Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 15, 12 April 1907 — AE KA HALE O NA LUNAMAKAAINANA IA WALAKA E LAPAAU I KA MA'I LEPERA Hoohaehae Keia Kupueu i ka Manao o ka Papa Ola-Pa'ipa'i na Kanaka no Kana Pane Naauao. [ARTICLE]

AE KA HALE O NA LUNAMAKAAINANA IA WALAKA E LAPAAU I KA MA'I LEPERA

Hoohaehae Keia Kupueu i ka Manao o ka Papa Ola-Pa'ipa'i na Kanaka no Kana Pane Naauao.

, n ,, ~i me ka hooholo ana a ka ~ 11; i Lunamakaalnana, e hooa:ia i ka po « ka Poaha o ka j ■;-. , j;. t ];i 1 manawa no ia Hale ma r . i i knmit(! holookoa no ka nlna- ■) j,..n0 ana i ka hiki ame ka h.ki i Kauka Walaka ke hoola i ka i pela na hoa hanohano o ! !,• I.' Kaukanawai i hooko ae ai i ka k ' i mea i hooholo ai. \.,. ka hora 7:20 minute o ia po i i: ka Hale raa ke ano komite. \ i . uianawa hookahi no ua hele na n!.. apau i ka piha me na kanaka • iKaikai ame na wahine i akoakoa ik i ii" ka hoolohe ana aku i ka nina,,m.,u ia ana o Mi\ Waiaka no kona i, aiia mai imua o na solona kaui; t n,i - .va i ua hiki iaia ke hooia i ka n-a'i k-pera. Aole he rumi i koe o ka II j kau a mea o ka piha kui me kanaka, a i ka manawa o Charlea ,\i iV.a lunahoomaiu o ke komite h0:■..,. :■..,. j kaliea niai ai no ka hoomalu ;, . . ka Hale a nee aku imua me ! na. oia no ka manawa i pioo al i,i 111• a npau. Iwaena o na poe kau-

kanawai .. ka Hale e noho ana kekahl k mak i maluna o kona noho. He keikl : .)i . waie no keia o 27 makahiki a • :,i k" kanaka a ka Hale i mak i ,tk. ai e lohe i ka oiaio o kana mau "/"!•. '1! liik! iaia ke hoola i ka ma'i i .i. k:i pohaka, ka haukeuke, ka • ii'i . na wawae, a mane'o, a pela wale aku. l'a hnokohu aku ka Haie i kekahl o kona niiiu lnia Mr. Rawlins ka mea nnna e ninanlau aku ia Mr. Walaka e pili ana no kana laau ame ke ola o k- ia ma'i manaonao, a penel na ninau : uaiho ia aku iinua ona ame kana mau pani' no keia mau ninau: i:awlins: "Pehea ka loihi o kou no- ]:,' in.l iloko o kela Ter!torl o Hawaii?" Mr Walaka: "Elua makahiki mai ka nianawa. o ko'u hoea ana mai Kapalakiko mai." Hawlins: "Ehia ou makahiki i noho a ina Kapalakiko ?" Walaka: "Aole ou kuleana malaila." liawlins: "Alaila, aoie oe e pane mai ana i ka haina o kela ninau, a !:.•<>!t' loa no hol?" Walaka: "Ae." i:awlins: "Ohea kou one hanau?" Walaka: "Ma Berne, Kuikilana." iSwitzerland, Europe). Ra vlins: "Malaila mai, ua hele mai an.'i oe i Amerika?" Wahka: "Ae, a ua noho ilalla no ii i makahiki he umi (10)." i:awlins: "He mau aina hou ae anel k. kahi au i kipa a noho.ai?" W.ilaka: "Ae. Ua noho no au ma Bomobe, Inia me ko'u makuakane, oial au v ki ikiMiilii ana no. Mai In!a aku u:i h- l. kui aku au no Alakanekero, Alkui'ika. a noho aku no i Kairo no hookahi makahiki. Maiiaila mai ua hele lna aku au a hoea i Ladivotoka, kek.ihi na kulanakauhale o ke aupunl •• i:n- i. a'ua hoea loa aku no hoi au m.i lapana. Mailaila mai ua ii" " .iku au no Kapalakiko. Ma keia in u. A ,hi a'u i hele aku ai ua kuai aku i k i'u mau laau." liawiins: "Ua hele anei oe i kekahi kula " laau?" Wal.ika: "Aole au i hele i ke kula a'o laau. Ua a'o ia au i ka hana ame ka hiinhuihui ana i ka iaau oiai au e ii .ii" ana ma Inia. Na kekahi o na kanak.i naauao loa ma ka hana hoohuihu; laau i a'o mai ia'u 1 ka hana •i'ui, u au l kela manawa e noho i»i<» ai,a na ka ma'i rumatika ame na īima pepeo. via hoola mai kela kanaka l"ia ia'u." Ita\viins: "Ehia ou makahiki i keia manawa?" Walaka: :"He iwakalua-kumama-hiku." Hawllna: "Heaha ka ma'l lepera?" Walaka: "Aole i ikeia keia mea ma Inia he ma'i lepera. O ka mea ikeia maiaiia oia ka upehupehu o ka i'o o ke na pohaka keokeo ame ulaula, ka nalohia ana o ka eha mal na li'la aku o ke kino o ke kanaka. O keia n, au ma'i apau ua Ikeia eka lahui K<dkco ma ke ano he ma'i lepera, aole nn nae ma Inla." Hawl|ns: "He hookaawale ia 'anel ka poe ma'i iepera ma Inia?" Walaka: "Aole au 1 maopopo ia mea." Hawiina: "Ua hoike mai nei oe ua kipa a noho aku oe i Manadele?" Walaka: "Ae." Hawlins: "Aole anel oe i lke a ohoniaopopo hol ua kukulu aku ke aupunl ma Manadele he elua kahua nia'i )enera?" Waiaka: "Ehia makahlki i hala ae nf -l?" Mahope o kekahi mau kamallio &na ua hoike aku o Walalea aole ola i iko. Hawlins: "Aole anei oe i lke a hoomea e pili ana ia Kauka Pillpo, ka mea nana ke Imkala akea ua hikl J a!a ke hoola ika maM lepera?"

Walaka: "Aole ioa au i lohe ia mea. Aole loa he kanaka i hiki ke hoola i ka ma'i iepera, o lesu waie no, ke keikl a ke Akua." Rawiins "Alaila, aole i hiki ia oe ke hoola i ka Ma'i Lepera?" Walaka: "Aoie loa i ikeia ia mea he ma'l iepera. Ua hiki ia'u me ka hoopaapaa ole ke hooia i na ma'i pohaka, ka haukeuke, ke kane ame na eha like ole o ke kanaka. Ae, aoie' hiki ia'u ke hoola aka ua hiki i ka'u laau." Rawlins: "Pehea ua hooholo anei oe i kou manao aole loa ia mea i ikeia ma ke ano he ma'i iepera?" Waiaka: "Ae, ua hooholo au peia." Rawlins: "Pehea ka ioihi o kou noii ana maiuna o ke'.a kumuhana mahope 0 kou hooholo ana pela? Ua hiki anei ia oe ke hoike mai i ka manawa i pau ai o ka ikeia ana o keia mea ka ma'i iepera?" Walaka: "Heaha ke kumu o kou ni< nau ana mai i keia mau ninau?" Rawlins: "Ua makemake au e pane mai 09 i ka ha'ina o kela ninau." Walaka: "O ka ma'i iepera ua kapa ia aku la e na kauka loea apuni ke ao nei he ma'i ola ole. o ke kahaka i loaa na ehaeha maialo o kona mau wawae, ua hoopuka aku ke kauka i kana olelo hooholo he ma'i lepera. Ua j hiki ia'u ke hoopaa ia'u iho imua o keia Hale Hanohano ua hiki loa i ka'u laau ke hoola i kela ehaeha ma ka 1 wawae maloko o 18 la."

Mamuli o keia pane a Mr. Walaka ua nul ka patpa'l o na kanaka i akoakoa aku malaila a hiki 1 ka manawa o ka lunahoomalu Charles Akau i kauoha mai ai i ka Hale e hoomalu. - Rawlins: "Ua hoike mai nei oe aole he kanaka hikl ke hoola i ka ma'i lepera o ke keiki wale no a ke Akua?" Walaka: "Pela ka hoike a ka Buke Nui." Ra\vl'ns: Heaha ke> ano o keia mau ma'i au 1 lapaau iho nei?" Walaka: "Na haukeuke keokeo, ulaula, na upehupehu o na pepeiao, ame na >eha like ole o ke kino." Rawlins: "Ina oe i makemake e lapaau i kekahi kanaka i ioohia i ka ma'i rumatika, pehea, e lapaau ana ant,i oe iaia ia laau hookahi no?'?' Walaka: "Aole, he okoa ka hoohuihui ana o na laau." Rawlins: "Alaila, ua hooia ae oe i ka mana hoola o kau laau mai ka laau i loaa ai ia oe mai kela kanaka Inia mai?" Walaka: "Ae." Rawlins: "Pehea mamuli o keia mau hoololi ana au i kela laau ua holopono anei kau mau hana i lawelawe ai?" Walaka: "Ae." Rawlins: "Pehea ka ioihi o ka ma» nawa e ola ai ka ma'i rumatika?" Walaka: "Ina e paa mau ana ka'u laau me ko'u makaala pono ua hiki ia'u ke hoola iaia maloko o elua mahina." Rawlins: "Pehea hoi keia Pake au 1 lapaau ai no elua makahiki mamua o kou hopuia ana a hoopaa ia ma kaj halepaahao?" Walaka: "Aole loa au i lapaau i keia Pake no eiua makahiki. Ua lapaau au iaia no kekahi ma'i e ae." llawllna: "Heaha ka hoi ka ma'i o keia Pake au i lapaau ai?" i Walaka: "Ua ike ka nui lehulehu nona i keia manawa a he mea makehewa wale no'u ka hoike ana i keia manawa." Rawlins: "Pehea. he noii mua ane'. oe i ke kulana o ka ma'i a i oleia> ua like anei na laau lapaau au e haawi nei no na ma'i likfe ole?" Walaka: "He laau no ko kela ame keia ma'l." Rawlins: "O keia laau no ka ili a-. nei a i ole ia no ke koko paha?" Walaka: ".No ka ili ame ke koko." Rawllns: "A pehea maloko anei kela laau e lawe ia ai?" Waiaka: "Aole, ma ka hou ana (iniection)." Rawiins: "Pehea ma k e kiko ulaula ame keokeo anei oe e hooholo ai i ke. kulana o ka ma'i?" Walaka: "Ma ke ano o ke kiko ula- j ula ame keokeo au e nana ai. Ina he klko keokeo he okoa ka laau, a ina he kiko ulaula he okoa ka laau. O na inoa o ke klko aole a'u nana ana no ia mea. Rawiins: "He noii anei oe i keia mau eha like ole me ka ohe nana hoonui ike?" Walaka: "Heaha ka waiwai oia ohe nana hoonui ike? Ina ua inoino ke kanaka, a i oie ia ua pehu kona helehelena, o'a wale no ko'u makemake. Ina e hou ia ana kekahi kul pine maioko ona a ike oia i ka eha, aole loa oia he ma'i lepera." Rawlins: "O ka hoola ana, he ola mau anei ia, a i oie paha. e hoi hou mal ana anei ka ma'i mahope o kau lapaau ana?" Walaka: "Ma ka'u mau laweiawe ana apau hookahi wale no mea 1 loaa hou i ka ma'i. Ina ua lanakila ke kanaka a hoomau i ka lawe ana i ka'u

laau, aole loa e hoi hou mai ana kela ma'i iloko ona." Rawlins: "Ua lohe anei oe i kekahi mau ma'i o na ili i loaa mai mahope o ke ola ana o ka ma'i?" Walaka: "Ae, ua lohe au i kekahi 0 keia mea ma Honolulu nei i lapaau ia e na kauka me ke ola ole. Ua ikeia keia ma.'i ma ke ano he mane'o. Mahope o ko'u lawelawe ana ia lakou me ka'u laau no hookahi po wale no, ua ola lakou." Rawiins: "O ke!a ma'i e kapaia nei he ma'i lepera, pehea ka hikimua o ia mea?" Walaka: "Aole au i ike. Aole loa au i ike i kekahi ma'i lepera. Aole au 1 maopopo i kau mea e oielo mai nei he jna'i lepera." LAULIMA PU O KELEKONA O KAUAI MA KA HANA. Kelekona: "Aole anei oe i kukala akea ae ua hiki ia oe ke hoola i ka ma'i lepera?" Walaka: "O na ma'i a kanaka e kapa nei he ma'i lepera." Kelekona: "Ua hiki anei ia oe kehoo paa mai a hooia hoi ua hiki ia oe ke hoola i keia ma'i?" Walaka: "Aole hiki ia'u ke hoola 1 kekahi mea, aka ua Hiki i ka'u laau ke hoola 1 na mea apau." Kelekona: "Aole anei nau ponol no e hana nel kau laau?" Walaka: "Ae." Kelekona: "Ua hoopuka ae oe i kekahi mau buke liUii e hoike ana i ke ano o ka hoohuihuiia ana o kau laau O keia mau mea oia anei ka mea lloko 0 kau laau?" Walaka: "O. na mea apau i hoikeia maloko o kela mau buke liilii aole loa 1 hiki ia lakou ke hoola." Kelekona: "Alaila aole ia o ka laau au e haawi ai i ka ma'i lepera?" Walaka: "O ka pohaka paha'kau e manao nei?"Keiekona: "Ae, o ka mea e kapaia ne'. ka ma'i lepera." Walaka: "O, ka pehu o na pepeiao kau e manao nei. A«." Kelekona: "He mau ma'i anei kekahi au e lawelawe nei?" Walaka: "Aole anei oe i manao ua lawa au i ka hoopaahao ia ana no ka manawa mua loa?" Kelekona: "Aole anei he mea oiaio ! kou manawa e klpa aku ai i kau mau ma'i, ua kahiko oe ia oe iho me ka holoku?" Walaka: "Ua ike anei oe ia'u me ka holoku? Aole anei oe I manao he hana ponoia ina au e hele ana mawahō,

me ka nana ole ae ina he holoku .Uo'u lole a aole no paha, a ike au i kekahi pepe me na pohaka maluna ona ame kuu hoomaopopo iho no owau ke'kanaka e hoopakele ai i keia pepe mai ka lawe ia ana aku no Molokai, ina au e lapaau ana iaia?" Kelekona: "O keia iho la ke kumu ano nui loa o ko makou nol ana aku i« or e hele mai imua o makou." Ke lapaau nei oe i kekahi kanaka ma HoHolulu nei i nalohia aku ka eha mal kona wawae holookoa aku, a 1 lapaauia no hoi e na kauka no na makahiki he nui? Aole au e noi ana ia oe e hoike mai oe i kona inoa?" Walaka: "Aole no oe e hoowalwai ia aku ana ina oe i ninau mai no ia mea, a no ke kumu aole au e hoike aku ana." Kelekona: "Ke hoomaopopo nei oe i keia ma'i?" Walaka: "Ua lapaau aua hoola aku au i na ma'i apau i hiki ia'u, a koe hookahi mamuli no hoi ia o ko'u hopuia ana a noho ma ka halepaahao mamua o ka pau ana o ka'u lawelawe ana maluna ona. I ko'u manawa i hemo mal ka halepaahao mai ua ho» puia iho la ua ma'i la a eia oia ke paa nei mauka o Kalihl i kela manawa Ina aole oia i paa i ko'u manawa 1 hemo mai ai, me nei he kanaka lanakila oia." Kelekona: "Ua lohe au i ka oleloia ua hoHee akea ae oe ua hiki ia oe ke hoola i keia mai' maloko o eono mahina? Ua hoike ae anei oe i kela?" Walaka: "Aole oe i manao ia e kakali ? piha pono na mahlna eono. O na keik! liilii me na pohaka maluna o lakou. ua hiki ia'u ke hoola la lakou maloko o elua mahina." Kelekona: "Aīaila maluna o ka loihi o ka ma'i ame kona hikimua kou kalele?" Walaka: "Ae." Ma keia wah'. ua huli ae la o Mr. Walaka a ninau ia Mr. Rawlins i kela mau ninau: Walaka: "Ina o oe, e Mr. Rawlins, he kelki uuku kau a ua loaa aku kela keiki i kekahi pohaka ma kona kino, aole anei oe .e hele ana imua o ke kauka?" Mr. Rawlins: "Heaha ke ano o na pohaka?" Walaka. "Ua :ke no oe i ka pohaka e lawehala loa. E kamailio mai ke kauka i keia keiki a haule pu kana lawelawe ana a hoomaka mai keia pohaka e lawelawshrdleutaoinshrdleutao haka e lawehaia loa. E kamailio mai ana ke kauka ia oe he ma'i lepera ke'a. A o ke!a keiki oia wale no kau kelkl

i loaa ia oe, a e laweia aku ana no Molokai. Ua hooholo ka Papa Ola u« loaa oia 1 keia ma'i. He poe akamai keia no ka ike ana i kela ma'i. Ua hiki anei ia oe ke hooie aku 1 keia mea?" "A ina e hele mai ana kekalii kanaka imua ou a hooia mai ua hiki iaia ke hoola i kela ma'i maloko o elua ame eono mahina, e ae ana anei oe e laweia kau ke'ki i Kalaupapa, a i ole ia ,e ae ana anel oe i ke kanaka l hooia mai ia oe ua hiki iala ke hoola, e lawelawe a e hoao hoi maluna o ua keiki la?" Aole o RawiinB i pane aku i keia mail ninau a Walaka. Ua huii hou ae ia 0 Kawlina a ninau i keia mau ninau ia Walaka: Rawl!n8: "Heaha kau mau hana hana nei maluna o kela mau hoike ana au maloko o kela mau buke llilii au 1 pa'i ai a Lunamakaainana Kelekona hoi i ninau mua !ho nei la oe?" Walaka: "O kela mau hoike ana a'u 1 hoopuka ai ma na buke liilii aole ia 1 like aku me elua keneta. Ua hoopuka aku au ?a mau mea no ka hoohauoll ana aku i na manao o ka PereRldena o ka Papa Ola, Mr. L. E. Pinkham." Ra\v1ins:: "Alaila aole he poliakuwahine kekahi au?" Walaka: "Aole anei 1 lor-.a aku ia oe ka ike mamua o keia?" Rawlins: "Ala!la, o keia mau mea <npau au i hoike ai ma ke aKea, he hnka ea wale no ia? O na mea apau r pili ana 1 ke ko-e, pehea he oiaio anel keia?" Waiaka: "Ae." Rawlins: "A, he hooh'amoe oe i k?ia mau ko-e me ka pauda i ko lakou ma» nawa e ola ana? Ina e make ana alaila aohe o lakou waiwai?" Wnlaka: "He mau manao waiwal ole kena. E uwoki a e hoopau i keia mau kamailio ana." Rawlins: "E n'nau aku ana au ia oe i kekahi ninau moakaka lea loa. Ua hoopuka aku oe he mau buke lliili e hoakaka ana 1 kau laau. O na mea au apau i hoopukaia iloko olaila he m.'iu olelo wa'wai ole anel ia "

Walaka: "Aole au i manao o kela ninau ke waihoia mai ana imua o'u, ke kumu hol o ko'u kauoha ia ana ae nei e hoea mal. Ina ia o kou ma« kemake e ike i ka olaio o keia mau pohakuwahine ame kekahi mau mea e ae i hoikeia ma ke akea, ame ka lakiu mau hem. ala'la e lawe mnl i kekahi mau ma'j imua o'u ano e hoola aku iio au iu '«kou. Aole e lilo k« kuhl keri»'t i u aole hoi a ka Papi Ola. O k »'u i<nl rul oia ka hoike i ke ak« «*. ii-i h ki u he ola no ia'u ia ma'l '.e pera «. 12 ko lakou nui, a e hr>. oiaio aku hei he kanaka hoopono au, ahiila mahepe aku e haalele no ua \ k:i le?" o'oha o Hawaii." Rawlins: "E Mr. Walaka," Walaka: "Ma ka inoa oke Akua, e haawi ma! hoi i manawa no'u—e haaWi ma i manawa no'u." Hughes: "E pane mai oe i na ninau me ka kuoo ame ka hopohopo ole. Ua makemake keia komite e iiana i ka hana maluna o ke kulana keonimana." Rawlins: "E ninau hou ana au ia oe, a e pane mal hol oe me ka moakaka loa. O na mea apau au 1 hoike al ma« loko o kela mau buke llilii a l hoolaha ia aku a puni ka paeaina nei, he mau hōike waiwal ole anel la, a oiaio paha? Walaka: "Aole oe e manao ana e hoike aku ana au i kahi i loaa mai ai ia'u o keia pohakuwahine?" RawlinB: "Aole o'u narta kahi 1 loaa mai ai o keia pohakuwahine ia oe. He makemake wale no ko'u ia oe e hoike mai ina o kela mau manao au i hoike ae ai maloko o kela mau buke lillii, he waiwal ole, a waiwai paha? Aole o'u makemake e ike i kau mea huna. O.ko'u makemake wale no oia ka olaio o kela mau manao i hoopukaia maloko o na buke liilil?" Waiaka: "E ninau oe e like me kou makemake e pili ana 1 kela mau buke liilii, aole loa i hikl ia lakou ke hoola i ka ma'i lepera. Ua hoopuka au i kela buke Milii no ka hoomama ame ka hoohnuoll ana aku i ka manan o ka Peresldena o ka Papa Ola. Rawlins: "Alaila lie waiwai ole la mau hoike ana au iloko o kela mau huke liilii^' Walaka: "Ae, he waiwai ole." NINAU O KALEIOPU. Na Kaleiopu he hoike imua o Mr. Wa laka ua niakemake oia e nlnau aku i kekahi mau nlnau me ka manaolana e loaa pu mai hoi na pane ana e like me ia. Ua holke pu aku oia i ka noonoo kuhohonu o ka Hale maluna o keia ni» nau ka ma'i lepera ame ia pu, ame kana laau, a o kona makemake wale no ola ka holke ana mai 1 ka oialo. Kaleiopu: "Mr. Walaka, ua hoomaopopo iho nei au he 27 ou makahlkl?" Walaka: "Ae." - Kaleiopu: "I ka manawa hea oe i haalele aku al i Inla?" Walaka: "Aole au i maopopo oiai au e keiki liilii wale ana no." Kaleiopu: "E Ilke me kau hoomaopopo ana iho, e oluolu hoi oe e hoike mai 1 kou manawa i haalele ai ilaila?" Walaka: "Me he mea la he 14 makahikl." Kaleiopu: "Ua like anei ka mai ma Hawaii nel me ka ma'l ma Inia?" Walaka: "Aole i like." Kalelopu: "Aiaila ua makemake anei oe e hoike mai, e llke me ka manao o kau mau holke ana mai la. aole I iike keia ma'i ma Hawali nel e llko me ko Inia " Walaka: "Ua oi # ae ke ino o keia ma'i maloko «» Inla mamua aku <> ka Hawali ne!." Kaleiopu: "Ma kau hoomaopopo ana nou iho aole anei i like aku keia ina'i me ka ma'i ma Inia?" Walaka: "He wahl loli uuku wale r.o. O ko lakou Mi ua like aku ia me ka unahl i'a." Kaleiopu: "Ua ike nnei oe i kekahi kanaka i upehupehu kona mau pepelao na papalina ame kona ihu?" Walaka: "Ua ike au i kekahi mau mea pela." Kaleiopu: "Ua hikl |a oe k« lapaau i keia mau mea i hoopillklala tne ke a haawina me kau laau a ola lakou?" Walaka: "Ae." Kaleiopu: "Ehla ou makahikl i ka manawa ou ! hoomaka a| e laweiaw« ma ka olhana lapaau, oia hoi ka makaukau I ka hoohuihui ana i ka iaau?" Walaka: "Me he mea la ua piha no ia'u na makahiki o 11. Kaleiopu:: "Maopopo ia oe ke kulana ame ke ano o na ma'i e waihoia