Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 25, 19 June 1908 — O HAWAII KAHIKO, ME IA I HA'I IA E KEKAHI KAHU ALII. [ARTICLE]

O HAWAII KAHIKO, ME IA I HA'I IA E KEKAHI KAHU ALII.

O ka moolelo malalo iho nei e pili ana i ke ano o ke au kahiko o Hawaii nei, he moolelo ia i ha'iia e kekahi kahu o Umi, a i kakauia e kekahi o na haumana o ke Kula Kaikamahine o Kamehameha i puka mai ke kula mai i keia makahiki, a i heluheluia hoi mamua ae o ka haawiia ana aku o ko lakou mau palapala hoomaikai, ma ka po o ka Poalua, lune 9, 1908. O ke kaikamahine nana i kakau i keia moolelo oia no ke kaikamahine a S. Lazaro o Hookena, a no ka loaa ana mai o ke kope o kana ha'iolelo i keia keena pela e unuhiia aku nei no ka pomaikai o ka poe heluhelu: Auwe! auwe! ua make kuu alii Ua make kuu haku kuu hoa. Kuu hoa iloko o ka ino Kuu hoa hoi iloko o na kai ewalu. Auwe! auwe! ua hala kuu hoa Aole e hoi hou mai. O keia ae la ke kanikau a'u i lohe ai ma ka po nei, ia'u e holo ma-lu ana i ke kuahiwi no ka pee ana ia'u iho i ole ai e loaa mai i ka mu ai kanaka. No ka make ana o Umi, ko makou alii nui i makemakeia ai e loaa kekahi mea e ukali pu aku me kona uhane no kela ao, a ua kapaia aku keia he moepuu. No kuu noho ana malalo ona no na makahiki lehulehu ma ke ano kukahili, ko'u kumu o ka maka'u ana o kii ia mai au e moe pu me ke alii, pela iho la au i holo ai i pakele ai kuu ola. Mai ko'u wahi aku a'u e pee ana, ua ike aku la au i kahi kauhale a'u i haalele aku ai iloko o ka maluhia, a koe wale no ke kanikau kumakena ana o na kanaka. Aia na kahuna, ka poe hoomanamana ame na kahunapule ma ka heiau kahi i hoomanamana ai, me ka waiho ana i na mohai, me ka nonoi ana ma ka pule i mea e hooluolu aku ai i ka manao o na Akua ,eia nae ua lilo ia mau hana i mea waiwai ole. Ua oi loa ae ka mana o na kahuna hoomanamana o kona mau enemi, pela no i hiki mai ai ka make maluna ona. I keia wa i hoomaka mai ai ke kapu, no na la he umi. He manawa ia no no ka uluao'a ame na hana karaima, a ke ike aku nei no au i ka hooliloia mai o na hale i mau puu lehu, e uwe kanikau ana na kanaka, e okioki ana i ko lakou mau kino, i mea e hoikeia ae ai ko lakou mau manao kaumaha. Ke lohe aku la no au i na kanikau kumakena, a pela no au e noho pee ai, a hiki i ka mahele houia ana o na aina. E kali aku ana au malia paha e hoouka ana na alii i ka hakaka ame ke kaua ana, a o ka mea oi ae o ka ikaika, oia ka mea loaa nui aku o ka aina, a ua hiki loa ia'u ke nana aku mai keia wahi aku a'u e pee nei, me ka waiho ana ia'u iho iloko o ka lima o ka Mea mana loa. Ua halialia mai la imua o'u ke ano o ko'u mau la e noho ana me Umi no na makahiki he umi, ma ke ano owau kekahi o na hoa kuka o kana aha. He hale mauu nui kona e ku ana iwaena o na kauhale, a o kona rumi e noho ai, ua hoolakoia no me na lako hale o ia au kahiko, a aia hoi ma kekahi kihi, he punee i hanaia me ka nu'a moena, kahi o kuu alii e hooluolu ai, a ma kona poo au e ku ai, a ma ka wawae hoi ko'u kokoolua me ka paa ana i na kahili, e kahili aku ai i ka nalo mai ko maua alii aku. He elua mau mea e ae mawaho o maua na laua e lomilomi i ke lii a na kekahi mea e aku e nana 1 kona ipukuha, a he lehulehu wale ae kekahi poe no ka hooko ana mai i kana mau kauoha. Malalo aku o makou, ala malaila e nonoho ana ka poe olioli, ka poe hula ame ka poe hookani pila no ka hoolealea ana mai iaia. E oli mai ana ka poe oli i na mele e hoike ana i na hana kaulana a kona mau kupuna ame kana mau hana ponoi no hoi, oiai hoi ka poe pa'i paipu, e noke mai ana i ke pa'i i ka lakou mau ipu oiai ka poe hula e noke ana i ka haa, a aia no maloko o keia rumi hookahi kahi o na kahuna, na kuhikuhi puuone ame na kakaolelo kahi i noho ai. O Umi iho la no ka mea nona na aina apau, ume na mea no apau e ulu ana, a pela pu me na i'a apau o ke kai, ame na mea a na kanaka e hana ai. E mahelehele ana oia i kona mau aina ma na apana a hoonoho aku i na kaukau alii ma kela ame keia apana. I ka wa e ulu mai ai ka hoopaapaa, na ka aha kuka o na lii e hooponopono ia mau pilikia. Ua hiki no i kela ame keia kaukau alii i hoonohoia aku, ke mahelehele i ko lakou mau aina me na kanaka o ke ano kiekie, e like me ko lakou ike ma kekahi mau hana waiwai, e like me ke kalai waa ana; a o ka makemake wale no o na alii ka lakou e hooko aku ai, ke kauohaia mai e kapili waa, hana heiau paha. a i ole hana hale no ke lii. He kauia no i auhau maluna o na kanaka, oia hoi, o ka elua hapakolu o ka lakou mau mea e kanu ai, e ukuia aku i ke lii, a pela no hoi ma na mea a lakou e hana ai, e like me na umeke ame na moena, a e hoohana puia ana lakou, maluna o na aina kapu o ke lii. Ina no ka hiki mai o ka wa kaua. e kauohaia ana lakou e hele i na wa apau. Ua hiki no i kekahi mea ke koho

ola e hana pela. ka haalele ana i [illegible] noho hana ana no kekahi alii, [illegible] aku a noho malalo o kekahi. He [illegible] kanawai no ko na kanaka Hawaii ia manawa i kakau oleia, a he kohukohu a plii pono no hoi ka lakou mau olelo noeau. O ka aihue ana i ka kekahi oia ka hewa ko'iko'i loa, a o ka hoopa'i e kauia no keia hewa, oia no ka pepehiia ana a make loa ma kahi ma-lu. E kauoha ana ke alii a o ke kahuna i ka mea pepehi e hana 1 kana hana i ka wa e hiamoe ana ka mea hana karaima. Aole a'u hoohalahala ana no ka'u hana, oiai he uuku loa na mea i hookapuia maluna o makou, mamua o na kanaka e ae. O makou na aialo o ke lii, imua no o kona alo makou e ai ai Ua alii mai no na alii mai na Akua mai, a pela lakou i hoomanaia aku ai e na kanaka. I ka wa e laweia mai ai ka ai, a i ole o ka lole paha o ke lii, e moe ana na kanaka iluna o ka lepo, a 1 ole i ko lakou wa paha e kokoke loa aku ai i ke a-ka o ka moi, a ina no e hele ana ma kahi o ke a-ka o kona hale o ka make k oke iho la no ka hopa'i e kaula aku ana no ia hana ana Na ke alii no e kau i kekahi mau kapu kuikawa, a na na elele e kukala ae ia mau kapu. O ka poe apau e uhaki ana i keia mau kapu, he koikoi loa ka hoopa'i e kauia aku ana. A ina e hooko ponoia ana keia mau kapu alaila aole ka e nui loa ana na kapu e hoea mai i ka wa e komo aku ai ma kela ao. Ke hoomanao nei au i kekahi kaua i hooukaia mawaena o Umi, ame kona hoahanau. Na kekahi mau alii kahiko i hoopii mai i kuu haku, no ka hooleia ana o ka loaa ana o ka ai ia laua. No keia kumu, ua hoakoakoa koke ae la ke alii nui i kekahi pualikoa, a o ke kukala koke ae la no ia e kaua. Mamua nae oka hoomaka ana o ke kaua ua mohai aku la na kahuna i ke ola o ke kanka, ka puaa no hoi. me ka pule ana aku ia Kukailimoku ke Akua kaua. Ua haawiia aku la ka mana i na alihikaua [e] wae i na kanaka. a hoo lako aku la ia lakou me na ihe ame na pauku laau, ame na koi i hanaia mai ka pohaku mai. O ke kanaka e hoole mai ana i ka hele ana i ke kaua e okiia ana kona pepeiao, a e [illegible] kiiia ana oia i ke kaula ma kona puhaka me ke* kaualakoia. I ka hoomaka ana o ka pualikoa [illegible] ka'i no ke kaua, e hele pu ana ke kahuna me ka paa ana i ke Akua kaua. me ke kanaenae ana i mea e hookomoia aku ai ka maka'u iloko o ke kahi aoao. E nokeia ana na kumu niu i ke kuaia, he hoailona e hoike aku ana no ka hooukaia ana o ke kaua. I ka hui ana ae o na puali a elua i kahi hookahi o ka hoomaka iho la no ia o ka luku ana me ka weliweli, a o ka poe i lawepioia, e laweia aku ana lakou a iluna o ka [heiau], ilaila e [illegible] haiia aku ai la Kukailimoku. Ina no he alii ka mea e h [illegible] ana no oia e like me na pio e ae. Ina nae e hiki mai ana kekahi alii pili loa a noi mai ia Uni no ka hookuu ana aku i kekahi pio, no ka mea ua pili oia i ka aha alii, e aeia aku ana kana noi no ka mea ua hoohiki lakou e kokua aku kekahi i kekahi ma ke ano hoahanau. Mai na hiona ku i ka weliweli o ke kaua i hoohuliia ae ai ko'u noonoo a i na mea lealea, e like me na hana hooikaika kino ame na aha hoolaulea a makou i hoohala ai i kekahi mau hora loihi o ka la ma ka hauoli ana. O na hana pono ole apau a'u i ike ai, ka mea nana i hookomo mai i ke kahaha iioko o'u ina paha e hiki mai ana ka manawa e loaa ai i na kanaka. kekahi mea no lakou iho. Ina paha e hiki mai ana ka manawa e okioki ole ai na kanaka ia lakou iho a e mohaiia aku ai hoi imua o na Akua. 1 ka manawa e hoomahuahuaia aku ai ka mana o ke Akua o Kane, a i ka wa e emi mai ai ka ikeia ana aku o na Akua liilii, e pau auanei ko'u noonoo ana no keia mau mea, a e huli hoi hou aku imua o kuu haku ma ke ano kokua nona no ke koena aku o ko'u mau la o ke ola ana. E hana aku au nona me ka pololei a e hoolohe aku i kana mau kauoha me ka haahaa. E loaa auanei ia'u ka noho oluolu ana a e kokua ia mai hoi e ia, me ka loaa ana o na haawina maikai mai na kanaka mai. He keu nae ka nui o ko'u hauoli no ka hookoeia ana o ko'u ola. JULIA LAZARO.