Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIV, Number 27, 6 July 1906 — Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao. [ARTICLE]

Kenekuria Umi-kumamaiwa AME Kana Mau Hana Kamahao.

(Kakauia e Simeon K. Nawaa.) J/OKUNA XXXVII. u 1 ' 1 (KAU POO EWALU.) ENELANI AME RUSIA. l I ka wa i hoomaka ai ke kaua i Aperila, 1877, aia ke Suletana ke nila la i na. makaainana he ewalu me ka hapa miliona. I ka pau ;ma hoi o ke kaua i lulai, 1878, ua nohaha' ae la na mokuaina e ana e ia, a mailōko ae o kela huina lahui nui, i kau ai ke kaumaha o na hana a Tureke no eha a i ole elima kenekuria mamua aku he eha miliona wale no i loaa aku ka hookuu laelae ia ana ma o keia kaua ana me Rusia. Ina aole i komo ake'a,ke'a o Pelekane, ina no ua pau loa keia heluna lahui i ka hemo mai na umii ana a na lima kakauha o Tureke, a hauoli o Europa 110 ke ola i kipa stku ma kona mau ipuka. E na makamaka heluhelu o ke Kenekuna Umi-kumamaiwa, e nana hou ae kaua i keia mau aupuni nui, i ike ai kaua i ka laua hana ma Inia. Ua ike ae ke Aupuni Pelekane o Inia ia Shere Ali ( i kona manawa i pii ae ai ma ka noho aupuni, a i ka 1868 hoi, mahope o ko Shere Ali paio ikaika ana me kona mau pokii, ua lilo ae la iaia o Caoul, a lilo ae la oia i alii nui e rula ana i ka hapanui o Afghanistan, me na kokua ana a Pelekane iaia. Ua hoike koke ia aku la iaia ka llnelani manao, o ia hoi, aole ona (Enelani) makemake e komo ake'ake'a ma na hana kuloko o Afghanistan koe wale no i ka wa e ala mai ai he kaua kuloko. Ua hoouna pu ae la 110 hoi ke aupuni o Peiekane i na makana. Ia makahiki hookahi 110 ua hooholo iho la 0 Ameer e leleka.ua ia Bokhara, a l'elekaua pu aku i na Rukini; eia nae ua kaohiia mai ia manao mamuli o ke konio ake'ake'a ana a Pelekane. I ka 1878, mamuli o ke kulana hou o Rusia ma na launa pili iiupuni ana me Afghanistan, ua koiioia o Shere Ali e ae mai i ke komo ana aku o kekahi misiona hou. Mamuli o ka hoole ana 0 Shere Ali. ua lilo iho la ia i mea na keia mau aupuni e noonoo ai a hui aku a hui mai ma na aupuni, a o ka hopena o ia ke kukala kaua. Ua hoomakaia ke kaua ma ka paio ana ma ke alahele o Khvber iloko o Novemaba. He nui na paio hahana ana, eia nae iia lanakila na Pelekane ma n'a wahi apau. Māmua o ka pau ana o Dekemaba ua lilo ae la o Candahar. O Shere Ali hoi ua holo aku oia. a make i 1879; a P" ae a h°i 0 Y a koob Khan ma ka noho alii, 3. īloko mai o Mei hana iho la oia i ke kuikahi. Ma ua kuikalii ana la ua hooholoia e kukulu i kahua, nolio 110 na Pelekane ma Cabu); a e ku kiai hoi o Pelekane ia Afgliaiiistan u pale aku i ke Uoino ana mai 0 na aupuni e, e loaa hoi i ka moi he haawiiu huomaii 110 ol;». Ua lilo ae hoi iia awawa o K'iiam, :iu»f Sibi 1 mau tei'itori ko Peh'Kane, a kaa pu ae la 110 hoī 11 a alahele o Ivli,yber ame Mishni malalo o i.a ho< alu ana a Pelekaue. Aka nae iloko nini 110 0 Bepat?rnnba o ia niakahiki no, ua lioopuni ae la na koa i ala ku-e i ka Moi Yakoob Klian i ke kahua noho o n'i Peh-kane. 0 Sir Loui» Canagnari. ke poo 0 ua kahua la o ua Pelekane, kona mau ukali, a aneaue 110 lioi e j au loa na koa "kiai o liiiu.ua lukuia h.kou me ka manaonao nui mahope o ko lakou paio ana no ko l ikou (»oik iho. Yi\ ala koke mai la ke Aupuni 0 Liia a noonoo i ka mea e liana'i 110 ka hoopa'i ana i ka poe luknwale. Ua waiho aku la lioi ka moi iaia malalo o ka hoonuilu ana o Pelekane, a waiho mai la no h6i i kona n<»ho moi ana. Ua nee koke akn la na koa o ke aupuni 0 Inia a kaua ku-e aku i na ]>oe kipi, a maliope o ke kaua haliana ana ua liln la i na koa Pelekane—lnia ke kahua o Ouhala. O ke kaua

i kauaia, ua malamaia ma ke ano holoholo, nolaila, ua panee aku ka| i:ii".i ii hala i ka 1880, maiuua o ka pau aua o ke kaua a maa liou| na launa ara. Ma na hiona i nlu ae mahope koke iho o keia kaua ana o ia no ka holomua, e hoomaka ana lioi niai ka wa i pii ae ai o Abdurraliman, ke keiki hanau niua a l)ost, ka Mahomeda, a i noho loihi hoi nialalo ona hoomalu ana a Rusia, i Moi no Cabul. Eia uae ka mea ( apiki, he mau la no maliope koke iho ua hoopuiwaia ko Enelani poe i ka loaa ana aku o ka lono ua halawai ko Pelekane pualikoa me ka pilikia ma Candahar, malalo o na lima o Ayoob Khan, ko Yakoob niuli mai. Eia nae ma ka la 1 o Sepatemaba, ua panai koke aku na Pelekaue i na hana pepehi wale a Ayoob me kona mau koa, a o ke alakai o na Pelekane ma ia kaua ana oia ka Haku Robaka, ke kae'ae'a o Pelekane ma ke kaua mawaena o ua Boa ame Pelekane ma Aferika. 0 keia iho la ko Pelekane kulana i keia kau ma Inia, aka aole i pau ko Pelekane. pilikia nona iho, oiai aia no hoi o Aferika ke oenu la ma keia kau 'hookahi, a he uiea maikai no kakou e ike uo ia mea. 1 ka 1877, ua lilo ae la o Sir Frere i Kiaaina no ka okana aina o Cape Colony, a Komisina Kiekie hoi no Aferika Hema. Aia hoi iwaena o na kanaka Aferika he hookahi alii o ia lioi he Nakulu a malalo ona aia he maii kaukani ona kanaka hihiu. O Cetewayo ka inoa o ua kanaka la, a o keia ke kanaka paonioni mau ia Sir Frere. >1 kela ame keia iHanawa aia kona mua hoa, he poe Nakulu no, ke kaahele la ma na palena o Cape Colony, a o ka lakou kuiuupale ma ko lakou aoao e haawi ae ai ke hoohuoi na Pelekaue no lakou, oia hoi aia lakou ma kekahi huakai haliai lioloholona. I kekahi wa ua komo aku la keia poe Zulu iloko o kahi a na e noho ana a lawe aku la he elmi wahine haole. a pepehiia a i ka wa Catewayo i noi ia aku ai e hooponopono mai, aole oia i nana mai ia mea ma ke ano he mea nui. Iloko o na hoouluulu hauuaele ana a ka ohana Bantu. ma na wahi like ole o Aferika Hema, ua maopopo loa ae la na manao o na 'lii a ma na mea ano nui inaoli o na manao ua ku-e ua enemi i ke komo ana aku o ke aupuui malamalama fwaena o lakou. Iloko o Dekemaba, 1878, ua hoouna aku la o Sir Frere i kekalii pualikoa no ka hooko ana i kana mau koi ia (,atewa\o e jiili <ina no kela mau wahine i pepehiia, a koi pu aku la no hoi e lioo])au ae iua pualikoa ana i hoiiluiilu ai. Ma ka l«i 10 o lanuai'i, 1870, koiiio aku la ua pualikoa nei ma Zululana (Zulul;ind). He ekolu maliele o keia pualikoa, oia lioi he poe koa Pelekane maoli, a he poe Pelekane i noho a i hanau īna Aferika, ame na Paele. He umi la mahope o ka 'hoea ana o ka liapawaena o keia pualikoa ma kekalii aoao o Bufalo, ua hoomoana iho la na koa malalo o ka puu o Isandlana —he walii lioi e liiki ai no ke ikeia aku o X<ttalaO ka aina ma keia wahi lie ku i ka inoino ,a i mea e pono ai ka nee ana aku o na koa, na kaa ukana ame ua kokmi e lioounaia ana, he mea pono e hanaia i alanui. Ike kakahiaka nui o kekahi l;i <ie, ua haalele iho la kekalii mahele o na koa Pelekane, mahilo o k<' alakai ana a ka Haku Chelmsford, a nee aku la no ke kaua iiiui i ke kahua lioomoana o na Zulu, lie mau mile ka niainao mai ko lakou walii hoomoana. Ua a'o mua mai na poe Ailiki maliiai ina «liikoa Pelekane e lioomakaukau no ka lelekaua i<i niai uie ka niaopo]>o mua olē, a ua ihoike pu aku la no lioi lakou i ko lakou halawiii ana ine ka oliana Din«iaan, eia nae aole i lioololieia iiku. Aole lie hana i hookoia no ke kaupale «ua ia Isaudlana. oiai no nae.aia no he mau kaa malaila i kupono no ka ]>aku ana aku i na enenii. Aole i eii ia i auwaha a hoopuupuu hoi ika lepo i walii e inalu ai, he ole loa no. Aole i h>aa nma ka nioeuhane i kekahi mea maniua ae oke awakea oka la o lanuiii'i, 1877 oia ka. manawa e lolie ia ai ke kani o na o-le a na koa /ulu, he i\v<ik<ilu<i k<iuko lakou nui, a e hoopuni ana hoi i ke kaliua liooiuoana o ua koa Pelekane. 4 Oke kaua i malamaia ma na. aoao a i elua he kaua no ke ola ame ka make; eia nae ua oi aku no ka nui o ua enemi, a aole i loihi mahope ilio hooniao])dpo ae la na Pelekane i ko lakou ])oino nui. He kakaikahi iwaena o na Pelekane i hoao aku e ]»uka iwaho o na oloke'a o na laau ihe a na Zulu, a lie uuku loa o lakou i pakele. aka o ka uui aku aia ke waiho la iluna o ka lepo me he mau opala la.

I ka auwina la o ia la 110 lolie aku la ka Haku Chelmsford i keia pilikia uui. l a hoouna mai oia i kekahi o koua uiau aliikoa ihoiK 1 110 ko īakou kuhuahoomoana, a i ka iki» ana o kt»ia aliikoa i ka paa o ia wahi i ua Zulu ua liuli hoi koke aku oia a hoike i kona poo ma ka oihana. I ka loaa ana o keia louo i ua liaku la. o kona hoouiaka koke 110 ia e haalele i kana huakai i hoounaia ni. A iaia e kuemi hope ana iloko o luhi o kona mau koa, aole i hooniaha lakou a liiki i ko lakou lioea aua i ke kahua hooiuoana ma lsandlana ia ahiahi. a iwaena o na kinomaku o ko lakou mau hoa i hoaunioe ilio ai lakou nei. Mahope o ka pepehi ana o na Zulu i na Pelekane, a aihue hoi i na waiwai apau e loaa ana ua haalele iho la lakou ia wahi. I ke ao ana'e keia, ua hoomaii hou aku la keia koena o na Pelekane i ke kueinihoiie ana a liiki i Xatnla nie ka loaa ole i na pilikia. Ma Rorke's Drift, kahi hoi i a'e aku ai keia pualikoa o na Pelekane ma Bafalo. ua kukuluia he wahi iualiele koa uuku malaila, nona ka liuina o hookahi haneii ame kaniikolu, a uuilalo hoi o ke alakai ana a na Lukanela Bromliead ame Chard, a ua wailioia keia maliele koa malaila no ka lioomau ana i na launa ana nie Natala. Ma ka hora elhna o ka auwina la. ua lelekaua ae la,na Zulu n» lakou ka huina o ekolu a i ole eha kaukani. l"a laki loa no nae, ua loaa mua aku ka lohe i keia mahele koa. a ua ho<»makaukau mua lakou i w alii papu lepo i paio ai lakou a hiki wale i ke kakahiaka uui o kekalii la ae. a haalele na Zulu ika paio aua. He ekolu haneri. ka nui o na Zulu i niake ma keia paio ana, a e waiho ana ko lakou mau kinomake apuni ka papu lepo. Iwaena hoi o keia maliele koa o na Pelekane, he unii-kumaniahiku i make a he unii i eha. Aia no lioi ma Invesane kekahi mahele koa o na Pelekane, malalo oke alakai ana a Konela Peasona. Ma ka la 23 o lanuai i, ua lelekaua ae na Zulu iaia, a ua paio aku oia me kona kuemi aua ihope a hiki Elshowe. I kona lohe ana ika poino o kona mau hoa ī'na Isandlana ua hoouna aku la oia i kona mau koa kaulio ame ua koa Paele no Xatala, a kukulu ae Ia oia i papu ikaika nona īnalaila, a ka.li aku o ka hoea mai o na koa kokua mai Enelani mai. 0 ka mahele koa ekolu ua nee aku la inalalo o ke alakai ana a Pieter l'ys, a kiikulu iho la i papu nona ma Kamahula, ma o iki aku o I.sandlaiiii. Aia pu iloko o keia maliele he pualikoa no na Paele. nmlalo hoi o ke alakai ana a Konela Evelyn \Vood. Mai keia kahua hoomoana aku o lakou i lelekaua pinepine aku ai o Konela Wood ina Zulu e ]>aio mai ana. Ma ke kaua ana no nae ma H<-lobane, ua aneane e hoopuniia na Pelekane, a he kanaono o lakou i maake. 1 ka liapaniua o Apei ila, ua maki aku la ka Haku Chelmsford, me kekahi }>ualikoa nui o na Pelekane, mai Xatala aku, no ke kokua' ana ia Peasona nui Elshowe. laia e maki ana, ua lelekauaia mai la oia e na Zulu ma eia nae ua hoopuehu aku oia i kona juau enenii a liiki aku la oia i kana wahi i nee aku ai. I ka manawa i loaa aku ai ka lono ma Pelekane no ka poino nui i loa.i i kona mau koa, ua houluuluia ae la he }»ualikoa nui, a lioounaia mai la no Aferika, a mamua o ka pau ana o lune, he eiwa kaukani koa, kaulio, helewawae ame pukaa i hoounaia, ame na lakokaua no hoi. Ua hoouna koke ia ae la na kauoha mai Pelekane mai no Aferika Hema, e lioike ana ua hookohuia aku o Sir Uarnet \Volseley i alakai nui no ko Pelekane pmtlikoa. a lvomisina Kiekie hoi no Aferika Hema, a luna hoopouopouo i na teritori e hoopuuiia «na e na aoao e paio ana. I keia manawa 110 hoi ua pau pono iho lii ka papaliana a ka I-laku Chelmsford, a hooinaka koke aku la no oia e lioonee i ke kaua no Ulundi. ke kulanakauhale o na Zulu. Ua maki ae la no hoi o Bir Wolseley no ia wahi hookahi no a hoea ae la ilaila ina ka la 4 o lulai, n o ka hoonmka iho la no ia o 'ke kaua. Mu ke kohoia ana aku ua hiki i ka umi kaukuni ka nui o na koa Zulu i make ma na kaua lehulehu ana nie na Pelekane, a ma keia kaua liope, he iwakalua kaukani, a he nui o keia ]»oe Zulu i kaumalui na īnanao niamuli o ko lakou lanakila ole nia na kaua mo na Pelekane a haalele honua ike kaua ana. Maanei i kaua ai na aoao a i elua, nie ka hooikaika nui ma ka aoao o na Zulu e kaua mai: eia nae, ua lilo lakou i mea ole imua o na poka ]>u raifela, a ia lakou e auliee aku ai, ua lukuia lakou e na koa kaulio. MOKUNA XXXVIII. (KAU POO EIWA.) KO AMEKIKA HOLOMUA. (HOAKAKA. —O ka moolelo o Amei'ika inai ke Kau Poo Ewalu aku a hiki i ka eiwa. he ku no i ke ohohia ke helulielu iho.) He liana weliweli ko Amei'ika i ka hoomaka ana o ke Kau Poo Eiwa. Ma ia kau i kiia ai o Peresidena Uarlield eka liniakoko. I\la na liana kalaiaina hoi, nui usi kau kolio balota Peresidena o 1870, 1880 ame 1884, ua liiki ke ike maopopo ia aku ke kaulike o na aoao kalaiaiua ma ua koho balota ana. Ua pii ae ka huina o na [)0( kolio balotii mai ke kaaawalu miliona ekolu haneii kankani i ka 18T(), a liiki i ka eiwa miliona elua hiineri kaukani i ka 1880, a oi aku hoi maluua o ka umi miliona i ka 1884; iloko nae o keia ulu nui aole no i loli ae ka ikaika o na aoao kalaiaiua. I ka 1870, ua loaa ka oi o elua haneri ame kanalima kaukani i iiii I>eniokarat^; i ka 1881), ua oi ae la hoi na Kepuhalika he uuiikumamalima haueri kaukani, a he ekolu haneri kaukani hoi i lilo i na aoao liilii e ae, a i ka 1884 hoi ua oi ae la na J)einokarata he kauaono-kumamakolu hanei'i kaukani a ua lilo aku la hoi he ekolu hanei i kaukani i na aoao kalaiaina e ae. I ka wa e ku nei na aoao kalaiaina pela, o ka hapauui o na kanaka i komo iloko o ka Ahaolelo i ke au o ke kaua ame ke kukulu a hoo])onopono ana i ke aupuni, ua haalele aku la lakou i ka noho ana iloko o ka Ahaolelo, a he poe hou ka i komo ae ma ko lakou mau makalua. Ua hala a ua pau na ninau kahiko, ala mai la hoi na ninau hou, a pela iho la i neo mau ai ka manawa imua. Ma ke kana.wai i hooholoia i ka 3880, ua hoopauia ka hoounaia ana i na koa Federala no na wahi kolio balota. a mamu.li o keia ua nalohia pu aku la ka ninau iio na mokuaina o ka Hema. Ua lilo ae la ka ninau nui no ke kulana hoowaiwai i ka aina, ka huli ana i kahi e loaa ai na dala o ka waihona, ame na hana e hoolilo ia ai ke dala ma ke alahele hooinakaulii, a o na ninau ano nui no nae i keia wa oia ka liana ana i ke dala keokeo, ka hooponopo hou ana i ka oihana kivila, ka lioemi ana i ua auhau dute, ka hoomalu ana i na hui iiunui, o ka oi aku no nae oi ia no na alahao, ame ka maemae o ke koho biilota ana. O ka like ole o na manao maluna o ke'a mau ninau. ua like m> me na kahuahana ona aoao kalaiaina. Ma kekahi mau ninau ua like no na kahuahana o na aoao a i elua, nolaila, ua hiki ole i na noao elna ke ike iho peliea la e koho ai na makaainaua. Iwaena nae o na līa'iolelo ana apau, o ka ninau nui-loa i like ole ai na aoao kalaiaina oia no ka auhau dute, Aole i pau.