Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 52, 29 December 1905 — Page 4

Page PDF (1.37 MB)

This text was transcribed by:  Fifi Fontainebleau
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

4     NUPEPA KUOKOA, POALIMA, DEKEMABA 29, 1905.

MOKUNA IV.

UWILA HOU KA HANA A KA NEWA HAO.

I kahi la ae i komo aku ai ka opio alii Tisia iloko o Atica a hele no hoi a napoo ka la na komo aku la oia me ne hoahele ona iloko o ke kauhale o Dafene.  Aole o keia ka hele ana i manao mua ia e Tisia oiai ina lakou ma ke ala mua a lakou i manao ai ina no ua hala he mau la hou aku o ka hele ana mamua o ke komo ana iloko o Atica, aka mamuli o na hoouluulu noonoo pili i n ameahuna i hunaia mai iaia aku ua aa loa ae la kona noonoo a law ae la i ke ala pokole a houpoo maoli aku la iloko olaila ma ke alaloa i kamaaina i ka hele nui ia a aole hoi iloko o na kuahiwi.

Ua huli koke aku la no oia i hale no lakou e hoaumoe ai ia po.  Nona iho, aohe ana maka'u hookahi no na hakokio limaikaika ikemakaia no ka mea aole he haawina o ia ano i noho iloko o kona uhane ma keia manaaw ana e hele nei.  Aka, o kana i maka'u nui ai a akahi no a hookawowo mai ia ano noonoo iloko ona,--oia no hoi na hanaino kimopopo ma-lu e powaia mai ai, he mau mea e ake'aake'a mai ana iaia no ka hoohiki aku iaia i ka hopena o kana huakai.

Me he la i kana hoomaopopo iho aia he leo hawanawana lohe ole ia e pa-e ana iloko o kona noonoo e koi ana iaia e hala ole kona komo iloko o ka aiana na ka huli ana a loaa kona makuakane.  A mamuli o na hooko'iko'i ana o kona kupunakane moi iaia i ka home alii mamua o kona au ana mai a huiia me na olelo a ka weli o ke kuahiwi o Korino ua manaoio iho la no oia aia io no he nui na enemi mamua ona, a o ka lakou makemake oia no ke ke'ake'a ana iaia mai ka hiki ana aku i kona luaui makuakane.

Ia manawa ua loaa iho la iaia ka noonoo ame ka minamina nui no ka loaa ole ana iaia o kekahi ike pili i kahi o kona makuakane e loaa aku ai a wahi a kona noonoo e haawi no oia i kona mau mea apau a koe ka aulii ana ame na paa kamaa ina he mea ia e ha'iia mai ai ka inoa o kona makuakane.  A no ka hala ana o ia manawa alaila o ka hana hiki wale no iaia oia no ka hoomanawanui ana a loaa a Oreta o Atica, ka mea a kona makuahine i kauoha mai ai e hooikaika e hui me ia.

O Dafene he wahi kauhale uuku no ia---he nani nae kona hiohiona mamuli o ke kanu nui ia i na laau loloa ame ka paa o na wahi noho i n amaulu maikai ame na pua pu, oiai he nui o ia ano iloko o na kihapai pua, a no kona ano kokoke loa i ke kapakai aole i nele ka pa kolonahe mau mai o na ea huihui o ka moana iloko olaila, oi loa aku nae i na wa o ke ahiahi, a na ia maikai a oluolu i kono mau aku i ko Atenai poe e kipa mai ilaila no ka hoomaha ana.

Ia Tisia ame kona mau hoahele e hoomaha ana mahope iho o ko lakou paina-ahiahi maluna o kekahi papa-kaukau o kahi hokele a lakou i hiki aku ai no ka hoomaha ana, a iloko pu no hoi olaila he poe kanaka o na papa like ole mai ka hanohano a ka haahaa, aia hoi he mau holo-ke ana ia wa.

"E ha'i aku wau ia oe ua ike maoli au me kuu mau maka nei," wahi a ka mea hookipa hokele, i kekahi hoa malihini, he kanaka kino pahaahaa oia a aoo no hoi, a na ia hooho manao ana i hoopuiwa ae i ka noonoo o ka kakou wiwoole ma ka manawa ona i lohe aku ai i na olelo hoohuoi.  "Ua ike maoli no wau e like me ka'u e ike aku nei ia oe."

"Hoike mai e Haku Orifisa me ke kanalua ole," i hooho ae ai kona hoa walaau.  "Aole i'o no e nele kou ike."

"Ina no aole i ike keia mau maka o'u e like maopopo aku nei ia oe," wahi hou a ka Hakuhale Orifisa, "ina no aole au i manaoio i ka ike hala ole o kuu mau maka.  Ina o kela newa hao e paaia mai la aole no Pilikua Perifita, alaila, e hoomanao oe nou keia hokele o'u a e hoike mai ana ia i ka hiki ole hou ia'u ke hilinai i ka ike o ko'u mau maka."

"Pehea oe i ike ai na Perifita ia newa?" i ninau aku ai kekahi hoa iaia i hoopau ae ai i kona kiaha waina.  "Ua ike anei oe i ka pilikua?"

"Pela i'o, ua ike io anei oe i ka pilikua?" i hoopili aku ai ka malihini mua ia ninau hookahi.

"Ke kamailio nei olua me he mau lopa la," wahi a Hakuhale Orifisa i pane aku ai.  "No'u iho aole au i ike i ka liona, aka, ke manao nei wau au hiki ia'u ke ike i ka like ole o ka liona mai ka puaa kane ahiu ae.  Aole au i ike maka i ka newa o ka pilikua o ke kuahiwi a hiki wale i keia po ua loaa iho la ia'u ka ike."

"He nui ka poe i ike i ka newa a Perifita i halawai me a'u," wahi hou a Orifisa i  hoomau aku ai, "a na lakou i hooaiai mai ia'u, a mai ia ike mai i loaa ai ia'u ka ike kupono a i keia po ke ike la wau i ka pili pono o ia mau wehewehe i ka newa a'u e ike nei.  Ua ike pu no hoi, wau aole he newa o ia ano like i loaa i kekahi poe okoa ae.  Nolaila, au e ku nei ma ka'u pili, oia hoi, e lilo no kuu hokele holookoa ina aole kela o ka newa a Perifita."

"Ame na mea apau ololo anei kekahi?" i ninau aku ai kekahi o na malihini.

Aole---aole pela."

"A, me he la oia ka manao o kau haawi," hoomaopopo hou aku ai ka malihini mua.

"Pehea e hiki ai ia'u ke haawi i ko loko oiai o ka'u wahine ke kuleana maopopo maluna o ia mau waiwai," wahi a Hakuhale Orifisa i hooloio aku ai.

"Ke manao nei wau ua olelo mai nei oe o ka hokele holookoa ame na mea oloko pu kekahi," i hoomaopopo hou aku ai ka lua o na malihini.

"Ina ua olelo i'o wau," wahi a Orifisa, "he olelo ia i pahemo wale aku mai kuu waha aku me ka ukali ole ia e kuu puuwai, no ka mea, ina he keonimana i'o ia kanaka, alaila, aole oia e aa e hoolilo wale aku i ka waiwai i kaa malalo o kana malama ana i kuleana ole ia nae e ia."

Minoaka iho la na malihini no keia kumuhana ma ka hoomanao ana ae i ke ano o ka wahine o ka mea hakuhale, a hamau pu wale iho la no ka lakou kamailio ana no ka nui hoohalahala o ua hakuwahine nei.

"Ke manao nei wau ua kalaia oe mai keia mau waiwai au e malama nei i kuleana ole ia e oe," wahi a kekahi malihini i hooho ae ai mahope iho o ka hamau ana.  "Aka, nowai ka hokele e pono ai?"

"Aole ia no Orifisa, aole ia no Orifisa," i hooho leoa nui ae ai kekahi poe e iho i komo pu mai ma keia nune ana.

"Ina ua lilo keia haawi ana o'u i kuu hokele i mea ke'ake'aia," i pane hou ae ai o Hakuhale Orifisa no ka hooiaio loa ana i kana pili, "alaila, o kuu poo nei ka'u e haawi ai no ka'u olelo."

"Aole he pono o kela," i hooho ae ai kekahi o na hoa iaia i wala ae ai i kona kiaha waina a o ka oolopu hope loa no hoi ia a maloo loa iho la ke kiaha.  "O wela makana au i haawi mai la e kuu Orifisa maikai, he makana kupono loa ia no ke Aupuni, a o ia no hoi ka i kuleana ia ma a nana ia e haawi ae i k amea okipoo."

E mea ae ana ka hakuhale e hoopuka hou ae i kona manao, oia no ka manawa i komo mai ai kekahi malihini hou me na nanaina e hoike mai ana he kanaka oia i hele mai kahi loihi mai mamuli o ka paumaele o kona mau kamaa i ka lepo.

"E na kanaka o Dafene," i pane aku ai ua malihini hou nei me ka leo ano ikaika, ame ka olioli pu no hoi, iaia e nee mai ana no ka pakaukau kahi e nonoho ana ke anaina, "ke haawi aku nei wau ia oukou i ka mea hou o ka olioli nui.  Ke haawi nei wau i na kanaka apau loa o Atica nei i ka nuhou maikai a olioli no lakou.

(Aole i pau.)

Kenekuria Umi-kumamaiwa

---AME---

Kana Mau Hana Kamahao.

(Kakauia Simeon K. Nawaa.)

MOKUNA XXIII.

(KAU POO ELIMA.)

KE KAUA O MEKIKO.

Ua hooko koke aku la keia kanaka koa wiwoole i ke kauoha.  Hapai a'e la oia i kana pahikaua iluna, a pane aku la i kona mau koa:  "E hoomanao i ko oukou regimana !  E a'u keiki, e hahai mai!" a holo aku la lakou imua o na poka pukuniahi e iho makaale mai ana.  Ua hoolele aku la oia i kona lio eleele iloko o ka papu lepo, a hahai aku la no hoi he hapa uuku o kona puakikoa iaia.  Ua pepehiia iho na kanaka ki pukuniahi o na Mekiko, a o Generala La Vega (iaia e kuni ana i ke kukaepele i ka uwiki o kekahi pukuniahi) ua paapio mai la, a he hookani haneri a oi poe me ia i lawepioia no ke kahua kaua o na Amerika.  Ua hoomauia aku no ke kaua, me ka pii mahuahua mau o ka ikaika, e lele makawalu mai ana hoi na poka pu raifela a na Mekiko maluna o na Amerika ; aka mahope o ka hala ana o kekahi manawa, ua lilopio mai la ko Generala Arista kahua, a hoopuehuia aku la na enemi.  Ua holo mahuka aku o Genegala Arista, me kona ukali ole, a lilo mai la na palapala kauoha a kona aupuni, na lakokaua, he mau kaukani koa, ame elua kaukani lio malalo o na Amerika.  O La Vega ame kekahi mau aliikoa kakaikahi i paapio mai, ua hoounaia aku lakou no Nu Olina.  Ua kohoia a'e he iho hoi malalo o elua kaukani koa Amerika.  He hookahi kaukani a oi ka nui o na poe Mekiko i make a i eha; a he hookahi haneria me ami Amerika.  Ma keia ua nahaha loa a'e la ko Mekiko pualikoa.

Haalele iho la o Generala Tayloe i ke kahuakaua o ka "Muliwai Maloo o na laau Pama," a huli hoi aku la no ka Lae o Isabela no ka hooponopono ana me Komodoa Connor no na hana e hooko aku ai ma ia mua aku, alaila hoi aku la no ka Papu Baraunu no ka hoomakaukau ana no ka hoonee ana aku i ke kaua imua.  Kau iho la ka weli i na Mekiko no ka lilopio aku o Matamoras, alaila hoouna aku la o Generala Arista i elele imua o Generala Taylor no ka hoomaha ana i ke kaua a hiki i ka manawa e hui a'e ai na aupuni elua a hooponopono i keia mea.  Aole no na'e i hilinai aku o Taylor i keia mau hana alapahi, a hoole aku la oia i keia manao.

Mahope mai ua loaa aku la ka ike ia Generala Taylor i ka manawa e malamaia ana keia kukai ua hookaawale aku o Arista i kekahi huina nui o na lakokaua, a i ko po o ka la 17 o Mei, 1845, auhee aku la oia me ke koena o kon apualikoa, i hui hou a'e hoi i kela manawa, no Monterey.  I ka lohe ana o Taylor i keia, ua a'e aku la oia (Mei 18) me kona pualikoa ma kekahi aoao o ka muliwai, a o keia hoi ka manawa mua loa i welo a'e ai ka hae Amerika ma ka apana aina e kauaia ana.

Ua noho iho la oia ma Matamoras a hiki i ka hapamua o Sepatemaba, e kali ana i na a'o ana mai kona aupuni mai a no ke kali pu ana hoi i na koa nana e hoopuipui aku iaia.  Alaila nee aku la ka hapamua o kona pualikoa, malalo o ke alakai ana a Generala W. J. Worth, no Monterey, ke kapitala i kaupale ikaika ia o Nu Leona, i kela manawa hoi e kiaiia ana e eiwa kaukani koa malalo o ke alakai ana a Generala Ampudia.  Ua hele aku la o Taylor a hui me Worth, a ma ka la19 o Sepatemaba, ua nee aku la laua me aneane ehiku kaukani koa a hoomoana iho la ma kahi he ekolu mile mai ke kulanakauhale mai.

I ka po o ka la 20 nee aku la o Worth a kokoke iki aku i ke kulanakauhale, a i kekahi la a'e lelekaua aku la oia.  I ka hui ana aku o kekahi mau mahele koa ua ikaika loa iho la ka lelekaua ana ma ka la 22 a malamaia iho la he kaua ikaika ma na alnui o ua kulanakauhale la.  Mai na hale pohaku ikaika loa mai i ki papa mai ai na Mekiko me na pu raifela maluna o na koa Amerika, a he nui na poino i loaa aku i ka pualikoa nana e kii nei i ua kulanakauhale la.

I ka eha o na la o ke kmaua ana, nonoi mai la o Generala Ampudia e hoomaha ke kaua; aka aole i ae ake Generala Taylor, aia wale no a haawipio loa mai, a i ka la 24 o ia mahina aeia mai la ka Generala Taylor koi, a noho mana iho la na Amerika malaila.

Haalele iho o Taylor ia Worth no ke kiaia ana ia kulanakauhale a hele aku la oia me kona pualikoa a hoomoana iho la ma Walnut Springs, he mau mile ka mamao mai ia kulanakauhale mai, a malaila oia i noho iho ai e kali i na kauoha mai kona aupuni mai.

I kela manawa ua haalele aku o Santa Ana ia Kuba a aia oia ma Mekiko, a ua lilo a'e oia i alakai no kekahi pualikoa; a i kona hoike ana mai o ka maluhia kana i makemake ai, ua ae aku la o Generala Taylor e hoomaha i ke kaua no na pule ewalu, ina na'e e ae mai ana kona aupuni.  Ma ke kaua o Monterey, he elima haneri ka nui o na Amerika i poino, a ma ka aoao hoi o na Mekiko ua papalua aku ia huina.

Ia Generala Taylor e hoomakaukau ana e hoomoana iho no ke kau anu, ua loaa aku la ka mea nana e hoa'o iaia ikona huhu a aloha oiaio paha i ka aina.  Penei i ala mai ai ia mea:  Malalo o kana a'o ana i kona aupuni, ua hoouna a'e la ke aupuni ia Generala Scott me kekahi pualikoa nui hewahewa, no ka hoa'o ana e lawepio a'e ia Vera Cruz, a mai ia wahi aku e hoonee aku ai i ke kaua no ke kapitala o Mekiko.  Hoea a'e la o Scott mawaho a'e o Vera Cruz iloko o ka mahina o Ianuari, 1847, a oiai oia ko laua mua a'e ma kapapa o na aliikoa, ua lawe a'e ai iaia, ua lawe aku la oia i k@ hapanui o ko Generala Taylor poe aliikoa maikai, a he hapa hoi o na koa, e waiho ana hoi me Taylor he elima kaukani koa, e huipu ana hoi iloko o keia huina i ko Generala Wool mahele ; a iloko o ia mahele he elima haneri wale no koa kumau oa o ke koena aku he poe koa hou.

E like me ke ano o na kanaka koa oiaio, me ka nele ole no na'e i ka inaina mamuli o kon ahoonawaliwaliia ana, ua hoolohe aku la no o Generala Taylor i ke kauoha a kona poo a'e.  I kela manawa ua houluulu a'e o Santa Ana i kekahi pualikoa o iwakalua kaukani koa ma Sana Lui Potosi.  Ua kohia a'e no hoi oia iloko o Dekemaba i Peresidena Kuikawa no Mekiko, a ua hauoli loa iho l akon apoe koa i kon amanawa i hoomaka ai e honee i kon amau mahele koa ma ka la 1 o Feberuaari no Saltillo, me ka manao e alakai hewa aku i na Amerika mai Rio Grande.

Aia o Generala Wood i kela manawa ma Saltillo, a ua hoike pinepine aku oia i kon apoo, Generala Taylor, i k apapa hoonee kaua a ka enemi; a i kona manawa i maopopo ai e lelekaua mai ana ko Mekiko iaia, ua hooholo iho la no oia, me ka naan ole a'e i kona nawaliwali, e kaua aku.  Ma ka la 31 o Ianuari, ua haalele aku la oia Monterey me kona pualikoa holookoa, a hiki aku la oia ma Saltillo ma ka la 2 o Feberuari.

ma ke kakahiaka o ka la 22, aia o Santa Ana ma kahi o elua mile mai ko Generala Taylor kahuakaua aku, alaila hoouna aku la ua alakai nui la o ko Mekiko pualikoa i keia leta ia Generala Taylor:

"Ua hoopuniia oe me iwakalua kaukani koa, a aole e hiki, ma ka noonoo ana o ke kanaka, ia oe ke alo a'e mai ka wawahi ia ana aku o kou pualikoa a nahaha liilii; a oiai he kanaka oe i kupono e ikeia aku a ua loaa no hoi ia oe ke aloha ia mai, ua makemake wau e hoopakele a'e ia oe mailoko mai o ia pilikia, a no ia mea, ke haawi aku nei wau ia oe i keia lohe i mea nou e haawipio mai ai ma keia a'o ana, a malalo no hoi o keia olelo hoopaa, e malamaia no oe me ka maikai e like me na ano o ko na kanaka Mekiko malama ana ; a no ia hopena ke haawi aku nei wau ia oe i hookahi hora e hooholo iho ai oe i kou manao, e hoomaka ana hoi mai ka manawa e komo aku ai ko'u hae o ka maluhia iloko o kou kahuakaua.  Me keia manao ke hooia hou aku nei wau ia oe i ko'u manao.  O ke Akua ame la Lanakila!"

E like no me ko Generala Taylor ano, he makaukau mau i na manawa apau no ke kaua, aole oia i hoohala iho i hookahi hora no ka noonoo ana, aka pane koke aku la oia, penei:

"I pane no kau leta o keia la, e kauoha mai ana ia'u e haawipio aku e like me kau mau a'o ana, ke noi aku nei wau ia oe e a'e mai ia'u e pane aku ua hoole au i ka ae ana aku i kau noi.  Me ka ike kiekie ana aku.  Owau no, kau kauwa hoolohe.   Z. TAYLOR."

Ua kali akula na Amerika na na Mekiko ka lelekaua mua.  Ua waihoia no na'e a hiki i ke ahiahi, koe wale no he mau kikipu mawaena o na laina kaiai owaho o na aoao a i elua ma ia auwina la a hiki i ka po ana.  I ka uhi ana mai o ka malu po aia na Amerika ke moe la me ka lakou mau meakaua, aole hoi he a o ke ahi ma ke kahuakaua, oiai na Mekiko e ku mai ana ma na puu kiekie, e ho'ao ana e kukulu a'e i mau papu loa no lakou me ka manao e hoopuni a'e i na Amerika.

I ke kakahiaka nui o ka la 28 i hoomaka ai ke kaua.  O keia kekahi o n akaua ikaika loa, a ua nui na poe i make ma ke kahuakaua.  A hiki i k aneane e po aole loa he mea i hiki ke koho aku i ka hopena e loaa mai ana.  Mahope o ka hooneekaua ana o ke alakai o na Mekiko me ka manao e hoopuhili aku i na Amerika, ua hoounaia mai la he elele me ka hae keokeo mai ke kahuakaua mai o na Mekiko, me ka manao e hoopunipuni aku ia Taylor no ka lua o ka manaa, a ia Taylor i manao ai he oiaio keia, ua lelekauaia mai la kona kahua me ka ikaika, a ma kahi hoi e noho alakaiia ana e ia Generala.  Aka, e like me na paia pohaku paa o Kihalaleka, pela i ku aku ai keia wahi pualikoa uuku, a ia manawa no i hoohuliia aku ai na pukuniahi e paaia ana e na Kapena Bragg, Wasinetona ame Sherman maluna o na Mekiko, e luai an ahoi i ka elele o ka make me ka weliweli, a aole i loihi loa mahope mai ikeia aku la ka naueue o na Mekoko.

I kela manawa aia o Generala Taylor ke ku la ma ka aoao o nba pukuniahi a Kapena Bragg a i kon amanawa i ike aku ai ua nawaliwali na Mekiko o ia kona manawa i huli a'e ai a pane aku la ia aliikoa :  "E hooi hou aku i ka ikaika o ka oukou mau pukuniahi."  Hooko aku la o Bragg i ke kauoha i ka manawa e kau ana no ka wailiu la, a ia manawa i auhee aku ai na Mekiko me ka maopopo ole ia lakou ko lakou wahi e holo ai.

(Aole i pau.)

[graphic:  pen & ink drawing of Santa Claus at the stern of a one-sail, single-outrigger, paddle in hands, sailing toward an island in the background.  The canoe overflows with toys:  doll house, wagon, jack-in-the-box, tin drum, basketball, doll, stacking rings, hobby horse, &c.  Could that be a Christmas tree jutting from the prow? Captioned, "KO SANTA CLAUS OLIOLI KALIKIMAKA I HAWAII."  Artist: Boisse (?)]