Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 22, 31 May 1907 — HOOKIPA O HAWAII NUI A KEAWE I NA MALIHINI HANOHANO A KA TERITORI Huli Hoi mai Lakou Iloko o ke Ohohia Nui. [ARTICLE+ILLUSTRATION]

HOOKIPA O HAWAII NUI A KEAWE I NA MALIHINI HANOHANO A KA TERITORI

Huli Hoi mai Lakou Iloko o ke Ohohia Nui.

i kakahiaka o ka Poaono nei i ; i„.i mai ai na malihlni Ahaolelo ka liikou huakai makaikal aku . i k;i mokupuni o Hawaii, me na ..t:ia'j uiumahiehie no na mea a ia- .. , j i ikt* ai ma ua mokupuni la. - >:ai kc Kinau i kaalo pono ae ai mao Uaimana Hiia a e hookokoke . :i ana i Waiklki, ua hooho ae k'.u i ka nani o na hiona a lakou e ike ;i;ai ana i ka waiho kahela aku o na kapakai o ka mokupuni o Oahu, he hii.na hoi e hikl ole ai e hoopoinaia ,k'> o ko lakou mau hoomanap ana. i '.i liauoli ioa nae iakou i ka hoea hou ana mal no ke kulanakauhale nei o ii'HlolulU. Hc inaikai ka moana ma ka huakai ,iku nel a ua mau malihini la, a na ia •:.t a i kono mai i ko lakou mau manao lioohihi, e hookololohe hou«Moe no Hauaii. O kekahi mea hoi nana i hoo!ian» a ioa aku i ua mau malihini ia ma ka lakou huakai moana no ka pa konane mai a ka mahina maiuna o ka i!i kai, ame ke kani hone mai o na pila a na keikl hookani pila. Me he mea la ma na wahi a lakou apau i heie aku nei ma na mokupuni, ao]e i ol aku ko lakou hlalaai loa, ma* inua o kela huakai a lakou i pil ai e ike ia Madame Peie. E moe maiie ana n,j ua iuahine la, aka nae ua lawa na hiona a lakou i ike ai i mea no lakou hauoli ai, ā ina paha i ka manawa 'iin» nei e kahe ana o ka pele, ina ya ikf pono lakou i ka hana a ua kupueu • > Halema'uma'u. l 'a ku no ua poe la i ka maka'u ia ikou i kiei aku ai ilalo o. ka lua o :i ilemaumau, aka nae no ka manawa k-«le waie no ia mau ano o lakou, a !io]>e mai, ua noke nui aku la i ke :.i i na omolo i pau ka wai i ka inuia lalo o ka lua. i k.i iua o ka po a kekahi o i kiei hou aku ai i ka Lua Peie, ua • uukuia aku ia ka a ana a ka peie, ka punohu ana o kona uwahi a ini loa iluna o ka waha o ka lua. 1 ivkahi o na inea i malamaia, oiai ,ui niaiihini ia ma ka iua o Pele, • ,i ka maiainaia ana o kekahi ahai :n,i kc ka'e o ka lua. Ua hoomo'aia : i' a ai inai ka weia mai o ka peie, k«-ia īi'> paha ka mua loa o ka hana::ia i'i la, aka i ka ai ana aku, ua ii'> niL' na mea i kuke maoliia maI o ke kapuahi. ,'.i he mau iniie ka mamao o keia i a lakou e ai nei, aka nae ua lawa ; ' na mea apau i makemakeia, a ua , !i tia ke pakaukau i haiiiia ai me • !ii o ka wao me na mea ai m*ikai i lakou no apau i hooho like ae ai "!i > o ia mau mea ai. ' i ']'.' o ka pau ana o ka lakou i, ua ku mai la o L. A. Kaklna a i niai la i kekahi ha'ioieio e pili ■ ka mooielo o Pele e hoakaka mai ■ 'ia i na hana kupaianaha a Ma» i'ele i hana ai ma Kilauea me liikuhi pu ana i na aa pele e hoo.ma ia lakou. \ !• wa!«,- no i hoohala waieia ka -Mua o na malihini ,oiai lakou ma "kupuni o Hawaii, no ka makai-< 1 1 ana no i ka nani o ka aina, ua nana pu no lakou l na mea i : < hana aku ai no ka hapai ana : ia Uawaii ma ke anuu o ka holo- ■' ka haiawai makaainana 1 mala--1 i ai ma Hiio, ua waiho mai la o v ' L"uisson i kekahi ha'iolelo, e pill ; ka i>ono o ka oihana kanu kope, ' koino pono aku kana mau olelo s " na maiihini, me ko lakou haawi ; na apono ana no ka pono o ia ; i na ia mau olelo i kono aku i īa.ihini. e lawe mai i kekahl mau 1 " liiki ai ke hoopauia ae ke ano 'i " k.'ia hana. 1 i>u mai no hoi na malihinl K - ninau e pili ana i ka oihana kanu 1 K1 i arod Smith; a llaila aku i*hoil'onoia aku ai ia lakou na mea e 'ha i keia hana, ame ka pono e 1 o kekahi haawina kokua i ka 1 paka, i holopono al ka laK ; hana e hoohana ae nei. k. kahi o na hua o keia hana kanu a ua mau m alihini makaikai la i ai, oia no ka haawiia ana mai o * K m;iti kika puhl he kanallma ia Kl 'J. i hanaia maiioko mai o na lau i j>aka i kanuia al ma Hawaii nei, ; " ko īakou mau kika aku ia e puhi ai K - nuii hoi aku lakou no ka home. I h< ie makaikai pu la no hoi kahi * Pa'ekal o Hilo e kukuluia aku ai, a "laopopo loa kahi maikai o ke ku 0 'a hana nui, me ka loaa pu V \ no hol 0 ka Pohaku e maaiahi loa kukuiu ana aku, A.; a , na mokupuni apau a na malihini • i heie makaikai aku nei, aole ' , 0u mea e hoohalahala, ai, o ka aio W aie no. Ua kaahelela 6 laWahl apau 1 kupono po ka ma'iia, a e hull hoi aku ana lakou »a manao poino ole no Hawail nei.

Ma ka po o ka Poaha, i malama hopeia ai he halawai maioko o ka hale koa, i hookaawaleia e na Hawaii e noho ana ma ia wahi. Ua wehe muaia na hana ha'iolelo o ia po e ke Kakauolelo o ka Teritori, ka mea a ka Elele Kalanianaole i hoolauna m'al ai ma ke ano "ko kakou Kiaaina hou," a mahope mai ona i ku mai ai na maiihini e ha'iolelo. 0 kekahi o na hana arlo nul ma ia po, oia no ka hookuku ha'iolelo mawaena o kekahi o na hoa o ka Ahaoielo Makua Mr. Coie ame Rev. Kini, ka mea« nana e mahele ana i ka/ha'lolelo ma ka olelo Hawali. He kanaka kakaoielo keia malihini. a he poweko ma ke kamailio ana i kana oieio ponoi, i kakaikahi wale no o ka poe i loaa o keia kulana, aka iloko 0 na huaolelo pohihihi ana e noke ana 1 ke kamailio he ole ka puhiii iho o ki'. mahele ulelo, a i ka pau ana o ka ha'iolelo ana, ua hoike ae la ua malihini ia, ua kaa oia i ka helu elua ma ia hookuku ana. Ma ka wa a ke Kinau e makaukau ana e haalele aku ia Hiio, ua hiki ae ka bana puhiohe ma ka uwapo no ka hoohiwahiwa ana i na malihini kaahele, a no ka haawi hope ana mai i ko iakou mau aloha. Ua .hooieiia na malihini me ka iei maiie ame ka lehua, a īnahope. o ka haawi ana o na aloha luluiima, ua huii hoi mai la ke Kinau no ka uluwehi o ke taona nei. Mamua nae o ka haalele ana aku a ke Kinau i ka uwapo, ua haawi aku la kekahi o na Lunamakaainana i kekahi ha'iolelo, e haawi ana i ka mahaio ame ko lakou aioha hope i na kupa o Hawaii, me ka hooia pu ana aku ia lakou, mamuli o na mea i ikeia e na inalihini, e iilo auanei keia kau ae o ka Ahaoielo i kau no ka poinaikai o Hawaii. MAI KA HOKU O HAWAII MAI. Ua hoea mai la na malihini a ke Teritori i Hilo Hanakahi nei me na manao mahaio no na hookipa ohohia ia mai ia lakou ma na i hookipa ia ai lakou. Ma Maui, he mahaio wale 110 ka mea e lohe ia ana ma ko lakou mau waha no na hookipa i pahola ia mai ia lakou. Ua hoea ae iakou i ke kakahiaka po» niponi o ke Sabati i ke kaikuono o Kealakekua, a ua lele iuka o Kaawaloa e makaikai ai i ke Kia Hoomanao o Kapena Kuke. Mailaila aku ua lawe ia aku £ hoolele i Napoopoo, a maluna o na kaa e kali mai ana, ua kau aku la a holo no uka o Keokea. UUa halawai na maka o na malihini maiaiia me ke-> kahi pi'o nui i kukulu ia maluna o ke aianui aupuni a e kau ana kekahi mau huaoleio haoie maluna, "E hoomanao mai i na kanaka mahial kope iiihune.'* A malaila a huli ka huakai a kamoe aku la no Kona Akau. Ma ke alanui 6 loheia ana ka mahaio mau no o na malihini i na nanl like ole o ka aina. Ua hoea aku ka huakai ma Hoiualoa a ma ke keena nui o ka hale kula o Holualoa i hoomakaukauia ai he mau mea ai na na malihini; a ua malama pu ia no hoi he mau luana oielo ana me na kamaaina, e ninaninau ana lākou i na mea llke ole e pili ana i ka oihana mahi kope. I ka pau ana o ka luana iki ana, ua kau ae ia lakou maluna o nā kaa a kamoe aku la ke alahele no kai o Kallua. 1 ka hoea ana i Kailua, ua noho iki iho la lakou maloko o ka pa o ka haleaiii o na 'iii e ku nei makai iho o ka iuakini o Mokuaikaua. I ke anaina e luana ana, ua ike ia aku kahi mau Hawaii e kiei mai ana mawaho o ka pa pohaku. Ua hele maoli aku la no kekahi Lunamakaainana e hele mai e hui kamaiiio pu, a o ka hope ua akoakoa mai he anaina Hawaii e hoolohe i ka ha'iolelo a kekahi o na malihini. Ua haawi ia he mau ha'ioieio ikaika e kekahl mau hoaloha o Hawaii, a ua | nrtl kc ohbhja. ia o ia mau olelo. Ua hoike ia aku ka iini nui o na mallhinl | e halawal pu me na Hawaii ,a e hoo-

maopopo mai a lakou mai i kekahi mau mea e pili ana i ke kulana o ka aina ame ka noho ana o na kanaka. A wahi a kekahi mau maiihini mahope o kela iauna ana: "He ano maikai ke kulana 0 keia poe Hawaii, a ua hoike mai ko iakou mau helehelena i ke ano naauao." I ka pau ana o ka launa ana, ua huli hol aku la na malihini me na alakai o iakou no ka moku. a haaieie aku la lakou me ka mahalo nui no na mea a lakou i ike ai no na Kona, a e mahalo pu ana i ke ano o ka hookipa ia ana malaila. Ma ke kakahiaka nui, ua hoea ae la ka moku i ke awa o Laupahoehoe, a ua lele aku la lakou me ka manao nui hele'makaikai mai ai. I ka wa nae i ike ai lakou ī na kaa nunui e kuku mai ana, ua komo mua iho la no ke kanalua lloko o kahi poe no keia mau kaa; a ua olelo ae la kekahi mau ma"Aole makou he mau limahana 1 hoounaia mai ai keia mau ano kaa e kau aku inakou." A mamuli o ka akemake ole o lakou e kau maluna o keia mau ano kaa, ua hoi hou kekahl o lakou i ka moku; a o ke keikialii ame kekahi mau hoa hele wale no ka mea i kau mai ma kekahi kaa. I ka hoea ana mai I Hilo, ya pii aku na kpmite hookipa, e kuku ana no na otomohile ame na kaapio maikai, a wahl a kekahi malihlni: "He nui loa no hoi ha na kaa maikai, hoouna ia ae nei kela mau kaa huki llmahana." Ua hoi aku kekahi mau malihini i ka hotele, a o kekahi poe no hoi i na kaUhale o na kamaaina hookipa maikai. Ma ia auwina la ua hoio na malihini e makaikai i ke awa o Hilo ame ke kahua o ka palekai. Ua hele pu ae ia no hoi kekahi poe e makaikai ia uka o Walanuenue ame kekahl wahl kupono e ae e makaikai ai. KA AHA MELE HOOLAULEA. Malalo o ka hooponopono ana a ka Makainui Keolanui, ua malama ia he Ahamele Puhiohe, a himeni hooiualea ma ka Mooheau Paka, j ua akoakoa nui ae he heluna nui malaila, ua' maikai na hana, a o ka mea io ioa nae o na ha'lolelo I haawl ia e ka Lunamakaainana Davidson o Wfsconsin, a he hOaloha hol no Hawaii, a i kokuala hoi ia ha'iolelo e ka Lunamakaainana Jonea o Wakinekona. He mau olelo ikaika a haaiia6 'maoii no ka laua 1

haawi al imua o keia anaina nui. Na ke Alii Kuhio no i hoolauna mal i na malihini mahope iho o kona hoakaka ana i kahi mau mea pili i na malihini. O kekahi o na olelo i hoopuka ia e Davidaon, ua mahalo mai ka Elele Alii, a ua hunahuna ole no i ka waiwai o ka hoouna ia ana o ke keikialii Kuhio i Elele mai ke Teritori aku o Hawaii. Ua hele pu ae la kana mau olelo no ke kulana o Hawaii no keia mua aku. a wahi hou ana. "Ina e makemake keia Teritori e holomua, e pono no e maheleheleia na Aina Aupuni nunui e paa ia nei ka hoolhnalima e ka poe kakai- | kahi," a e haawi ia i ka poe ilihune i mau Home Hookuonoono." Ua wehewehe mai oia i ke ano o ka "Hae Amerika." Ka waihooluu keokeo, he hoailona o ka maemae, e imi ana i ke kulana maemae ma kona hooponopono ana. , - • •'Ke kahakaha ulaula," Ka hoailona o ke Koko i molia ia no ke Kuokoa, ke kaulike ame ka Holomua. » Ka waihooiuu Bolu. Ka hoailona o ka Lanl e hoomalu kaulike ana maluna o na mea āpau,v ua nui ka pa'ipa'iia o kana mau olēlo. Mahope ua ha'iolelo mal la o Lilhamakaainana Jones, o ka mokuaina o "WakiniekoAa. r;Ua kakoo nui mai oia i na otelo a kona hoa Lunamakaainana, a ua mahalo ae la i ka nani o ka aina, na hookipa aloha i pahola ia mai, ua wehewehe mai la i ka pomaikai nui o ka Paiekai, a wahi ana, o ko oukou Keikialii, he kumu nui o na pomaikai e loaa nei i keia aina. Ua mahalo hui mai oia i ke 0 na kula o Hawaii nei, a wahi ana." Ua oi loa aku ke kulana o ka hookele ia ana - o ko oukou mau kula hoonaauao mamua o na wahi e ae o ka Aina Makua." Ua paipai nui oia i ka poe opio e kukuiu i na Home, a o ke aianui wal%| no e ioaa ai na Home i£upono e lawe | 1 na aina Hookuonoono, aia a loaa na Home, a loaa kahl e ku ai ka wawae,! alaila, hoea aku ke kanaka i ke kahuai kiekie o ka makaainana maikai o ke ano Amerika oiaio. Ua ku-e pu no oia' i ka paa ia o ka Hoolimalima o na aina nui e ka mea hookahi, aia a .wehe la na aina, a okioki ia hoi iloko o na Home Hookuonoono, nlaila, o ka wehe ana ia I ka ipuka a komo mai ka Amerika oiaio, a hooiaupai i ka aina, a o ka heie aku no ia ma ke kuamoo e hoea aku ai i ke kulana Mokuaina. He nui ae no kekahi mau oielo ano waiwai nui a keia mau makamaka maiihini no ko Hawaii pomaikai. Ua hookuuia kela anaina nui me ka mahalo nui ia o keia mau ha'iolelo. Ma ke kakahiaka Poalua, ua hele aku ia iakou no ka Lua o Pele a hoaumoe pu me ka wahine hookalakupua, a o ko lakou ainaahiahi e hoomo'a ia ana me ka mahu o Kilauea. Ua hoi mai la lakou ma ke ahiahi Poakahi, a ua malamaia ae he haiawai na na haole o Hiio ma ka Holo o ka Onamiliona no ke kukakuka ana i kahi hiau mea e pono ai o Hilo.

NA HOA O KA AHAOLELO NUI I HALEMA'UMA'U

ĪA LAKOL* I KA LUAPELE O KILAUEA.