Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 42, 18 October 1907 — ANAINA HOOMANAO MA KAWAIAHAO Weheia na Papa Pohaku Hoomanao o na Alii o ka Aina. [ARTICLE]

ANAINA HOOMANAO MA KAWAIAHAO

Weheia na Papa Pohaku Hoomanao o na Alii o ka Aina.

Ma ka la Sabati i hala 1 plha ae al ka Luaklnl o Kawalahao no ka hoolohe ana i na hana' hoomanao e pill ana ia John Ii, Haalilio, Haalelea ame Ululani, ka poe hoi no lakou na inoa i kakauia maluna o na papa pohaku mabala i kauia maloko o ka luakini. Aia ma ka paia ma ka aoao mauna, e ku pono ana i ka awai o ke kahunaphilie, a1a malaiia kahl i kau ai o ka pohaku maabla o John II, a i'a hol mauka iho o ka puka komo owaena e komo aku al iloko o ke keena puio aia malaila ka pohaku o na lnoa hope ekolu. Ua huliamahi ae ka hui Kaahumanu ma keia la, a ua piha okoa kekahl aoao o ka halepule ia lakou, ā he nui hoi ka poe makaikai i hlki ae no ka īke ana 1 na hana e malamaia ana ma ia la. Na ke Kahu Rev. H. H. Paleka i hoolauna mai i na mea na laua e malama ana i na ha'iolelo pili J i«a moolelo o ka poe no lakou na hana hoomanao o ia la, oia no ka Rev. S. L. Desha ame ka Hon. E. K. Lillkalani. Ua kalele ikaika ka ha'iolelo a ka Rev. S. L. Desha maluna o kana oielo alakai o ia kakahiaka e pili ana i ka wahine nana 1 poni i na wawae o Iesu, a e like hoi me na olelo a ka Haku i olelo ai no ka lilo ana s o la hana a kela wahine i mea.hoomanao pela r«o oia i hoike mai ai i na mea e pili ana ia John Ii. 1 Ua hoikeike mal oia i ka moolelo o keia kanaka mai kona manawa kamalii mai, a oia kekahl o na kanaka naauao a 1 kokua nui hoi i na, hana o ka hokele ana i ke aupunl no ka holomua. I ka manawa a na kumu mlsionari i koi mai ai i ka Moi e hoonaauao aku iala, ua kuhi ae la oia e hoonaauaqia 0 John Ii ame ke kaikaina o ka Moi, he hoike ana hoi ia i ka nul hilinai o ke Alii l keia kanaka. Ma na hana hooponopono pili aupuni, o John Ii ka hikimua iwaena o na kanaka Hawaii a ka Mol e koho ai ma na oihana ano nui. I ka manawa i waeia ai i komlsina no ka haawi ana 1 ka alna i na kanaka, o keie no kekahl kanaka i kohoia, a oia no hol kekahl i pil aku ma ke kulana lunakanawal no ka Aha Kiekie. I ka manawa i loaa mal al o ke kauoha i ka Moi mai Kapalakiko mai no ka hoouna ana aku i kekahi ka'naka mal Hawali aku nei no ka noho ana maloko o ka. aha. hookolokolo o ia kulanakauhale, e pill ana i ke karaima a kekahi kanaka Hawaii i hana ai. o John Ii no ka ka Moi i wae ai a hoouna aku no ka hoolohe ana i keia hihla. a ua ikeia ka makaukau ame ka naauao o keia kanaka ma kana mau hana. Ma kona kulana haipule he kanaka oia i hoopill mau aku i na hana pono a nana no e malama ana i ka ha'iolelo o ka Ekalesia o Ewa. Ua oleloia, ina e lohe ia ana oia ka mea nana e ha/iolelo, e piha ana ka iuakini i na kanaka a kuku mai na kanaka mawaho, a ma kekahi la Sabāti ana i heie ai i ka pule a la hoi ana mai ana, ua haule iho la oia mal kona lio aku a haki kekahi o kona mau iwiaoao, a o knoa ma'i no hoi ia i waiho ai a hikl i kona make ana. 1 Ua olelola no hoi ma ka moolelo o keia kanakd, oia kekahi o na kanaka ikaika, a ua lilo na Alii l mea nul loa iaia. Ma kekahl ulia i loaa i kekahl o na Alil, oia ka haule ana mailuna mai o ka llo, aole oia i kali a hiki i ka maopopo ana i ke kumu o ka loaa ana 0 keia pllikia i ke Alii, aka ua ili aku la kona inaina maluna o ka lio, a iioko o ia huhu, he hookahl no ana puupuu i ku'i ai i ua llo la make iqa. I ka pau ana o na- mea e piii s^ a * John Ii t n a ku mai la ka Hon. E. k, Lllikalani a heluhelu mai la i ka. moolelo o ka mahele elua o na hana. o ia la, a ke hoopukaia aku, nei kana mau mea 1 hoike mai ai no lakou e llke me ia ana i heluhelu ai, a oia keia malalo iho nei: No ka mea:—O ka mahele elua o na hana o keia la. oia no ka hool««J 1 kekahi papa hoomanao no Ululani ame Haalelea e kau nel ma ka paia niamua, maioko o keia luaklni. Aole na ka mea hookahi keia makana i hapai, aka, he makana ka lehulehu. Ola hoi«' na na hoahanau o ka Ekalesia o Kawaiahao ame na m&kamaka, na hoaloha, e hoike aku ana i ka ohana o ka mea i make i ko lakou aloha ame ko lakou hoomanao pau ole, no Ululani Haalelea. O ke kumu ame ka mole o ka hapaiia ana o kela hana e na hoahanau a hooholo pu ia e kau ia maloko o keia luaklni, o Kawaiahao nel: No ka mea, ua hana mal Haalelea i kekahl hana maikai ioa, no keia luaklni ame keia Ekalesia, i kekahi mau manawa loihl, oiai oia © ola ana, a e noho hoahanau ana no keia Ekale8la. Me ka manao malkai o ka Ekaleaia, e hoopili ia me keia mau olelo hoomanao, ka moolelo o kona ola ana. k a hanau ana..kana mau hana makau ame ka P»P a inoa o na makamaka ame na hoaloha i hoopili pu I, a e makana aku i ka ohana o Ululani Haalelea, ma Honoluiu nel, a ma ko na aina e.

Ua hanauia o Ululani i ka makahiki [ 1842, i ka mahina o iulai la 21. ma Hilo, . Hawaii. He 16 makahiki mahope mai i ka mahina o lune, ua mareia iho la oia me ke alii Levi Haalelea. Ua noho pu laua ma ka berita maemae o ka mare a hiki i ka makahiki 1564, make iho la o Haalelea, he eono wale no, na makahiki o laua i noho pu ai me kana kanfc, aole no hoi i loaa iki ia laua kekahi keiki. Ia makahlki no, a mamua iho o ia manawa, ua hoi mai o Henry H. Parker mai kona noho ana he kumukula no ke kula nui o Lahainaluna. E noho kahu ana oia, no ka Ekalesia o Kawaiahao nei i kela wa ua hookomoia o Ululanl Haaielea e Henry H. Parker nei, he hua mua no ka pono ma ka hoike a 1110 he hoahanau no ka Ekalesla o Kawaiahao. A mal ia wa mai kona noho ana, he hoahanau no keia Ekalesia a hiki i kona make ana aku nei i ka makahlki 1904; ua piha iaia na makahiki he 40, o kona noho hoahanau ana, a i ke 62 hoi, o kona mau makahikl apau o ke ola ana. He aliiwahine kupaa o Mrs. Ululani Haalelea, ma ka pono o ke Akua. He haahaa, me ke aioha. He aliiwahine oluolu, me ka lokomaikai, he makuahine no ka pono Kristiano O Hawail, he aliiwahine kauiana, a ko'iko'i imua 0 ke aloaiii, o na Moi, ame na alii kiekie o ka aina, he lede ukali no na Moiwahine, ame na oihana hoohiwahiwa o ke aloalii, o ia mau la. He poo alakai, a he hoakuka o Mrs. Ululani Haaielea no na ahahui Manawaiea o keia kuianakauhale, mai na Ahahui Manawalea a na haole, na haole wahine arye na Hawaii; he hope peresidena no'ka Ahahui Hoola Lahul a Kaiakaua ame Kapioiani, he hoa hanohano no ka Papa Kahu waiwai o ka Home Hanau, a he peresidena no ka Ahahul Himeni "Hawail Noeau." I ka makahiki 1893, ua kau mai maluna iho o ka Ekalesia o Kawaiahao kekahi haawina ko'iko'i, oia hoi, ua ike ke Kahu i ke kulana o ka halepule l kela wa, ua kahiko, a ua popopo na laau ma na wahi apau o ka hale. Ua kii aku oia i na kamana kukulu hale, a ua hele mai lakou e nana; a ua hoike mai lakou, ua aneane hiki ole ke malama houia na anaina pule ma kela mua aku, he wa wale no e hiolo ai. Nolaila, no, ua paniia na puka o ka luakini. A ua malamaia na anaina halawal o ka Ekalesia ma kekahi lanai īauniu, maloko o keia pa. I E nana ma o, aohe hana i koe, ua | kauoha ae ia ka Ekalesia e wawahiia ka hale mailuna a lalo, a koe na paia pohaku. Elua mea pilikia nui i kela wa. 1. 0 ka ilihune ame ka nele o ka Ekalesia, aohe dala e hikl ai ke hoala, a e kukulu hou i ka luakini. 2. O ka hookahuli Aupuni Moi o Hawaii, ia makahiki. itJa mahele lua ka manao • na kanaka ame na haoie, ua nahaha ka lokahl, a.ua mokumoku I\UU ke aloha, a ua ulu mai na manao inaina me ka huhu. Ua mahele lua na hokhanau ma ke aloha aina kekahi hapa a, ma ka hoohuiaina kekahi hapa. No keia mau kumu pilikia; ua ulu mai na manao kanalua, ame na hooiloilo he nui. Aole e paa hou ana o Kawaiahao no ka mea, ua uluaoa ka alna, ame na kanaka. Aka, me ke kanalua ole o Ululanl Haalelea, ua ku ae la oia iluna, me ka paa o kona lima 1 ka oopalau, ma ka pono, a ua hoo-. kumu iho la oia i ka hana huli dala mua loa, no ke kukulu hou ana i ka luakini o KaWaiahao, iloko o ka manomano o na olelo hooiloilo, mai na haole ame na Hawaii. He eono mahina mahope mai iloko o Dekemo,ba 1893 no, ua weheia kekahi Aha Fea nui mauka o Manamana, malalo o ka hooponopono ana a Ululani i kokuaia e Mrs. 'Annie Dowsett ame na makuahine o Kawaiahao nei, ua holopono ka hana. Ke hoolaweia na lilo mailoko mal o na loaa, ua koe iho he $2000 ma ka waihona ,kukulu luakini. | Iloko no o ia manawa like, ke hana nei no na hoahanau, ma ke koho ana, ma na pepa, i ka lakou haawina. He $20 ka keka&i, he $10 ka kekahi, he $5 ' ka kekahi, a he $1.00 ka kekahi, a pela aku, a i ka mahina o Aperila o ka 1894, ma ka lanal launiu, ua lulu na hoahanau, ua hiki aku la ka huina 1 ka 4800 ma ke dala maoli, a he $400 ma ka pena. I ka ike ana mai o na haole kuonoono o kakou, e noho ana ma Hawaii nei, ame ko na aina e mai, ua hana na; hoahanau o Kawaiahao mamuli o keia hoeueu ana a Ululani t Haalelea, , alaila, olelo mai la lakou, akahi no | rriakou a kokua ia oukou e Kawaiahao, no ka mea, ua ike makou ua hana oukou a ua hooikalka hoi. Nolaila, mai Pelekane mai na Theo. Davies he $1000 dala, mai kana wahine mai $500, mai a C. H. Bishop mai $1000 , ame kekahi poe e ae. 1 Ia makahiki no, ua koho ka Ekalesia i ke komite kukulu luakini: Ke ] Kahu, Lunahoomalu; Ululani Haalelea, E. K. Lilikalani, D. L. Naone, Mary Adams, W. R. Castle, a o P. C. Jones ka puuku no ka waihona kukulu iuakini. I na mahina hope o ka mUkahiki 1894 paa ka luakini, a komo iho la na hoahanau i ka eiwa hoi o na mahina o ka malama ia ana o na anaina hoomana ma ka hale papa'i Launiu. Ua paa ka luakinl o kona mau lilo apau he $14,000. Ma ka m.oolelo kaulana loa 0 keia luakini, na ka Moi Kauikeouli Kamehameha 111 1 hookanua mua no ke kukuluia ana o keia luakini i ka makahiki 1839 a paa i ka makahikl 1843, a hoolaaia no lehova. O ke kumu alakai o ka Rev. Hiram Binamu. I ka makahlki 1892, ua malamaia ka luhile o Kawaiahao kahiko. A ua wawahiia l ka makahiki 1893. Nolaila, 1 ua ku o Kawaiahao kahiko he 51, a oi makahiki, a hiki i kona wawahlia ana. A o ke kukulu eiua ana ia Kawelahao Hou, o Ululani Haalelea ka puuwai hao kila a ke aloha i na hana no ka Haku, nana i hoolalelale i na hoa» hana, e kukulu hou kakou i ka Lua- ' kinl. A ola kela a kakou e ike nei, ua 01 ae ia Kawalahao mua. A o Rev. H. H. Parker ke Kahu, ke alakai, nolaila, ke olelo nei au, he aliiwahine o Ululani Haalelea i helu pu ia ma ka Papa Hoonohonoho o na aHiwahine kaulana o ka alna. 1. O ka Mea Kiekie Victorla Kama» malu, ka mea nana i kukulu i ka Ahahui Kaahumanu mua loa o na wahine, ma ke kulanakauhale o Honolulu nei i ka makahiki 1864 e like me oukou i keia la, a he kiekie loa aku kona naa-

uao ame ke kaulana ma ka ike himenl ame na mea kani. 2. O ka Moiwahine Ema Kaleleonalani. ka mea nana i kukulu i ka Haukipiia Moiwahine e o nei ma' kona inoa he puuhonua no ko laua mau inakaaiqana, no ka wa piliklh-. 3. O ka Mea Kiekie ke Kamaliiwahine Pauahi Bihopa, ka i hoolaa i kona waiwai apau, no na Kula Kameha- | meha. He pomaikai no ka hanauna o- I pio o kona lahui. | 4. O ka Moiwahine Kapiolanl ka j mea nana i kukulu 1 ka Home Hanau | Kapiolani e o nei ma kona inoa. ka j puu hoomaha o na wahine Hawaii, no ke kau pilikia. ] 5. A o ke Aliiwahine Ululani Haa-1 lelea ka- pohaku kihi elua nana i j alakai i kona mau hoa paahana o kai pono e kukulu hou kakou i ka luakini, o Kawaiahao ma ka ana i kaj mna 1"a. o na loaa o ia ua hoo-j laaia no ka waihona kukulu luakini, I ua hooKoia na hana, ua. kukulu )a, aj ua paa ka Hale i ka manawa kupono,, a ua uku ia, aohe aie. rA he poe hoike i ikemaka kakou apau, nor na hana kaulana a keia poe aliiwahine. Ua ko no hoi kela olelo a ka .Haku lesu Kristo, maluna o ka wahine, aila poni penel: He oiaio ka'U; e olelo aku nei ia oukou, ma na wahi j apau loa, ma ke ao neh e ha'i ia aku j ai keia Euanelio, e ha'i pu ia aku no hoi ka mea ana i hana mai ai, i mea e hoomanaoia ai oia. Pela hoi kakou e hana 'nei no Uiulani, me keia pohaku hoomanao nona no Haalelea kana kane mare ponol ame Haalilio, arne ke kia hoomanao 0 ka Makua Hanai o na alii, loane li, ka Lunakanawai nui o ka Aha Kiekie 1 ke au Moi o Kaukeouli kamehameha 111, he hoa no ke Comisina Paiena Aina o ke Aupuni, he hoa no ka ha'.e Ahaolelo o na alii, he ali-. hanau no ka aina. O keia poe apiu no iaUon na olelo hoomanao i keia la, he: FJoe e hanohano ai ka aina. E. K. LILIKALANI.