Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 47, 24 November 1905 — KU-E I KO KAKOU WAI INU O NUUANU. Ko Kauka La Manao i Heluheluia ma ka Halawai a ka Ahahui o na Kauka. [Illegible] Kananaia ka Wai o Nuuanu i Pakele ai ko ka Lehu[Illegible] Oia mai na Ma'i Taifoi, Kolera ame na Ma'i Wai. [ARTICLE]

KU-E I KO KAKOU WAI INU O NUUANU.

Ko Kauka La Manao i Heluheluia ma ka Halawai a ka Ahahui o na Kauka.

[Illegible] Kananaia ka Wai o Nuuanu i Pakele ai ko ka Lehu[Illegible] Oia mai na Ma'i Taifoi, Kolera ame na Ma'i Wai.

•.• !i. :b:> fU'i kā i ka- , •*> (i a n,i k;iuk.'t i m.i- , r kd i hala. " |>iU un.i v. u • u>a v.-s nui.'L • K-iha i;i maluna o K-». ;rn:i. ;..x .'. t<v\*.ika ua V;u-c ,u«k«>u !i>u ana ī ka v*.U .<vvH\v;i in.ii ■> kakou n*-i. ' . . .. ;<>.« »• k.i'uiiiaiī» u I oi*.- pai- , . n::inBUH «» Ka i«u a«a. pv- • > i }>.■ lapaLi i<i n:.l u i 'PH ■■■«■■■ ■ • ■

ViV. , .V,V.VAV.%ViV.V.V«*rt v. •, .\,;. \N A N AIA Kl'-K I K-V "« •, \I.X 'I'AIK'.'I !-'IVA. *■ \L.\!A HK MAI AIU'- "• . ! KA TAIFOI FIVA. % % i: iWAKAI.I'A MAI* MA'I % • # «.,.!• A HK IOHA MAKI'! *■ % imiHINKI % *.• \ KV lII'I.I ANA I I.OAA *• •• J AI l'A INO KA WAI- % S % . iIKWA KAKAIMA O KK "■ % Ai'lM'Nl '• V,V.V.V.V.VAVb WMIWWk

\ . «• iko nku nn:t kukou ma i- u;i aku l keiii mnu poo-munao : . huull nui ko kakou muu nu- :!• •:!« i oiuio o ke ino o ko kakou 1. , 1 hi* uui k*« kumu t loaa mai ui ka ~ Hsi nw'i tutfoi flvu. kolora, . :1 .• ?. i nm'i u ao i loaa nuii ma o Li :ii la. u o nu wuhi e inu oU» nei t .v . w:x\ i kunanuiu. u i oU» puilaiu ola • . .> i?:t i nuioix>i>o ioa e ku aku una ui.. ,-t ho ulo nu» koia nmu ma'l. i' li iH'luiu nel oia kokuhl o na wuhl ~ : i .i!h>, a oiai oia oia ma ka i»oai V a im- ka lau'.i.i pili loa ana hol !vr Ki:>;i tunc lupana he mea oialo e l.ia nu»l ana u<» n.i uoino ina e uua ka inu nna i ka wai lana honuu. I!.. !:;.m makahiki lohulohu i hal»\ n- n-, i t: . h.'.aai.i k«-\a ninan v> ka r I'l -1 a Hau uii a ua k il>aiu na kll > r.,' oiflo hooii'uiouol'.O no kekahl .• s-i Kit;ana wai nm Nuuaiiu i hoi>- ' \ iui. iuia »• Mr. Kmioiph Uvring, 0. .. i: » oie iijo ko uupuni i kela ma- •, t i .ml.iko i ko kuluuakauhale r U". n.». aniuni u he wai hoi la i hiki tu> k>? knnana 010 ia nolaila ... a-h.-M kvi.v ninau. I koia nnma- ■ k.5 v.:una iiiwoluwo aupuni e ,i -". t kf mauao ntl «.• haua aku ; i nui tu.i kn aoao mauka o ke / i t > Nuna:-u t'u> ka h«»t>Jako aiia . kv kuUnakauhulo m*i uu* ka wai. •M.';>. jv>uo »• huki ia aku ko Uikou > o . - na inalunu o koia kumuhuna. :nS Wviu hv> m*-a I.»ono \ ka p u 1 ,«paivu o iiawaii T<»rk<>H Uei -v. Miai a nooiUK» ia moa. a o ka i ko aui'uini *> kukulu ae l k.iuaua wai kuj»ono me ka haka» • "io. Aok- Kmo hi lakou kv kali a > : u auaA i «• kx.x;\ niai ai la kai»!«a l ikeiu ma kekahi mou .! s fko,i aku \ • jv.ii-.no o ka iko ana aku 1 nft > u,ui?o muī ana i. kujK>no no w. ola ana o ia no ko kaupale ana :: » kuui'i O Ki'kahl hana a k<? au- ; ; <>;no ka maluma ana i ke ola • ka U a ua tu>ohoh>la na kaa *> atue na rula maluna *> kn mat . > uvuHo aku e U>aa na wahi noh > r-.iikai no keia ir.anao hootaihi- / :n;!i aku a nuu* i «n ru!a kukulu ?■ .'•/ ka oihaua lioomw jx-iil>u. na ' ■■~» o k t Pa|.v* Ola « piU «na \ na i . * w nno an.o ka ame na kanaw u ro aiwu e (uii <?na 1 na i ? .->huihui}a. K na:n\ aku «»» kft imi • na |awvlawe akahelē m \ w hs uwi \\;u« ka hana a na : aki u ki raj« Ola i ka hoopio «na i >».a tr.ca ;m» k» ha>tew«*i« ; iku i ka i*v*U- «» m«u n»a uu tu» iu uHiiuna «> ka malama ana i ke i'ia ami s ka an& aku i tta wmi i, Kia nst> he aki ko knkou htx>-l-vtn«h»«nw o ka ninau w#l! !!»* k*u aku no hoi kn lohi o ko kakou 'ana i na m«v* kaumaha I ikeia nwi keKahi m»« wwhi ftku I n* pilikia mai ana nauml! o kst lakow-al t hiVi>{j^tnrthvmala' Me na hana hou apau e hanaU mal ; t ; u- v k< kaht ufc*u okoet aku no ke itavuwile ana aia hot ko kakou aut -. \ j*u oU? nei no ka hi>o» 1 na M V .i» i k* m** ka wai maikaī Va moia he mea }• *•••» ia feak*.Ht k<* i?i»J * k«- anau ilo* v * o ka Uto o na Huawai mal ke mai i hiki no i n» «unawa apau Vv k\>".:o iho n» »fK*ara» «mke o k« t.iifoa !Vva. koi*>«i. hikoko \ oW «m»ai i j } I na mak«atna«* ap»« » koi »«a k* ano nuvau koikvi Kv» s «uit*'.ua v> ns* iiiwi t av no kA tr..i ana i c4a» t kA **ī w*ite*t ht' mra hoi ** hikl ai k» he mau immo Hoohuoii*h* Hstui «mlkai * w * ntt * mawaho m» o kA hoaltaiiPi Hku i k» kapo&ao o I» k*nAi»i* i k«i* WM 'WMUMMK* * i k»

:nuniiv,a e hook nu ai ia mea. ko kanan.) una i ka wui ua pau ae neS !ut m;ina\v;i o kon:i tioauia ana. .V « k-i.-. kv'K. »'ii o ua mea olaio e piil i k" Kulana noho maikai. | M.i na kuUnwkauhalo apau i I SINVe ae ] ia nu-a u.i Ike iakou i ka hoemila ana j 0 ka ma i iai?ui ftva a pela no hoi me . •>a tn i i <' ae ht* h hu'.ehu i hoohemahejiiu waio ia. i jtkn£ i 1 iii. o Bolin:i īnni ka IS4;i a hiki i lNiia ntanvJa u ka inu ana 1 K •. Wi»i kananaia, aia he averika o hwkahi niak<» nu kela asnr keia h(n>U .«!' K'»ukani k v.aka i ka makahik.l ho > 'kalā. inai ku iSIU a hiki i ma'nope k.-: inu ana i ka wai kananaia ua ho.-iniia mai kt>irt averika a hookahi nutk- no k». !a auio keia iwakaiua kaukani kanaka. ua no hoi ia me krtr uU l') ana ai* he 950 poe i hoopakeleia i kr i:» ame keīa makahiki. Ma hoi ,mai ka IS<ST a hiki i isy:i. o kii av».-rika make no ka makahiki he hm>kahi no kela amo keia ♦ ono kaukanl t lima haneri kanaka. Maī IS»4 a hīki i 1900. mai ka manawa mai i inu ai i ka wai kunanaia. ua hiKi akiu ka averika i ka hookahi make no kela ame keia iwa'.;alua»kumamakolu kaukani he eini hoi o 72 pakeneta. O ka ike i loaa ia Humburg i ka 1892, ka wa e laha ana ke ahulau he ike hoonaauao nui ia. O na kulanakauhaie o Humburg ame AHon ma kekahi olelo ana ae he hookahi no laua, i hookaawaie wale ia no e kekahi iaina i koho waie ia aku ma ke ano he mau paiena, a e hiki ole ai i kekahi mea malihini ke ike aku. I ka 1892 ua puka ae la ka ma'i kolera ( Asla ma Humburg me ka ikaika loa, a o ka nui o na ma'l i hoikeia he 17,020, a o ka nui o "a inake I paa ma ka papa hoomanao he 8605. tJa nee aku ia kela ma'i no ka palena i hoikeia ae nei a malaila i ku iho at e laha wale ana no hol ma Humburg. Ma ' kekahl alanui e holo ana hoi no kekahi wahi loihi a e ku ana hoi ma ke auo he palena aina. ua iaha ae ka ma'i ma ka huli o Humburg a ma ka huli 0 Aiton aoie he ma'l malaila. Aia he wahi Hke oie mawaena o laua—he hoo- ' kahi like o\e—o ia hoi he okoa no ka oihana wai o kekahi me kekahi. l-*a lawe aku o "Humburg i kona wai mai ka wai maenme oie o ka Muliwai Elba; pi>»a n o hoi o Altc*n. aka.ua oi aku ka maemae ole o ko Alton mamuli o ka paipu hookuu mea ino o Humburg, aka nae ua hoomaemae akahele ia mannUi o ke kamuia ana ma ke one. (3 ko PilUeielia no hoi la mea hoonaauao nui e pili ana i ka ma'i taifoi ftva i keia makahiki. kahi hoi he hapa waie m> o ke kuianakauhaie i hoolakola mo ka wai kananaia. O ku nui o na ma,i taifoi iioko o ke kuianakauhale holookoa. nona hoi ka heluna kanaka o 1,491.247, mai lanuari 1 a ApeHla 2?C 190:». he 2489. Ma Piiartelelia Komohana, nona ka heluna kaiuika o 41.424, e imi ana hoi 1 ka wai i kammaia, o ka nui o na ma'i iloko o ia manawa hookahl he 6, a i ole he 1 ia 11 Xo keaha ka hoonui hou ana aku i na hoike? Ua plha na nupepa Pill lapaau ia mau m«a, E ao mai ia'u e hoike ae I kekahi mau oleio a T. W, Dariington. ke Komipina Ola. ma kana hoike i hanaia i ka lu 29 o lulai. 1905, a hoouna aku i Ka Meia o Nu loka maiuna o keia tU«i»u. lNtnei kann i oleio ai: 'Ua hikl lo mal ka manawa e koi aku ai e malama maikaiia ke oia o ka lehuiehu a. o ka wai ivaie no i kananla ke inu la e ka U'huUt)m. Ke hanaia kekahi kananawai on.e me ka maikal. alaiia e hookaawaieia no he 99 1-3 pa-keneia o ka anoano ma'i mai ka wal mai mawaho ne o na mea kuina a kumu ole e lewaiewa ana iioko olaila. "O ke kupono inaoli o ka ioaa ana o ka wai i kananala ma ke ano o ia ka pale kupono ic*a no na ma'i i loaa mai mamuii o k» wai ua hoaoia a ua ike ia kona oiaio e hiki ole ai ke hoopaapaa ia aku, O ka mana o ka wal kananala ma

ka nul ana l k& m«ke mal ka ame ina'i hl ra holkela l me ka maikai Kvi inamaU o ka w*i ka- * v Inula ana e khukhu m* n* kuUnakauhaU? e like me L»wrence, Mukekukeka .ame Uhaea. N. Y» i Ma Eurt>|Vi4 h*>i ua laweUw*ia k« k;tnatt* atv«. i fca »al no ka lehaiehu no | kaaahlku-kumamalliia makahlkl a ol j ♦ Mh Kt>i*m*»v*A ua ho k«IA t H*n& ! koikai ma,lus»A 0 «*a kus*n»k*uhate a- j • j>s»u >w oia M« fc* imi aua i ka. ir»k» o na kulanul ioaa »na ko t&kou wai n*al n» )ua»'al ole, * hlki ana kt* I* fc&kou ka ike ma La* aiiw' B#JUui * ltux a*t I kft wal k«n»»aia» o fca p»'teßm ****** k» utr»l m«i I ltW ti« 1~1 «»« •>» l»* uml kAUk&nl p&k&hL No Klkako R«ve A hoi ma k»k«hi *<*», aol* * kmitfttsiftfai k» wti o ka. W r lwt4 mai k* taltoi mai lfe>ko o Uk ma*»** hookiih! h« llt ame i» kau-

kani. pakahi. Ma keia ke hoikeia mal nei me ka moakaka loa o ka paku pale maikai loa e hookaawaie ana i oa ma'i loaa mai mamuii o ka wai o ia ka hooikaika ana me ka naauao ame ka hana ana i kanana wai one. 0 Ashland, Wis., nona ka heiuna kanaka o 12,000, ua hana iho i kanana wai one mahope o ka laha ana o ka ma'i taifoi flva. O ka lilo no ia mea. he $40,000, a ua hoemiia mai ka heluna make iioko o ka makahiki mua he 50 pa-keneta. He mea anei kekahi e hoopaapaa mai ana aoie i ioaa ka puka no ia mau dala i hooliloia? He nui aku no na hoike no ka hoopakele ola lawa kupono o ke kanana ana i ka wai i hiki ke hoonuiia aku. aka o nna mea i hoike mna ia ae nei ke hooia mai nei lakou i ka'u mea e manao nei e hoike aku, oia hoi ma na wahi i hanaia na mea kanana wai ua hoemiia mai na make mai na ma'i e ioaa ana ma ka inu ana i ka wai. E pono ia kakou i keia manawa e huli ae a nana l ke kulana o Honoiulu nel ma ka ma'i taifoi ftva. Ua hulila e a'u ka mooieio o ka Papa Oia no na m&kahiki eiwa i hala ae fiei. mai lanuari 1896. a hiki I Dekemaba, 1904, a no lea pono o ka hoohaiikelike ana ua hoonohonoho iho wau I kekahi papa averika a o ka mea i loaa mal ia'u ua like aku me ko kekahi mau kuianakauhale e aku. Ke huii aku a nana i keia papa e loaa no auanei kekahi mau mea ano nui a oiaio. Ua hookonK) iho wau i na make mai ka ma'! taifoi r malaria ame ka fiva maoli ma na koiamu no-wa Hke. no ka mea he mea oono no iakou e hoohu! lfk« ta! maanei, kahi hoi o ko kakou niau holke helu kanaka o ka wa i hala I ano nawaliwali. E ikeia «wanei i ka 1596 ame 1597 o ka pa-kenota make mai na ma'i fiva apau be 51. ame 54.. a i ole he 141 ame $.0 p i-umi-kaukani kanaka pakahi. 1 m 1599 ame 1900 ua pii hiklwawe aku la na pa-kenet& a liiki | ka 100.154 ari\e 124, a I oie he 2)5.3, 33.fi ame 54.0 pa-umi-kaukani. he pii hoi i ikeia i na la o kakou e hoonee ana i na hana 0 ka aina imua me* ka holoOono no k» hoao ana e hoihol ae i ko kakou 1 kuianakauhale a iik> i kul&nakauhale j maemae. j I ka manawa i hoomoeia ai na oal- ; pu sroa a pau hol o Klnakaona kahiko. | ua emi koke iho la na p«-keneta i 1901 [ * hiki i ke 43. a I ole ee 11,0 pa-umi- ; kaukanl I Mal ia manawa mai ka pii mahuahua ana o na pa-keneta make. I He mea hiki no hoi ke ikela aku 1 keīa manawa aia no ke kau nei iluna na pa-keiwUi make a » ka nana ana ae ! k«hi i ea mai m! o ka wa! no ke kt»ma moa kxa e nooaoo koke ia aku at Aoie no he mea hiki ke hoolaio i ka piiikia o ka wal hwmfo lua la no

k* k*aa m»u ana U kakou o ka Baole »v> h».>i h* ka bcofca;to i ka. TOitrm. o ka ma'i mamuii o n* war.no <> ka w» ī hau na Ukou i boaia hmU i na nu'i fiva, i ka haimi* aaa o m* pt*ipu o ka mea I k»ii nval mahope fc>ke tho <> ia k» «mi ana o kwt nu'i, a. ano i kvui mai Ai ia k*ikou ho.;ui u.\ k»«viv kuUna. o hiiuA hou pUi i ke kxitan»4 Ke iiLanai'» no hol w-au . k*U no k* nw* e kma mai a.na ke k»n.ana ta ko ka> kou E h<?etui pa-^ keneīa ma'i ame ..a make a mawah«> o keīa e rn> ne Kaugv4k> maikai ioa ki?»a -aku.. Aoi« e neie ka kt*rei& mat o eua oi«io> trArui e kulai t ke knnani* j kA wai. O ka m«a. rut i ikemakaia. O ka kia. ke okloU nei o ka xva.t iU>ko ° k5% o kt» o Nu'iunu ua malamaia a ku kaawaie ma* ha «-w īno WAL O ke kolu, ua hiki no khoomaemaeia nia hookoeno aw i ipuhao o ka pauikai kukep<?i.?. e n.e ka Geon?e T. e hana nei. I n.> keui nuiu ku-e i b «i k.ino wau, o ka mu;i. aole he mau ho-oiilo kupono e hiki ai ke maiamaia ke ola o kii lohuiehu »i t' hoopakele ae ai mai kekahi ma i mhulau nui a e hwnii io ia mai al na pakeneta ma'i ame ka make o kekuhi w*ahi i poho. M& kekahi aoao oia ma- ! oli no ka hana l*emoiol<? ]oa o ke aupunl e komo aku iloko o Sa m;tu hvx>iilo ? me ka hakalia oie. 1 EIUA, aole loa i niaopopo he tr,aenue ; ka wal o ke awawa o Nuuhuu a i 010 hiki paha ke malama n\alkai ia. o na pa-keneta make no kxi Sva he kh>kie maoli no iloko o Honolulu a mai oi loa aku ke kiekie ina aolo he inu o kekahi hapanui o n& kanaka e noh<> nei i ka wai paiiaia no ko iakou mau pono home iho. t O kekahi mea oiaio i kuin>no loa o 1 noonoo i& o ia hoi ina e kananaia keia wai o ke awawa alaila aole he walwai o ka malama ana i hale hoomalumalu ( wai no ia mea. Ua hikl ke hooliloia j ae na aina waiwai nui a momona o k.i j lepo ma ka aotio maluna aku o ke a- . wawa i mau wahi kukulu home. e Ike- ; ia auanei ke alanui Paii e ku lainniia ana e na hale nani e Uke me Luakaha. a o ka loaa o ke aupuni ma na auhau j ua hiki ke hooliio ia ae no ka ma- j lama ana 1 wal kanana ia. O ke kolu, o ka hana ana me ka ipuhao o ka paakai kukep*»le eia no ke hoaoia nei. Ma ka hookomo ana I i ka mea nawaliwali (1 ia 1.000.000) e ' make no auanei na nahelehele wai. aka i kuiike ai me ka mea i huli koko ia iho nei e Mekla C. E. P. Fowler he mea pono e hookomoia i 1 ia 30.iXX) i { mea e hiki ai na anoano ma'i oloko o ka wai. I Ua like keia me hookahi hapa hunahuna Uilii no kela ame keia kuaka. Owai ka mea e hoole mai ana o ka I hapa hunahuna iiilii o ke kukepete iio- I ko o ka ipuhao, e lawe la ana i kela ] ame keia la, a i kela ame keia mana- ! wa, he mea hoopoino ole mai ia i ko ola ana? Aole i manao o Mr, Moore e hoolilo j ae I keia mea ma kahi o ke kAnuna i wai. O kana wale no i hooia ae ai he mea pono e lawe koke ia ae ia mea no ka hoomaemae ana i ka wai maemae ole i keia wa. i kupono ole maoli i e inu ia. I