Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 50, 15 December 1905 — HOOMANAO KENEKURIA O MAKUAHINE PALEKA Malamaia ma Kawaiahao i ke ao, a i ka po ma Kaukeano Hou. Ka Haiolelo a Hon. Edward K. Lilikalani e Hoike Ana i ka Moolelo Piha o ka Ohana Paleka, [ARTICLE+ILLUSTRATION]

HOOMANAO KENEKURIA O MAKUAHINE PALEKA

Malamaia ma Kawaiahao i ke ao, a i ka po ma Kaukeano Hou.

Ka Haiolelo a Hon. Edward K. Lilikalani e Hoike Ana i ka Moolelo Piha o ka Ohana Paleka,

B like me ia i hoopukaia ma ka helu o ke Kuokoa i hala no na hana e malamaia ai ma ke Sabati i hala iho la pela i hookoia aku ai a ua maikai na hana hoomanao apau i lawelaweia ma ka Luakini o ' Kawaiahao ma k« kakahiaka a ma Kaukeana Luakini i ka | po iho. Me ke ohohiā nui no hoi na I hana o ka laweiaweia ana. Ma Kaul keano ua piha ae a ua loheia na hoike ' manao mai a Bihopa Restariek, Hon. W. O. Smith ame Lunakanawai Dole. Ma ke kakahiaka ma Kawaiahao, ua pihaleu'i ae i na kanaka, ko ka luakini mai o Kaumakapili, ko ka luakini mai ■ o Kalihi ame Moanalua i huiia, ame ko na Kuia o Kamehameha mai, ma ka ae ana mai i ke kono i "waihoia aku . e ha hoahanau o Kawaiahao no ka hui • ana iloko o ka hoomanao la hanau ' kenekuria ua waiho iho lakou i na i hana hoomana o ko lakou mau lua- ' kini a hookahi ka hui like ana iloko o ke anaina hookahi, a huiia me na makamaka e ae ua piha io ka luakini me ke ohohia nui. Ilaila pu ae ka Moiwahine Liliuokalani, ka Hon. William ! C. Aehi, Hon. W. O. Kamika ka Makuahine Nawahi o ke Aloha Aina ame kekahi poe ko'iko'i e ae he nui ame na haole du kekahi. | Ua hoowehiwehiia ae ka luakini me na launahele a ua kupono maoli no na hana o ka !a, a ua lawelaweia ae na hana malalo o ke alakai ana o Mr. D. L. A-i, a o keia malalo iho ka papa kuhikuhi: 1. Himeni—"La Maikai'.Papa Himeni 2. Heluhelu—Hai#lu 9:84; 90:10, 12; Halelu 39:4; 91:1; 23:1 ..Rev.»H. Manaae 3. Pule me Himeni-pule . ..Rev. W. N. Lono me Papa Himeni Olelo Hoolaha ame Lulu Mahina Hou 5. Himeni—"Jesus, Lover of My SoI" i Kawaiahao Kula H.inal Himeni—...Kawaiahao Kula Sabati 6. Heluhelu—"Makuahine Paleka". Hon. E. K. Lilikalani 7. Olelo Hooholo, Papa Hawaii.... Rev. O. H. Guiick 8. Himeni—"Hoonani me ka Hoomaikai" Papa Himeni 9. Haiolelo —"Makuahine Paleka" (Na Sol. 31:30: Hal. 65:11. 12).. Davi(i L A-i 10. Haawi Makana "100 Hapaha".. . F. K. Archer 11. Himenl—-Hoku Ao Nani. aoao 87 Rev. W. K. i*oai 12. Pule Hookuu .... Rev. W. D.' Westervelt O ka hookahl haneri hapaha o ka na hoahanau makana ia, he hoailona o ke kenekulia makahlki. i hooikaikaia ma o ke komite ia he mau lala kane ame na wahine hoahanau Mra. L. Aholo, Mr»s A. Laaarus ame Mrs. K. Rowland. A o ka moolelo plha o ke ola ana o Paleka Makuahine mai kona hanau ana a hlki wale Iho la i kona kenekulia ua ikeia ta m&ioko o ka haawina heluhelu a ka Hoo. E. K. Lilikalanl e llke me ia e puka aku nei: HE MOOLELO HOOMANAO KENE- { KUXJA NO KA MAKUAHINE PALEKA. NO 100 MAKAHIKL | La maikail La hoomanaoH ! O ke komo ana o ka Honua nei, * o kekahl iahuikanaka. iloko o ka helu kenekulia, o akahi haneri makahiki; he kakaikahi k»a, ka la e like me keia,

s ma ka honua apau; ama kekahi mau aina, aole no paha hookahi. Ma ka moolelo lahui, o Hawaii e hoomaka ana mai keia la aku, o ka helu kenekulia mua loa keia, i loaa ia Hawaii me ka maopopo loa, iloko o keia au holo mua o ka naauao, a me malamalama o ka pono ltristiano. A, no ka maopopo loa o keia kenekulia Hawaii ke ku nei kakou imua o ke alo o ke Akua Mana Loa, ma keia la hoano, e hoomaikai, a hoalohaloha aku laia ma ka malama ana i kekahi mau hana hoomanao kenekulia o (100) hookahi haneri makahikl o ke ola ana o kekahi o na makuahine misionari kahiko loa o Hawaii nei, nana i lawe mai ame k'ana kane, a kanu iho i na anoano o ka pono kristiano maluna o ka lepo o Hawaii, oia no o Mary Elizabeth Parker. "Ka makuaMne i»aleka," ma ka inoa i kamaaina • na Hawaii. KA H. NAU ANA. Ua hanauia o Mary Elizabeth Parker mamua. ma Branford. Mokuaina o Connecticut, ma Amerika Huipuia, ma ka la 9 o Dekemaba, 1805. Noho no malaila i kona mau la opio, me kona mau makua Mr. ame Mrs. Parker; hele i ke kula, a loaa iaia ka hoonaauao maikai, ulu kona kino, a lilo he wahine u'i, a koho oia i ke kea o ka Haku. KA MARE ANA. He (27) iwakalua-kumamahiku ona mau makahiki i kela wa, mare iho la oia i ke; kane, i koho i ka oihana kahunapule. oia no o Benjamin W. Parker. Mare ia iaua ma Ouilford, Connecticuit, ma ka la 4, o Sepatemaba, 1832. He kanaka opio o Parker, i hoonaauao maikai ia, iioko o na Kula Kiekie o Ameiika .a i koho like me kana wahine i ke kea o ka Haku. "Eia kona moolelo pokole." KA HANAU ANA O KE KANE. Ua hanau ia kana kane Bejamin W. Parker, ma Reading\ Mokuaina o Massachusetts, Amerika, ma lta la 13 o Okatoba, ISO3. Hoonaauaoia ma ke Kuia Nui o Amherst, a puka maikai 1 1829. a i Andover Seminary, 1832; i ka hemo ana, mai keia kula nui hope, mare ia laua. A. kaheaia laua e ka Papa Amerika, no ka oihana Misionari Hoolaha Euanelio i ko Hawaii Paeaina. KA HUAKAI NO HAWAII. I ka hapa hope o ka makahiki 1832, haalele ka moku ia Amerika, e lawe ana i keia mau kumu misionari no Hawaii nel. Ma keia huakai o Paleka me kana wahine ka mea nona kela la; Lowell Kamika me kana wahine; am» Samuei Fuller, he pa'i palapaia no ka oihana misionari. Holo mai la l&kou ma ka moana Atelanika, kaalo malalo o ka Lae Hao. a pii iluna nel zna ka moana Pakipika, a kuka nioku ma ke awa o Honolulu {eono mahina ka loihi ) KA HIKI ANA l HAWAII NEt Ua pae mai keia mau kumu mlaionari i Hawaii nel, ame ka mea nona keia la. i ka la 1 o Mei. 1533, oia k» Helu 5, o ka pae ana mai o na kuma mislonari i Hawail n«i.

I ko lakou hiki ana mal o Kameha- j meha 111 ka Moī opio. ua m&ke iho o ) Kaahumanu ke kahu aupunL e ohi ana s no o Kuakini ke Kiaaina o Hawail, | Kapiolani Nui, Kekauiuohi ka makia- | hine o ka Moi Lunaiilo. Naahienaona, ī kaikuahine o ka moi, Kahtih»»īma!t*> Kalakua. a LHiha nui. ke ahiwahi.ne o i na pali Koolau. Kekuanaoa ka makuakane o na Kamehameha. Paki ka makuakane o ke Kamaiiiwahine Pau- ; ahi, ka mea nana i hookumu i r.a Kula , Kamehameha. Hoapili kane. kiaaina o ; Maui. Aikanaka, kupunakane o ka Moiwahine Liliuokalani, L*>ieiohoku nui. Kekauonohi, ame Keiiiahonui Kiaaina o ka mokupuni o Kauai. O keia puali alii kiekie apau o Ha- ' waii. he voe makee lokomaikai a ma- ! lama loa lakou i na kumu misionari ! i ka wa kahiko; he hookipa. he aloha : a he punahele ia lakou na kumu iloko 0 ia mau la io kikiio. KA HUAKAI I NA MOKUPUNI O KA j HEMA. | * | Ma ka la 2 o lulai o 1533, hooholo iho ! la ka Ahahui Misionari Hawaii. i ku- i like ai me ka makemake o ka Papa ' Amerika ia Paleka (k) ame kana wa- i hine, ka mea nona keia la. i elele mi- j sionari i na kai o ka Hema, no ke ku- ; kaia ana aku i ka Euanelio, ka unuhi ana, ame ka hoolaha ana i ka palapala Hemolele ma ka lakou olelo Donoi Mar(iuisa Islands. O na elele i holo pu ma keia huakai o W. Alēkanadero ame kana wahine R. Armstrong (Limalkaika) me kana wahlne ame ka ohana. A holo ka moku Dhaulle Capt. Bancraft, me ka makani maikai mailuna mai, ma ka la 24 o lulai. ku aku la lakou i Tahiti; a mailaila aku a holo hou ka moku a pae i Nuuhiwa i ka la 10. o ka mahina o Augate. 1533. KA OIHANA MISIONARI MA NA MOKUPUNI O KA HEMA. Hookipa maikai ia ma Nuuhiwa. la 15 ae lele iuka o ka aina. hui me Hape ke alii o Nuuhiwa; haawi mai la he inau hale liiiii no keia mau ohana ekolu. A hoolaha aku la na kumu i ka Euanelio, ma Nuuhiwa apuni. a iloko o na mokupuni lehulehu o Marquesa, me ka hoomanawanui i na pilikia, mawaena o ; kela inau lahui hiliiu a naaupo. "O ke 1 kaua mau o ka aina. o ka ona o na kanaka, o ka luku wale, o ka aikanaka, 0 ka aihue, ame ke puhi ahi, aneane [ hiki ole i na kumu misionari ke noho hou aku. Huli hoi ma ke kauoha. HULI HOI NO HAWAII. Ewalu mahina o ka noho hoomana- : wanui ana o keia poe kumu misionari ' ame ka mea nona keia la ma kela man mokupuni o ka Hema, a ma ke kauoha , e huli hoi. mai no Hawaii, haalele ka moku ia Nuuhiwa, ma ka la 16 o Aperila, a ku ma ke awa o Honolulu ma ka la 12, o Mei, 1834. HOONOHOIA O R. ARMSTRONG ME KANA WAHINE, MA NA APANA AKAU O MAUI; O PALEKA AME KANA WAHINE t KA MEA NONA I KEIA LA MA KANEOHE KOOLAUI POKO OA'HU; A O ALEKANEDERO |ME KANA WAHINE MA WAIOLI ; MOKUPUNI O KAUAI. | A o keia mau hoonoho kulana hou, • nana i ho-oi hou ae i ka ikaika hoonee holomua, o kā Oihana misionari kuloko o Hawaii nei, i kela wa kahiko. KA NOHO ANA MA KANEOHE. I ko Paleka ma no!\f> malihini ana ; aku ia Kaneohe, i ka makahiki 1834, o j ke aliiwahine Liliha, ko laua makama* ' ka maikiU; nana i haawi aku ia Pale--1 ka (w) ka mea nona keia la, i kona pa-hale ame ka hale noho, no keia mau kumu misionari hou ma Kaneohe. A o kona leo alii e pahola aku maluna o na makaainana o na pali Koolau, e malama i na kumu, & e hoolohe, a ua hoolohe iio hoi na kanaka i keia leo alii. KUKULU ANA I NA EKALEBIA MA NA APANA KOOLAU. He nui na kanaka. ma na apana Koolau i kela wa kahiko; ua kukulu a hoonoho aku o Paleka (k) ame kana wa- | hine ka mea nona keia ia, i ka pohaku ! kihi o na ekalesia lehulehu iioko o | Koolaupoko. Ko Waimanalo he eka- | leaia. ko Kailua, he ekaleaia, e hele wawae ana, aole lio, aohe kaa, o ia wa kahiko. Ko Kaneohe oia ke kikowaena, ko Heeia ame Ahuimanu he Ekalesia, ko Waikane ame Kualoa he ekalesia, e hele wawae ana no, maloko :o keia mau apana me ka hoomanawa- [ nui. A ka lae o Kaolo i Kualoa pale 0 Koolaupoko, ame Koolauloa. Ua holomua loa na hana a ka Haku, oiai o Paieka e noho kahu ana mai o a o o ka apana holookoa o Koolaupoko. A ua kakaula ma ka buke, o na makahiki 183$. 1837, 1838, oia na makahikl i iho mai ai ka Uhane Hemoiele maluiuv o Hawaii nel, a ua huliamahi na kanaka 1 ka pono i kela mau makahiki. KA LOIHI O KA NOHO KAHU ANA. / Ua noho kahu o Paleka (k) ame ieana wahine, ka mea nona keia ia ma Kaneohe mai ka m&k&hlki 1834 a hiki t ka makahiki im ua like me 35 makahiki ka lolhi. A i ka m&kahiki 1870. haalele aku la laua i ka ekaleaia a laua i aioha ai, mawaena o na ieo kupinai o na hoahanau. na haipule i iuhi pu i na hana a k& Haku. o ka wa kahiko, a hoi mai ia laua i ke 'kul&nakauhaie nei, no ka hoonee ana i ke kahu i hana hou, oia ke "Kukulu ana I ke Kuia Kahunapule mua ioa ma Honolulu nei. e iike me ke kaooha a ka Ahahui Euwanelk» o ka Paeaina. . KA HOOKUMU AKA I KE KULA I KAHUNAPULE MA HONOLULU. I ' i Ua hookumu keia poe Makua Milaionari kahiko. i ke Kula Kaula i ka 1870, a mahop« Iki m&i no na oiwi Ha wail ponoL Rev. B. W. Parker. Rev. D. Baidwin o Lahaina ame R«v. J. D. Pari», makua o Kaawaloa: e l!k* me ke kauoha a ka Ah&hui Euaneik» Nui o ka Paeaina. A ua hoi i>u mai ma ka mea nona keia la, a noho pu ma Honoiulu n«L

ka, rr,ata;na £?u o laaa I na anaina nu Kawaiah.w» 'Jvauk«ano kafilKo> B«Hnei. Kaainak&pUi. nAiepulo i>Uui u ij, niuia 1-A. MAKt' KA.\A KANK A ma. ka ia o Mar»X.l, :r.ak«« i«". » t«fc v- i'U.i.».*,», ,H»IAU4, U'.;V eu-^KuiU nvi. uosvv> i> ua haua & k& h(Ui. \xx kuhtKi*. ua VO. 'A U..1 nwiku.; ■ ;r»O.iKAI, i kv>'u hwiiawai pu azva mo la, a. luluitnw pu i ka niaieahlki IiTS. * Ua nuike oia i ke <_> k<u«a uuu makahiKi; a oia no Jioi ke 72. a ot o ko Paloka \vivh;ae raa« niaka.h.īk;. i kik i make al o k&ua kiuiv L'A NOHO MEHAAiEHA OIA. He na sn,6iCi»itK4, i emui» ue siti v mai ka muke anA aku o kana k.u\t\ a iak» i kt s iit la, ua eioho :axieuariH'si.4 »hi> ie*. niakuahine Paleka iiioko o &a hoahiui, ka maiuhia. ame k«j aioha. no kona hoapiii he katte, o na htiiia a kii Haku, mai Amenka inai ka aina makua. a t na mokupuni o ka Hema, a u.a H&wau nei, ka Honie kuiain i. a o tui keski a tne moopuna. iiji kuu iuK>r!utr\ii\\». nui, iakou no i inaLuna kwivu»e ke akahele ivVi, a hoo!;auati r. .ui mm, pela i loihi ai kona mau U, a h..ui ;a«i keia kei:ekuria. me ke aiv>ha o ku Haku. Na Kt:iKi A.uK Na l*a h&nauia mailoko mat o keui ;»*- kuahine o Hawaii. na keiki ame na moopuna; Mary Pairker, Kahu Waiwai Home Lunalilo; Henr>* H. Parker. Kahu Ekaiesia Kawaialiao; Harrrett Parker imamua) k.e oia nei; Caroilne Parker, ke ola nei. Na moopuna, Harriett nohoia Porter Green o Makawao; Mrs. May Wiicox, LHoa o ka Papa HcK>naauao, Kahu K. .S. Kawaiahao. Kaiiu waiwai o Kaiu- | lani Home; Mr. Henr>- Green, ke oia [ nei; Miss Barrie Groer>. ke ola nei; I Miss Rhoda Greetv, ke ohi neī. Miss Emeiine H. Green. ku ola net. KA MANA ALOHA O KKIA MAKUAhina o ka pono. L*a puka mai, muiioko nnii o keiu n\akuahine o Hawail, ka mana aloha i I ke *a lahuikanaka. e iike me kana mea j i koho ai i kinohi. e lawe i ke kea o i ka Haku; kela inana hoonaauao ia Ha« I waii nei. i kela wa kahiko; oiai. ko | kakou mau kupuna, e noho ana iloko 0 ka. naauiK». j A ua puka nia! no hoi kela mana like, mailoko mai i> kei.i ni,»Kvia;ii..« I Hke me ka haawlna i loaa i n,i hau- | mana, ame na lunaolelo i kela w.i ka- : hiku, ma ka iaha mana ana o ka fcjua- : nelio, ana i hoolaha aku ai me kana kane ma Hawaii nel. ame ko na aina e. he poe ike maka kakou apau. . -\OHOALII ICA }\>XO MA HAWAH. | La halii iho ka naaiiao ame ka malamalama o ka Euanelio, mai keia tnaaku, maluna o na. moikane, n«v ; Moiwahlne, k;\ i noho maluna o : ka nohoalii o Hawaii. maluna o na alil j hanau o ka aina; :na kuhina o ke au- ; punl; na alii o ka Ahnolelo: na alii o | ka Ahakukamalu; na hoa hanohano o j ka Hale o ka poe i kohoia; na kla- ; aina o na mokupunl; na lunakanawai na luna auhau; na luna helu; na kumukula, na kahunnpule; ame na makaainana apau o ko Hawail Paeaina; mai ka poe i make aku nei. ame ka poe e ola nei, o na keiki aloha no ia a keia makuahine o ka pono. Mai ka wa mai q ke aupuni Moi o Hawail nel 1 pau aku la, a hiki mai nei i keia au hou. NA OLELO HOPE. Ua hikl mai ka makuahine Paleka, I j ke heluna makahiki palena kiekle loa. o ka honua nei. ma ka la inohlnei lh> la, Dekemaba 9. a nu keia la 10. ua a'e ae la oia maluna o ka pale o ke 1 kaha kupono, ua lanakila, ela no ola | ke ola nei, ine ke ola kino maikai. inanao maikai, aole i poina kn noonoo. a-a māu ke ahi,o-kona hoomanao ma na pauku o na Halelu, o ke Kauoha Hou, Ke Kauoha Kahiko me na Himenl paanaau I punahele loa lala. Ua lanakila oia i ke anuu 1« o ka mare daia o 25, na makahlkl hanohano o ka berita. Ua ianaklla i ke anuu 2. o na makahlki he īīO, o kona luhile; ua lanaklla i ke anuu 3, o ke 75. na makahiki o ka Helu Daiimana kiekie loa o ka Honua; a, i ke anuu 4. o na makahikl lOō ka heluna kenekulia o ke ao nel ma ka lokomaikai o ke Akua. A i ke nnuu 5, ke kali ne:l ola 1 kona Milenlo. no ka olioli mau loa. E ola ka Makuahine Paleka i ke Akua.

MAKUAHINE PALEKA.