Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIV, Number 19, 11 May 1906 — Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao. [ARTICLE]

Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao.

(K&kauia Simeon E, Nawaa.) MOKUNA XXX. (KAU POO EONO.) NA MAKAHIKI HOPE O KAMEHAMEHA 111. AME KA NOHOALII ANA O LIHOLIHO. Ua manaolana loa ia o kaua hana mua loa ma kona kulana hihopa o ia no ka bapetizo ana i ke Keikia'ii Ka Haku o Hawaii. aka nae ua kii e mai la na ?»lana Lani a kaili aku la iaia. Ua It>jhia iho la ka manaolana o ka iahui i ka ma'i fiva iloko o ka lolr> ma ka !a 19 o Aukake. 1862. a make oia ma ka la 27. iloko 0 kt kanikau nui ana o ka lahui. Mamuli o keia aole i niaikai ko ka moi noonoo. a mai :a manawa mai leuna noho ana iloko o ke kaumaha 110 ke koena aku o kona mau !a. Mahope mai oia mana va ua hoomamao aku la ka moi mai ke kulanakauhale aku a' hoomau aku ia no oia i kana hana. ana hoi i hoomaka mua ai, a o keia no hoi ka unuhi ana i ka Buke Pule Uihopa ma ka ok-lo Hawaii. Ile moi naauao oia ma ka unuhi ana, a ua mahaloia kana mau mea i kakau ai. Ma ka ia 11 o Okatoba, 1862, ua hoea mai !a o Bihopa Staley ame kona mau hoa ma Honolulu, a mahope koke iho kipa a'e la e ike i ka moi ame ka moiwahine, a hoolilo a'e la no hoi ia laua i mau hoahanau no ia hoemana. Ua kukulu koke ia a'e la i halepule no ka manawa. a he mau kula, a iwaena o ia mau kula o na Kula o iolani, 110 na keikikane, ame Sana Anaru, no na kaikamahine. I kekahi inakahiki mai ua emi mau ke ola o ka moi. Ua haalele aku oia i na hana pili aupuni, a hoi aku ia e noho iloko o ka malu. Ma ka !a 30 o Novemaba. 1863, hiamoe aku la oia iloko o ka iwa-kalua-kumamaiwa makahiki o kona ola ana. 1 keia manawa no hoi i hoomaka ai ka hana ana i ka ilina e ku nei o na alii, aka o ka Halema'i Moiwaliine ke kia lioomanao maikai loa nona. He nui na hana o ka lehulehu i hookoia iloko o keia mau makahiki pokole o kona nohomoi ana. O kela alokai o Waikahalulu, ma ka aoao liema o ke awa, ua kuaiia a'e e ke aupuni mai ia Kalama mai no $22,000. Ua wawahiia a'e ka papu i ka 1857. Mai ka 1856 a hiki i ka 1860, ua hoomakaia a'e Ia ka hoopiha ana i kahi e ikeia nei i keia manawa o Ainahou, a hoomaka no hoi ka hana ana 1 ke alokai e ku nei i keia manawa ma ke poo o alanui Papu, ma ka liuli Waikiki, a ua hiki aku na lilo i ke $242,000. O Kawa ua hanaia a'e i ka 1856. a paa i ka 1857. Ua paa a'e hoi ka hale kuke i ka 1860. Ua hoonui hou ia a'e ka oihana wai, a hooniaka 110 hoi ka hoomoe ana i na paipu wai i ka 1861, nona ka lilo i hiki aku i ka $45,000. •Ja kukuluia a'e i hui aila-ea malalo o ka palapala hookumu i haawiia ia Mr. W. H. Tiffany. i ka 1859, aka ua poho wale keia hui mamuli o ka nui ole o na poe i lawe i keia ano malamalama. Ma ka po o ka la 28 o Malaki. 1858, ua komo a'e la ka piko pau i ka iole a iawe aku la he $8,57 mai ka hale kukeawa aku. Mamuli o kekahi kanawai i hooholoia e ka Ahaolelo i Malaki 7, 1859, na haawiia aku ia C. A. Williams ame kekahi poe e ae, he palapala kukulu hui niokuahi malalo o ka inoa Hui Hooholo Mokuahi Hawaii, a ua haawi pu ia aku no hoi ke kuleana e hoolaula aku. Ua hanaia ae la ma Nu Ladana, Konetiketa, Anienka Huipuia. ka mokuahi Kilauea, he moku hoi o 114 tona. a i kekahi makahiki mai ku mai la ua moku la maanei. O kana luiakai mua ma ka la 24 no ia o lulai, 1860, a ua hoomau aku i ka holoholo ana no umi-kumama-hiku makahiki, me ka nui no o na poino i loaa iaia. Ua hoaoia ae ke kanu ana i ka laiki e Mr. Holstein, i ka 1858, a i ka i8(>o no hoi. a mai Karolaina Hema. Amerika Huipuia» i laweia mai ai ka pulapula, a ua ikeia ka holopono. Ua hoalaia ae ka

iie'.iioi no ke kanu l«tik: ana. ai ka 18*2 he 923.000 paona iaiki i puka «*ku ka aina nei a<u, a n*«ai ia nianawa rnat a hiki i keia manawa . ka laiki ka helu elua o r.a waiwai e puka nei niai ka aina aku. Ma ka helu niakahiki o i&'O ua ikeia he '>9,800 ka heluna iahui. he emi hei iloko o na makahiki ehiku o 3.335. Ika 1848, ua hoomakaukai-' iho la ka Papa Mi>iona o Amenka e huki aku i kona mana he-oīnalu maanei. a hc«maka ae la e kukulu i misiona e hiki ana ke malania iaia iho. O ka hapanui o na waiwai o ka papa e paa ana maaneī ua hoihoiia ae la malalo o ka misiona hou. a ua haawi ae !a no hoi ke aupuni i na aina i hookuleanaia no ia hana, Ua hoopauia ae la ka hoouna hou ana mai i na kumu misionarī mai Amenka Huip'.na, a elike me ka hikiwawe hana o na; makua kuloko. ua kukuluia ae Ia na ekalesia Hke ole. a hoonohoia aku la na kahu maiwaena ae ona Hawaii. i ka 1863 hiki mai la o Rev. R. Anderson t D. D. f ke kakauolelo o na aina e o ka Papa Amenka, no ke kokua ana i ka hana maanei. \ Kukuluia ae la he eha Ahahui no na mokupuni mawaho ae o ka ; Ahahui Euanelio Hawaii, e noho mana ana no ka Paeaina holo-| okoa. a o kona mau Inla oia no na kahu ame na elele, elike me ia ej ikeia nei. Xa keia Ahahui i koho ae ika papa hooko a kapaia iho la r ka "Papa Hawaii." a na keia papa e lawelawe i na hana kuloko ame kuwaho, a hoolilo aku hoi Ina loaa i luluia mai no ia waihona. I Iloko o keia kau he elua manawa i kahe ai ka pele o Mauna! Loa, ma ka ia n o Aukake, 1855, ua puka ae ia ka pele ma ka huli ; hikina-akau, a holo aku ia no Hilo, a ma kekahi mau wahi he elua? mile ke akea o kahi a ka pele i holo aku ai. He umi-kumamalima! mahina ke kahe ana o ua pele la, a ma ka la 22 o Xovemaba, 1856, 1 tia hiki aku la kahi i kahe ai o ka pele ma kahi he ewalu mile mai j Hilo kaona aku, a ua pioloke ae ko Hilo poe, eia nae maanei iho la no : pio ka pele. I Ma ka la 23 hoi o lanuali. 1859, ua puka hou ae la ka pele ma ka huli akau, a kahe aku la ma na aoao hikina ame ka akau o Huaialai, a komo i Keawaiki, Kona Akau, a iloko o na la ewalu piha ae la ka loko i'a a Kamehameha I, i hana ai ma Kiholo. No ehiku mahina ke kahe ana, a iloko o Aukake ka pio ana. "MOKUNA XXXI. (KAU POO EONO.) NOHOMOI ANA O KAMEHAMEHA V. Mahope koke iho o ka make ana o Kamehaineha IV, ua kukala koke ia ae la kona mua iho, ke Keikialii Lota Kamehameha i moi malalo hoi o ka inoa Kamehameha ma ka la 30 o Novemaba, 1863. t*a like no kona ano ikaika o ka manao me ko Kamehameha I. ame ka noonoo akahele. a 'ua hoike ae no hoi oia i kona makaukau iaia e lawelawe ana i ka oihana Kuhina Kalaiaina i ke au o Kamehameha IV. He ku-e ikaika oia i kekahi mau kumu alakai akea o ke au o Kamehameha 111, oiai ua manaoio oia aole i kupono e loaa ia mau pono i na makaainana oiai aole lakou i makaukau kupono no ia mau inea. He moi oia e hookohu ana i na kanaka makaukau ma na oihana ame ka poe no hoi e kakoo ana i kona manao, a iia kakoo mau aku oia ia poe. Ua paa iho ka moi ia Mr. Wvllie iloko o kona Aha Kuhina, a o Mr. C. C. Harris ame i\ir. C. de Varignv kekahi o kona mau kuhina. I kekahi makahiki mai lilo ae la o Dr. Hutchinson i Kuhina Kalaiaina. Ua hooholo iho ka moi aole e hoohiki malalo o ke kumukanawai o 1852, aka ua lawe ae oia 1 ka pono e hoololi ae i ua kumukanawai la a e hoomahuahua ana hoi i ka mana oka moi. Mamuli o ia manao, ua kuahauaia ae la e malama ia ke koho balota no ka ana i ahaelele kumukanawai, e malama ana hoi i ua kohoj l>alota la ma ka la 13 o lune. Ua kaapuni ae la no hoi ka Moi ame Mr. Wyliie i na mokupuni, e malama ana hoi i na haiolelo ma na wahi like ole, e hoakaka ana a e kupale ana hoi i na kumu ana i manao ai e hoololi ae i ke kumukanawai. Ma ka la 7 o lulai, ua hui ae la ka Ahaelele, e noho lunahoo- ! maluia ana hoi e ia. Mahope oka hala ana o kekahi mau pule ma ka hoike manao ana ua hopholoia iho e noho like na mana ekolui iloko o ke keena hookahi. Ō ka ninau, ua loaa anei ka mana i ka ahaelele e hana i kumukanawai hou, o ia ka i ala ae ia manawa, a puka mai la ka olelo hooholo e apono ana.

N[a ka ,ta 20 0 Ai:'.,ike, iS>\}, ua hana hou ibo ?a ki MVi i V. kanawai hou. a kuihauaia ae !a, a he mau hoololilo!» hīUi wale •>•% iko Ke kumukanawai n:ua. i'a h<x>pauia ae ka oihana Kuhina Nr. ; . la hanaia ae la ho: a o ka poe he tnau waiwai ko lakou oia na i kupono e koiio ba.lo:a. «1 pela no hoi ka poe i hanaa mai ka 1840 mai, ua loaa īa lakon ka p*»no koho haloia mamuii o ka ike i k i heluhelu amo ke kakau. l a hoohuiia ae ia no hoi na hale ona mnkaainana ame ko na *Hi a i hookahi o laua wahi e noho ai, a koh > hoi maluna ona ninau e ala mai ana. L r a kohoia ae i ahaolelo hort nia ka la 15 o Okatoba ? a he nui a lehuiehu na kanawai t hoolioioia. Ua kukuluia ae la i Fapa Hoopae Limahana i Aperi!a. rS(>5. a hoounaia aku la o Kauka Hillehrand e huli limahana n>a Kiiu ame Inia, ame na aina iiilii o Malaia. a 110 ka ohi ana mai no hoi i na manu iike oie ame na mea'uiu, a e huli pu hoi i na mea e pili ana i jka ma'i lepera. iloko o lulai ua hoouna mai la oia he elima haneri poe iimahana mai Kina mai. malaio hoi o ka aelike i hanaia me ko aupuni; a he mau huakai hou no mahope mai o keia. | Oka manawa mua loa i ikeia ai a hoomaopopoīa ai ka ma'i iepera, i ka makahiki 1853 no ia. a i ka 1864 ua hooniaka ae la e laha t nui iluna. oka aina. No ia inea ua hooholoia iho la he kanawai ma |ka la 3 o lanuari. 1865. e hookaawale ana i na poe i i na haawina ; ehaeha o keia ma'i, a e kukulu ana hoi i mau halema'i no lakou. Ua : kukuiuia ae Ia he halema'i ma Kalihi i ka mahina o Okatoha. ja ia manawa hookahi no hoi. ua koho ae !a o Kauka Hutchin>on i /ke kahuama'i e ku nei i keia manawa rna Molokai. a kuai ae Ia h<>i ; ke aupuni i ka aina. t Ma ke kanawai i hooholoia ma ka la to o lanuan. ua ku- ; kuluia ae ia ka Papa Hoonaauao, a hoonohoia ae la o Hon. A. h"ornander i Lunakula Nui. Ua kukuluia ae ia ke kula hoopololei i Malaki. 1865. a he kula hoi no na kaikamahine ma I'ohukaina. Ia makahiki no i holo aku ai ka Moiwahine Kma no ka makaikai ana 1 na Aina E maluna o ka mokukaua Pelekane "Ciio." ;i ma Panama aku oia no Enelani, e ukaliia ana hoi e Hoapili Kaauwai ame C. G. Hopkins. He makahiki holookoa kona noho ana ma na Aina E, a ma Eneiani hoi ka hapanui o ka manawa. kahi hoi ona i hookipa ohaohaia mai ai, a hoi mai ia maluna o ka mokukaua Amerika "Vanderbilt,' > Adimara!a Thatcher. a hiki ma Honolulu nei ma ka la 22 o Okatoba, iB(>6. Ma ka la 19 o Okatoha, 1865. make iho la o Mr. R.-C. \Vyllie. Ma ka' # la 29 hoi o Mei. i£66. make iho la o \"itoria Kamamalu. kaikuahine o ka Moi, a o ka hooilina moi hoi. Ma ka la 24 hoi «-» Xovemaba, iB<SB. tnake iho la o Kiaaina Kekuanaoa, i ke kanahikukumamalima makahiki o kotia ola ana, a mahope hoi o kona paa ana i na oihana aupuni like ole 110 kanaha makahiki. I ka 1867, ua hoounaia pku la o Mr. C. C. Harris i elele Hawaii nO \Vasinetona no ka hana ana i kuikahi panailike me Amerika Huipuia, a e ukaii ana hoi iaia o Mr. McCook, ko Atnerika Kuhina ma Hawaii nei. Iloko o Aukake ua paa iho la ke kuikahi a kakauinoa iho la ka Peresidena: eia nae ua ku-e ikaikaia ae iloko o ka.Aha Senate e Senatoa Sumner, a haule. I ka tS6B. hoounaia aku la o Hon, J. Mott-Smith e pani i ko Mr. Harris makalua. Ma ka la 27 o Malaki, 1868. ua hu hou ae la ka pele iluna o Mauna Loa, i ukali pu ia hoi me ke olai. Ma ka la 2 o Aperila. ua )hoonaue ikaika ae la ke olai. a hiolo iho la na pa pohaku ame na hale ma Kau, a hoopoino ae la no hoi i kekahi mau wahi o Hawaii. Ma Kapapala, Kau, ua uhi ae la ka lepo no ekolu mile ka loihi, he hapalua mile ke akea, a he kanakolu kapuai ka hohonu, a he kanakolu poe i kanuia, a he elima haneri lio, pipi ame kao i loaa iike ia haawina. Mahope koke iho o keia i ala ae ai ke kai hoee, he kanaha a i ole he kanalima paha kapuai ke kiekie, a uhi ae la ma Kau. e pulumi ana hoi ina hale mai Kaahialu a hiki i Keauhou. Ua.oi mamua o kanawalu poe i ma'ke, a o ke koena iho ua noho iloko o ka hune ame ka ehaeha. Ia manawa hookahi no hoi ua puka ae la ka pele malalo ae o ka honua e nee ana hoi no ke komohana-hema. Ma ka la 7 o Aperila, puka ae la ka pele ma ka ihona komo-hana-hema o Mauna Loa. ma ka aina o Kahuku. Ua pii ae la ka pele a kiekie, a hoomaka aku la e kahe 110 umi miie iloko o ke kai iloko ona hora elua. He eliina la wale no keia kahe ana, aua hoopoinoia na hale ame na holoholona, a he mau kaukani eka aina maikai i hooliloia ae i aa. (Aole i pan.)