai oia ma ka aoao o Ulina, me ka paa pu ana aku i na lima o ua u'a la.

            "Heaha kou manao, e Alania? Heaha hoi ka mea e pokole mai ai ko'u waihona noonoo?"

(Aole i pau.)

 

Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao.

(Kakauia e Simeon K. Nawaa.)

MOKUNA XIX

@KAU POO EKOLU

HAWAII MALALO O KAAKUMANU.

            I Okatoba, 1826, ua lele ae la na luina o na moku okohola e ku ana ma Lahaina i ka aina, a ma ia lele ana ua hooweliweli hou ia aku o Mr. Rikeke ame kona ohana; eia nae ua hala mua iho lakou no Kailua, Hawaii. Ua nee aku lakou imua me ka manao e wawahi i ka hale, eia nae ia lakou i hiki aku ai, aia hoi e ku mai ana na kiai. He mau la lehulehu ka hoohaunaele ana o keia poe luina, e komo ana iloko o na hale o na kanaka a e hoopilikia ana. Ua holo aku na wahine i kuahiwi me Kekauonohi, e noho ana hoi ia manawa ma ke ano kokua-kiaaina oiai ua kaawale aku o Hoapili, a malaila keia poe kahi i noho ai a hiki i ka holo ana o na moku no Honolulu.

            Mamuli o ka nui o na palapala hoopii i waihoia aku i ke Aupuni o Amerika e na ona moku, no ka nui o na haunaele iwaena o ko lakou mau luina ma Hawaii, a haalele i ka hana, a e hoike ana hoi ke lilo la  o Hawaii i heana no na powa, ua hoouna mai la ke aupuni ia Kapena Kamaki Ap Catesby Jones maluna o kona mokukaua, o Pikake ka inoa. O kana hana mua loa maanei, oia kona hopuhopu ana i na luina mahuka, a oiai ua waiho pu ia mai iaia na koi ku-e a na haole kalepa i na lii ame na kaukaualii, i hiki aku ka huina i ka elima haneri kaukani dala, ua komo ae la o Kapena Jones e hooponopono i keia.

            I mea e hiki ai ke ukuia aku keia mau koi, ua hoopukaia ae la he kuahaua ma ka la 27 o Dekemaba, e kauoha ana i na kane ikaika apau e waiho ae i hapa pikala laau ala mamua o ka la 1 o Sepatremaba, 1827, a i ole uku ae i eha dala Mekiko, a o na wahine hoi apau i kanakamakua i hookahi moena pakahi o umi-kumamalua kapuai ka loa, eonokapuai ka laula, a i ole i hookahi dala.

            Ma ka la 22 o Dekemaba, 1826, ua malamaia ae he ahakuka o na lii malalo o ke kahea ana a Kaahumanu, a ua hiki pu ae o Kapena Jones ame Kalekona, ko Beritania Nui Kanikela maanei. Maanei i kukala ae ai o Kalekona ua lilo o Hawaii ia Beritania Nui, a e hoole ana i ko na kanaka Hawaii hana ana i kuikahi me kakahi aupuni okoa aku, a paneia aku e Jones, oiai o kona komisina ia manawa he kanikela no Beritania Nui he hoike lawa loa ia he Aupuni Kuokoa o Hawaii. Maanei i hanaia ae ai ke kuikahi mua loa me Amerika.

            Ma ka halawai nui a na kumu misionari i malamaia ma Kailua i Okatoba, ua kakauia ae kakahi leta ehoike ana i ko lakou kahua i ku ai a e koi ana e huli pono ia. Ua apo koke ia aku keia koi e ko lakou mau enemi, e alakaiia ana hoi e Kanikela Kalekona. Ua hui ae la ka Aha nieniele ma ko Boki hale, a i ka huli pono ia ana, aole loa he kahua o na hoohalahala ku-e i na kumu misionari.

            Ma Kailua, i Feberuari 8, 1827, make iho la o Kalanimoku, a o keia kekahi o na puupuu ikaika loa ma ka aoao hoano hou i ka aina.

            O ke kolu o na hoohaunaele ma Lahaina no ia i Okatoba, 1827, e na luina o ka moku okohola John Palmer, he moku Pelekane, malalo o Kapena Clarke, he kanaka Amerika. I ka manawa i lohe ai e Hoapili, ke kiaaina, na laweia aku kekahi poe wahine Hawaii iluna o ka moku, e ku-e ana hoi i ke kanawai, ua koi aku la oia e hoolele ia mai keia poe wahine i ka aina.  Ua aolo ae la ke kapena a hoohenehene mai la ia Hoapili i ua kapena la iuka, a hopuia iho la kona waapa ame na luina i mea e hookoia ai ke kanawai. Mamuli o ka ae ana o ua kapena la e hoihoi i na wahine i ke kakahiaka o kekahi la ae, ua hookuuia aku la oia e hoi iluna o ka moku. I kela manawa e paaia ana ke kapena ame kekahi poe luina, aia ka moku ke kipoka mai la i ka aina, a he elima poka i kaulono pono loa ia aku i ko Mr. Rikeke hale, aole nae he nui o na poino. I ke kakahiaka o kekahi la ae, holo mai la ka moku mai Lahaina mai me ko Kapena Clarke hooko ole ana i kana mau olelo.

            I keia manawa no hoi ua hoea mai la o Kapena Buekle ma Honolulu nei a lohe iho la ua hoounaia aku he hoike piha o kana mau hana i hanai ma Lahaina i 1825, no Amerika, a hoolahaia ae malaila iloko o na nupepa. O keia iho la ka ike mua loa ana o na kapena, o na hana hewa a lakou e hana'i mawaho aku o ko lakou mau aupuni, ma na kapakai no nae o Hawaii nei, ua hiki no ke laweia aku a hoolahaia aku ma ko lakou mau aina; nolaila he piha inaina hoi kau o Kapena Buekle ame kona mau luina no Mr. Rikeke. Ua huipu aku ma keia inaina no Kikeke o Boki ame Manuia, kekahi mau kanaka alii o ka aina.

            Ua hoopilikiaia aku ko Rikeke noho ana nolaila hoouna aku la o Kaahumanu ia Rikeke e holo mai no Honolulu, a kahea ae la no hoi oia i ka ahakuka. I ko Rikeke hiki ana mai @ @ halawai i malamaia, a @ ka olelo hooholo i @ o ka Rikeke mau mea i hoike ai, a hooholo io la ka ahakuka @ malama ia Rikeke mai na @ mai.

            O keia iho la ka hopena o keia ninau. H@ ae la na p@ahi nunui ma ka p@pu o Lahaina, a hoop@ ana la na @ n@ e kiai ana ia wahi.

            He mau la mahope mai, Dekemaba 8, 1827, @ @ ae la na kanawai mua @ i kakauia e ku e na i ka p@ kanaka, ka aihue, @ kolohe, kuai waiona ame ka piliwaiwai. Mahope mai aole he mau hoohaunaele hou i ala @ ma Lahaina o keia ano.

            I ka manawa i hoopauia aku ai o Jean Rives mai kona noho mahele olelo ana no ka moi Liholiho ma Enelani, ua hele aku la oia no Farani, a malaila oia i hoike aku ai oia kekahi o na kanaka waiwai loa ma Hawaii nei. Kuai iho la oia i kekahi piha ukana ma ka ho@ hoolimalima iho la i moku nana e lawe mai i ua mau waiwai la no Hawaii nei, a hoolaha ae la i na hoolaha i mau limahana nana e mahi i kona mau aina nui, a i mau kahunapele ame na kumu nana e hoonaauao i kona poe kanaka.

            Ua kukuluia iho mamua iho he hoomana na Abbe Coudrin, a ua ikeia keia hoomana ma ka inoa "Hoomana Piepusian." a ua loaa mai hoi keia inoa mai kekahi mai o na alanui o Parisa, oia hoi ke alanui Piepus, kahi hoi i ku ai kona halepule. O ka inoa maoli no nae o keia hoomana oia "Ka Ahahuina o na Puuwai Hemolele o Iesu ame Malie." I Sepatemaba, 1825, haawi ae la o Pope Leo XII i keia hoomana i ka mana e lawe mua mai i ka hoomana Kakolika Roma no Hawaii nei, nolaila he ekolu mau kahunapule o keia hoomana, oia o Alexis Bachelor, ke kahuna maoli, Patrick Short, ame M. Armand, he mau hoa paahana, ka i hoounaia mai.

            Kau mai la lakou mai ke awa mai o Bordeaux, maluna o ka moku Comet. Kapena Plassard, i Novemaba, 1826 a mawaho ae o lakou he ekolu mau hoahanu a he poe mekanika keia. Ua hoouna pu ia mai la no hoi na mea hoohinuhinu oloko o ka halepule, a na Mr. Rives i uku ka ukumoku. Ua kau ae la no hoi o rives maluna o ka moku Le Heros, a holo ae la no na kapakai komohana o America, a aole hoi oia i hiki hou ma Hawaii nei. Ua make iho la oia ma Mekiko, i Augate 18, 1833.

            I keia manawa no hoi aia no o Kiaaina Boki ke hoomau la no i ka uhauha ame ka pakela inu rama, a malama ole i na kanawai o ka aina. Kukulu ae la oia i hale ma ke alokai, a hoolimalima iho la i kekahi hale a Kalanimoku i kukulu ai i hale hoahu kopaa, i wahi hana waiona. I mea e loaa ai ke ko e hana'i i ka waiona, hoolimalima iho la oia i kekahi aina ma Manoa, aka nae na hoopauia ae ua hoolimalima la e Kaahumanu, a kanuia iho la he uala.

            Mamuli o ke kokua ana aku o kekahi mau kanikela iaia, ua ohumu iho la oia e hanaino ia Kaahumanu a hooikaika iho la oia e lilo oia i kuhina nui. Hui aku la oia me na lii koikoi o ka aina no keia mea, aole no nae i loaa aku na kokua ana nona. I ka 1829, houluulu ae la oia i kekahi pualikoa ma Waikiki no ka hooko ana i kona makemake; aka ua hele aku la o Kekuanaoa imua ona a papa aku ia hana lapuwale ana.

            Mahope koke iho o keia i kukuluia ai ka halepule nui ma Honolulu nei, nona ka loa o hookahi haneri ame kanaiwakumamaono kapuai loa, kanaono-kumamakolu kapuai ka laula, a ua hiki ke nohoia e eha kaukani kanaka. Ua weheia ae ua halepule la no ka hoomana ana ma ka la 3 o Iulai, 1829, a o Kanikeouli pu kekahi ma na hana wehe o ia la. O keia o Kawaiahao mua.

            Iloko mai o Sepatemana i kuahauaia ae ai na kanawai ku-e pepehikanaka, aihue, piliwaiwai ame ka onarama, a pela no hoi me ka mare ana ame ka malama ana i ka maluhia o ka la Sabati. Ua ku-e ikaika loa ia keia mau kanwai e na poe o na aina-e e noho ana maanei. I pane no ka palapala hoopii a Charlton maluna o keia mau kanawai, ua waihoia aku la ka ike ma ke kuahana akea ana e hookoia no keia mau kanawai maluna o na Hawaii ame na ilikea.

            Ma ka la 14 o Okatoba, ua hiki mai la ka moku Vi@nes, Kapena Finch, me na makana mai ke aupuni mai o Amerika no Kamehameha III, ame na kaukaualii, a he leta mai ke Kakauolelo Kaua Moana o Amerika e hoomaikai mai ana i ka holomua o na kanaka Hawaii ma ka imi ana i ka palapala, a iloko pu o ua leta la keia mau mamala olelo.

            "O ko makou mau makaainana i ku-e i ko oukou mau kanawai a i ole ake'ake'a i ko oukou mau rula kuhikuhi ua ku-e pu lakou i ko lakou keleana i ko lakou aupuni ponoi ame ka aina, a ua kupono lakou e hoopa'iia a e a'o ia. Ua loaa mai ia makou ua lono me ka ehaeha o ka naau, a ua imi makou i na ike olelo a hoopa'i aku i ka poe i hana hewa."

            Mawaho ae o keia leta ua haawi pu mai o Kapena Finch i na a'o ana i ko na Hawaii mau pono ame na hana ma ke ano he aupuni kuokoa.

            (Aole i pau.)

 

KA PANINA O KA HOOKAHAKAHA ANA O KA PUALIKOA KELEMANIA - KA EMEPERA E LULULIMA ANA ME ILAMUKU KAUNA DE HULSEN-HASELER.