Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 41, 9 October 1908 — OEHUEHU NA MOHO REPUBALIKA MA AALA PAKA Wiwo Ole ka Haiolelo a ka Elele Kuhio-Ku Pale o Lane no na Olelo Hoino a W. C. Achi. [ARTICLE]

OEHUEHU NA MOHO REPUBALIKA MA AALA PAKA

Wiwo Ole ka Haiolelo a ka Elele Kuhio-Ku Pale o Lane no na Olelo Hoino a W. C. Achi.

\) ka halawai a ka aoao Repubalika ualama ai ma ka po o ka Poakahi . , ; malalo o ka Paka o Aala, oia ke.i.i o na halawai piha i ikeia iloko o ! , i:i lioau mua ana o na hana kalaia--0 keia kau, ua aneane hoi e papai,,i:. iho i ka huina o ka poe i akoakoa ma ka halawai a na Home Rula in.e Limahana i huiia ma ka po aku o V.a Poaono i hala. Na ka hui himeni a E. Kaai i hoonanoa mai i ka lehulehu mamua ae o ku hoea ana mai o ka poe ha'iolelo o ia y,o. a i ka hiki ana ae i ka manawa, ua mai la na moho Repubalika apau noluna o kahi ha'iolelo ,a koe kakaikahi wale aku no he mau wahi molio unku i hiki ole mai., Mamuli o ka hoea ole ana mai o ka Lunahoomalu o kela halawai, oia o Mr. Atkinson, ua ku mai la o W. O. Smith a lioolauna mai la ia Jack Lucas ma ke ano oia ka mea nana e hoomalu i na hana o ia po. Mamua o ka hoolaunaia ana mai o na moho, ua haawi mai la ka lunahoomalu he ha 'iolelo pokole, oia hoi aole i lilo kona haule ana iloko o ka aha elele wae moho no ke kulana Meia ana i ake aku ai e loaa iaia i mea nona e ku-e aku ai i ka moho Meia a V.n aoao i wae ai, aka e haawi aku ana oia i kana mau kakoo ana no ka in .ho i waeia. Aole oia i like me kekahi poe ka nul.a wale a holo paha iloko o kekahi mau aoao ma ke ano muhee, aka e ku nirni aku ana no oia ma kona aoao iho, no ka hoao ole e holo aku no kekahi kulana ma ke ano kuokoa. \ Ua nui ka pa'ipa'i o na kanaka i kana ha'iolelo, a ia wa i hoolauna mai ai oia i ka mea nana ka ha'iolelo mua o ia po, oia no o John Hughes. Wahi ana, o kela ka lua o kona manawa o ke ku ana mai ma ka papahele 0 kela hale a nonoi mai i ka poe koho 'naloka e haawi aku i na kakoo ana 1 na moho a ka Eepubalika. ! Va kuhikuhi mai oia i ka mea i hana in i ke kau ahaolelo kuloko i hala, ame na hopena maikai i loaa aku i ka lehulohu mamuli o na mea i hana ia e na l?o]>ubalika f a ma ia ano e loaa ole ai ho mau kumu hoohalahala ma ka aoao >' ka poe koho baloka e kanalua ole ai kolio hou aku i na moho a na Repuoalika, a o kana no e hooikaika mai

ana ma kana ha'iolelo, e like no me ka mea maa i ka hana ia i na wa apau, oia no ka hui pu ana i na moho apau, ma ke ano e koho mai ke poo a hikl aku i ka hi'u. I kona kamailio ana mai i ke ano o' ke koho ana o; na kanaka i ko lakou mau baloka, he pono wale no e haawi i na baloka i ka poe i ikeia ka lakou mau hana maikai, a i loaa hoi na moolelo maemae e hilahila ole ai ka lehulehu ke kakoo aku ia lakou. Ua hoikeike mai oia i na hana hooikaika a ka Elele Kuhio i hana aku ai ma ka Aliaolelo Lahui no ka pono ame na pomaikai o keia Teritore, a aole he kanaka kupono e ae e hoounaia aku ma kona makalua, oia hookahi wale iho no. Mamuli o kana mau hooikaika pauaho ole ana, ua loaa mai ka maliuia iaia mai ka Peresidena Rusawela mai a hiki i na hoa e ae oloko o na hale kaukaiiawai o Amerika Huipuia, a o kona koho houia a puka i keia kau, oia auanei ka mea e hoomauia aku ai na pono no keia Teritore, a o kona haulehia o ka mea ia e loaa mai ai ke kulana kupilikii ia Hawaii nei. No ka moho Meia hoi, John Lane, ua hoikeike mai oia i kona kupono e hoopiha aku no ke kulana ana e alualu nei, a no ka mea mamuli o ka hooik<ika pauaho ole ana a keia keonimana iloko o ka hale kau kanawai kuloko, i hooholo ia ai keia kanawai Kulaliukauhale ame Kalana, a he mea ponu 110 e haawi muaia aku iaia ka nolio poo ana maluna o keia aupuni hou. j Ua hoolauna ia mai ka moho Lunakiai Andrew Cox o Waialua, a ua nui ka pa'ipa'i o na kanaka i kana ha'iolelo, a no ka mea wahi ana, iloko o ke kau ae nei i hala ua kohoia mai oia e na apana kuaaina i Lunakiai a ua hana ota no ka pono ame ka pomaikai o ia mau apana. Ua kuhikuhi mai oia i ka poe koho ! e nana i kana mau hana i lawelawe ai iloko o ka Papa Lunakiai, me kona hooia pu mai, o ka pono oia kona moto, a ma ia moto oia e ku mau ai ma mau lawelawe hana ana apau. Oiai eia oia i keia manawa ke ku nei ina ke ano he moho holo laula aole hoi e nana wale ana no i ka pono o kona apana iho, aka e nana pu aku ana oia

i ka pono o na apana e ae apuni ke Kalana nei, a no ka mea o kona kumu o lta hana ole ana pela i ke kau i hai», mamuli no ia o ka haawi ana- aku i na lunakiai o kela ame keia apana iho e imi aku i na mea no ko lakou mau apana pakahi e pono ai, i kulike ai me ka makemake o ka poe na lakou i koho mai ia lakou. I ko John Wise ku ana mai ; ka moho no ke kulana Makai Nui ua kahea okoa aku la na kanaka lua puka oe, ua puka oe' no ko lakou piha makemake loa iaia. Wahi ana he moho oia i waeia iloko 0 ka aha elele wae moho a na Eepubalika i noho ai iloko o kekahi mau pule ae nei i hala, aka ina no i haule oia iloko o ia aha elele, aole no ia he mea nona e haalele ai i ka aoao Repubalika, a ua haawi mai oia i kana hooia ana, e koho ana oia i ka paa baloka Repubalika holookoa mailuna a hiki ilalo. Ke oleloia nei oia i ke kupono ole e lilo i poo no kela oihana, oia nae kana 1 olelo mai ai, o ke ano o kona noho ana i keia manawa, ke ano o kona hoonaauaoia ana ua lawa loaia i kona manao e ku aku a hooko i na hana apau i pili ika oihana makai. Ona olelo hoonuinui no kona hana ana i kekahi mau hooliiki lehulehu, he mau olelo oiaio ole ia, a he hookahi wale no ana hoohiki e haawi mai ai imua o ka poe koho baloky, oia no kona hooko ana aku i na kanawai i pili i kana oihana ina oia e kohoia ana. Iloko o na moho ekolu e alualu nei no kela kulana, he like wale no lakou apau i kona manao, aka nae o kona wahi i oi aku ai, oia no kona lilo ana i aloha aina oiaio ma o ka hoao ana e haawi aku i kona ola iho no ka hoopakele ana i ka nohoalii o Hawaii nei, ka mea nana i hookomo aku iaia iloko 0 ka halepaahao no ke kipi. O Douthitt kekahi i ha'iolelo ae, e kuhikuhi ana no i na mea a ka aoao Repubalika i hana ai iloko o na kau Ahaolelo i hala ae nei, a ma ka, lilo ana o ia mau hana i imiia aku ai ka pomaikai no ka atna ame ka lehulehu, ua kauoha mai oia i ka poe koho e k;tkoo i na moho apau a ka aoao Repubalika. Mahope iho ona i kahea aku ai ka lunahoomalu i ka Elele Lahui Kuhio, aka mamua o ka haawi ana mai o ua elele la i kana ha'iolelo, ua mele e mai la ka hui hookani pila a E. Kaai i kekahi himeni i hakuia no ka elele, a ua hele ke anaina a meha i ka ua mea o ke anoano eehia o ka himeniia ana mai, ka mea nana i kono aku i ke anaina e pa'ipa'i mai o a o a hiki i ka hoi palua ia ana o ua himeni la. ! Ua haawiia he ekolu mau leo huro me ka ikaika no ka Elele Kuhio, iaia e ku mai ana iluna o kahi lia'iolelo me ka lei ma kona a-i, me he Napoliona la e (holoholo ana iluna o ke kahuakaua. O ke ano nui o kana ha'iolelo oia no •ka lioakaka ana aku i ka poe koho baloka i na kumu pale ma kona aoao no na olelo hoinoino a na enemi e pehi ana maluna ona. Ua hoike mai oia ī kona hele ia e kamailio aoao e ku-e nei iaia i kona imi ole ak\i ka i mau pomaikai no ka poe ilihune, o«a nae kana o ka hoakaka ana mai i ke kuhihewa o na makaainana, me ko lakou manao, i hele oia i Wakinekona e noi ai i mau haawina dala no na alanui, na nwapo paha ame kekahi mau hana e ae e holo aku ai na pomaikai i na kanaka Hawaii limahana. Aole loa oia kana mau hana o ka hele ana no Wakinekona, aka o ka hooikaika ana e hooholoia mai he mau haawina no ka pono o keia Teritore o Amerika. Ua hooikaika aku oia e loaa mai he haawina dala no ka hoakea am« ka hoohohonui ana i ke awa o Honolulu nei, a o ka pomaikai e loaa mai ana i ka poe ilihune ma ia hana ana ana, oia no ke kipa ana mai o na moku nunui o na aina e no Honolulu nei, a ma ia ano e haawi ia ana i na limahana he hana ma na uwapo, oia nae ka hana a'na aoao e olelo nei i kona imi wale no i ka pomaikai no ka poe waiwai, a malia ua kaakaa ae la paha ka maka o ka poe limahana no keia ninau e nokeia nei i ka pulapu ia lakou. , No na papu, na hale ipukukui na hale oihana aupuni ame -Jca palekai o .Hilo, ua loaa mai lakou mamuli o kana mau hooikaika ana, a o na mea i loaa mai ia Hawaii, ua oi ae ia i na mea i loaa, aku i kekahi mau Teritore ame kekahi mau Mokuaina, a i oi loa aku hoi i na mea i loaa aku i kekahi poe elele i hoounaia mai i Wakinekona, ke hoohuihuiia ae ka lakou mau mea apau 1 loaa aku ai. 0 na hoolilo o ka ahaolelo kuloko, ua kaa aku ke koikoi maluna o ke aupuni o Amerika ka uku ana ia mau hoolilo mamuli o kana hooikaika ana.

No kona kamailio nuiia e pili ana no ke kanawai hoopae limahana, no ka Peresidena maoli no ka makemake e hookau aku ia Hawaii nei ma ka papa like me Amerika ma kahi pili i ha home hookuonoono, a ma ia ano i makemake ia ai na limahana Europa e komo mai iloko nei o ka aina, aole hoi o na limahana Asia, a ua lilo i mea nona e haaheo ai, ke kuhikuhi ana aku i na makaainana i kana o ka hana anaaku e hooloihi ana i ka manawa e hoolimalimaia ai na aina aupuni i umi-kuma-malima makahiki, aole hoi ī elima wāle no makahiki e like me ke kanawai mua, a ma keia kanawai hou hoi, ! ua loaa pu i ke aupuni ka mana e kaili

hou mai i ua aina la no ka haawi ana aku no na home hookuonoono ke makemake oia e hana pela. I ka hoi ana mai e kamailio i na moho o ke Kalana, ua hoikeike m::i oia, i na olelo hoinoino "wale iho no a Charley Aehi i wahi nona e kob(i:« aku ai i Meia, oiai nae o C. Aeh'i kahiko no keia i kamaaina kana mau hana i ka lehulehu, aole o Aehi hou ae nei ~a he hooho hoi kau o na kanaka mai kekahi pe'a a kekahi pe'a o kela anaina, i ka pololei o ia mau oleN. Na Kaleiopu i kupale mai ma ka aeao o na Repubalika no na olelo homoino i pehiia aku ia lakou 6 Mr. .Aehi, me kona hoike pu mai, o C. Aehi ka makua o ka hoopae limahaua ma ka bila i hooholo ia iloko o ko ka'.i Al.aolelo o 1905, oiai aae ke kahihi wale ae nei no oia ia Kuhio ma ia n>iiau no ka hoopilikia i na limihana maanei nei. Ua a'o mai oia i »a kanaka e makaala loa i na moho a na Home Rula ame Limahana i huiia, no ka niea o ka lakou e hoopunipuni aku nei i ka poe koho baloka i wahi e kohoia aku ai, ma ka hoopii ana i ka uku hana o na kanaka i $2.50 o ka la, he hana hiki ole loaia ke hana ia # ina e nana ia aku ana kah'i o ke dala e hoea mai ai ilo* ko o ke Kalana. He nui maoll kana mau mea o ke kamailio ana mai e hoopausa ae ai ka makapo o ka poe ike ole, a e hoopaula ae ai hoi ka pohihihi o kekahi poe i pulapu waleia, me he mau pinao la e hou hewa ana ma kahi o na puka aniani. Ke kakali la ka lehulehu o ka hiki mai i ko Kivini manawa e ha'iolelo ai, a i kona manawa i kaheaia aku ai, ua hookani mai la ka hui himeni i ke mele o Hilo, 'lke hou ana i ka nani o Hilo, etc v ete.' E like no hoi me kona ano mau i kamaaina i ka lehulehu ka pahee i ke kamailio me lie aila la, pela iho la no oia i hoomaka mai ai e kamailio ina na moolelo, e hoopili ana hoi i na aoao jkalaiaina me ia mau moolelo, a he liu ka aka o ka lehulehu i kana mau olelo. "Ua hookukuluia mai na moho apau iluna e ia, me kona kauoha pu mai i ka lehulehu o ka poe koho baloka e koho ia lakou apau loa, e ku pale pu ana hoi ma ka aoao o na moho a Notley ame C. Aehi i noke ai i ka hoinoino i •'na kanaka i wahi e puni mai ai ia, laua, a i ka hoomaopopo aku i kekalii poe, ua kaakaa maoli na maka. 0 ka ha'iolelo hope loa o ia po, oia no o John C. Lane, ka moho Meia a ka aoao 3?epiibalika.. Ua hooia mai oia imua o k-e akea, ina e koho ia aku ana oia a puka no kela kulana e hooko aku ana oiā i kana oihana e like me ka makaukau i loaa iaia. I 0 na olelo hoinoino a hailuku a C. Aehi 6 pehi nei maluna ona, no kona paa mklalō o ka hui mokuahi, aole loa he oiaio o ia hau olelo, no ka mea i ka minuke hope loa e maopopo ai ke kau mai o kela lei hanohano o ka noho j Meia, a)na no ke Kulanakauhale o Ho« j nolulu Inei, o kona wa ia e pau ai ka noho hana ana aku me kela hui moku, a no ka mea aole loa he kuleana kekahi ona iloko o kela hui ma ke ano he mea paa mahele. v/ I He kanalea kuokoa oia nona iho, a o ka lehulehu auanei ka hoike nui ma kona aoao, a no-O. Aehi, ua hawaha-j wa kona mau lima i na dala a ka le- j hulelm & ua aihue hoi i na aina o na! kanaka, oia iho la ka ke kanaka ku- j pono e hele aku ai e noi i na kanaka e haawi &kti i ko lakou maii baloka nona. Ua hookuuia ka halawai o ia po me "ke mele ana i Tte mele lahni o īīawaii nei, Hawaii Ponoi, a me kekahi mau leo huro no Mr. Luka.