Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLVII, Number 42, 20 October 1911 — HUAIIA NA KUMU HOOPII HOOHALAHALA A KUHIO Kapaia o Kiaaina Farea i ka Hoopilimeai Mahope o na Hui Mahiko Oloko Nei o ke Teritore Hawaii. [ARTICLE]

HUAIIA NA KUMU HOOPII HOOHALAHALA A KUHIO

Kapaia o Kiaaina Farea i ka Hoopilimeai Mahope o na Hui Mahiko Oloko Nei o ke Teritore Hawaii.

l'a boea mai i ka man&wa a aa m»a apau e ike ai i na kumu hoohalahal» a ku-e a ka Klele Kuhio ia Kiaaiaa Jr*rear ame kooa hooponopono aupuni ana, no ka mea mahope iho o ka waiho malie ana o ka palapala hoopii a Kuhio o ka hoouna ana aku i Wakinekonn maloko o ke keena o ke kakauolelo kakaiaina no kekahi uianawa, ua hoike nkeaia ae ia ua palapala hoopii la imua o ke akea aia ka Poalima aka la i blfla, a ua lilo hoi i mea na ko Honolulu noi poe e minoaka ai mahope iho 0 ku heluhelu ana i na kumu hoopii apau. I ka manawa i ike ai o Kiauina FTt»ar 1 ua kumu ku-e a Kuhio iaia, he minoaka kana o ka haawi nna inai i ka nieu kakau nupepa o ka liele ana aku e niuau i kona nianao, a pane mai ia oia aole ona manao he nui kana mau mea e paue ai, no ka mea he pili laula loa na kuinu hoohalahala e ku-e aua īaia. l r a hoike liou ae no hoi oia, aole ana niau mea e pane ai ina kona aoao, koe waie do Hia e loaa mai ana na kauoha iaia mai Wakiuekona mai. ua makaukau oia i na wa apau e kupale ma kona aoao. i kulike ai me na kumu a ka fllele o ka waiho aua aku i Wakinekoua 110 ko kiipono ole e hoonmu- houia aku o Krear i Kiaaina no Hawaii nei. Ma ko MeC'amiless manao hoi no kela niau kumu hoopii, he kanalua kona no ka lilo o na kumu hoopii a Kuhio i mea e kaa aku ai na ahewa. ana maluna o ke Kiaaina, a ke kau aku nei no kona manao o ka hookohu houia mai o Frear ma ke kulana aua e paa uei i keia manawa. Wahi ana, e like no me ko ke Kiaaiua ni.'Oiao, ua laula loa na kumn hoopii a Kuhio, a o kana o ka ui ana ae, ina paha e hoopololei loaia na kumu hoopii ma kekahi niau mea maopopo e hiki ai ke hooiaioia e like me ka aina hookuonoono ma Kau, ame Kapaa, e kaa ana ke koikoi ma ka aoao o na kumu hoopii, aole hoi e like me ia o ka hookoinoia ana aku.

I konn houkakn ana maluna o na k inm hoopii nia ke ano laula, aole ona nuinao moa ia e pau ai ko Frear noho Kiaaina ana. l)iai na«' walii ana,

he mau haumana like iaua a elua me Peresideaa Taft no ke Kula o Yale, o ke kumu nui iho la no ia e hookohu houia mai ai o Frear, ina paha he mau kumu hoohalahala kekahi e ku-e ana iaia, a mau kumu hoohalahala ole paha. Ua mauaoio no hoi oia, e pau wale iho aua no na ku-e mawaeaa o ka Klele ame ke Kiaaina, no ka mea wahi ana i ka makahiki 19l»9, ua hoopuka o Kuhio i kekahi mau olelo e kapa ana i ke Kiaaina i ka hoopunipuni, me ke ku-e ana iaia, eia nae he mau mahina no' uia ia hope mai. ua lilo hou ae la laua i mau Uoaloha maikai, a ua hoohalike ae oia i keia pilikia hope iho la me kela e lilo ai no laua i mau hoaloha ma keia mua koke iho. I ke kalele ana ae nae iluna o na kuinu hoohalahula a Kuhio, e ikeia no ia malalo iho nei penei; 1. l'a kuniia kana hoopono{>ono aupuni ana me kekahi holomua lawa pouo ole ma ka hooko ana aku i ka loina uo ka hoeueu aua aku e ioaa mai ona la Jiui kanaka i loaa ona mau home. i aj>o,jioia a i kakoo likeia e kela ame keia 'ahaolelo lahui ka'i like ame ka hooaupuni feiierala ana uiahope oka hoohui aina. Aia he mau hoo >)ulukti ana nuii ia mau wahi a i kela a |/ine keia manuwa no hoi e ke aupuni kuiloko, a ua ikeia ka hoohemahema waleia o ua kanawai i hanaia no ka hoeueu aku i ka heiuna ame ke kulanahvna ole o na liome liilii maloko o Hawaii, aka nae e koe ana uo na mea oiaio, no ke koe ana iho o ka hookuonoono home ana me kekahi mau kuleana liilii ma ke ano he mau mea ulu malihini iloko o ke oia anu. pili i na oihana o liawaii; u .-Hia aole e hoohua mai ana fta maka hiki eha i koe o ko Ffear noho hoopono]*ono aupuni ana he mau hopena muiikai ae, inamua o na maknhiki eha i hala. e alakoia aku ana o Hawaii iloko o na kulana e loaa ai ka hoohaahaaia ; o ka lehulehu mai ke ano hooponopono j T«ritore, a i ke ano e hoomalu pili po- | noia iho ana, ina no ma na hana pili j kuloko, ua hooleia aku i kona poe ka- | naka, e lilo mai ana ia i ninan lahui. | 2. Ke olelo aku nei au o ka noho iuianaia ana mai o Hawaii e na mahiko. e hooponoponoia nei e iia akena kopaa maloko o lionoluhi, he oihana holom ia-

i* a e komo loa mal ass iioko o k» hoopoaopoao irta a k« Ktxaiaa, * aa Im» w?dei» «ku bo keis is«a oīaio, m« k« ka-e oleia ih e Kia&ima Pr«tr; & m keia wahi i abk«i hewa. »i kr»»« mau k*lahea xaa me aa hoike ī k&kaui» e pīlī ana bo ka ltolomaa iaw« peoo o ke Teritore, a oa waiko aka hoi i hooia wikani mr keia m»*a» o La hoī aa ike ole ke Kiaaina a i ole ; boo!e aka paha co ke ake ana e ike»' oiai aia he nui, a o ka m«a oiaio ao ; nae he oui ka w&iwai i apouk & e apoia . aaa iioko o oa ahahii Uweiawe oikana ' ma Hawaii, a iloko hoi o aa iima o na ' kanaka kakaikahi 2» lakoa « hoomaiu aaa, aia koi ka lahai kanaka ma ke ; ano Laaia ma k« aoao i hooneie oleia | ma kona maa lako o na aioa kaokoa | ime na makaainana i lo&a na kjtfleaaa |home. ' | 3. O ka piiikia nui o ift hoi ua pula- ; puia mai o ka poe e noho mana ana 'ma ke ola aaa i pili i na oihana mikiI ala o Hawaii mamuli o ka hoiomua neeI mai no ka maaawa )othi ame ka maa i ke ano o ka hooualu ana i na mea apau mai ka iakou ano mai i manao ai, a lakou i ike ole ai no lakoi iho i ka lilo ana o kela loina i mea e keehi aku ai i ke ola hope loa o ke Teritore, i hooholoia e like me ia e hoea mai ui ma ke ano ame ke kulana o kona lahui ; ma ke ano holookoa. ! 4. 0 Kiaaina Frear kekahi i hui pu ! (i hoolilo aku i mea mahaloia) ma keia ; ano o ka lawelawe hana ana. a ma ka i wehewehe pono ana a maioko o ka pau- ' wai ua iokahi like aku me. koua hoopa- ; iahaiahuia ana aku. Ua makemake oia 1 e loaa ona mau home hookuonoono, īa : makemake oia e loaa ona mau home :,hookuonoono liilii iaokoa, aka aole oae ;ho kui'o e pili ana ia mea e !>ook;ia- ; wale mai ui mai na loina alakai kahiko I mai a waiho ak i i ka loina pili oihana 'mikiala o Hawaii <io ka hoano hou ana ae iaia iho i hiki ai i na hoine liilii ! ame ka poe kuleana liilii e «ilo i poe . hooponiaikniia, a i hapa kupooo hoi uo kela loina. e like me ia i ikeia nm ke ; ola ana o na oihana mikiaia ma kela aiue keia mokuaina i kauohaia e hana I pela. ile hana keia a 'u e ae n«»i no ; ka lilo ana i hana paakiki a menem»>ne, : aka o ta ~nae ka mea i iilo ai i hana oi ae o ke ano nui e hiki ole ai i kekahi ! pailaka hopohopo waie ke hoonohoia o ku i ka hoe. "). Aole o'n manao e ku-e aku i ka oihana kopaa: O ka mea ia nana e hapai nei i ke Teritore iluua nia ke.a ame keia alahele a o kekahi p iupuu e ku *i ponoia aku aua i na mahiko, e liio umi ia i pioloke weliweli ma nn alahele ftpau a i pili i na papa Jike ole; he oi ae ko'u ake ana e ike aku i kekahi mahele nui o ua loaa auhau inai ko kopaa mai e hoohanam ae uia ke ano kupono, kekahi hoao kupono ai'.a i loaa na kakoo a kui'o no ka booakea ana aku i ka poe kuleana iiilii a puni ka aina. B. Ke hooiako nei ka oihana kanu ko i ka hana e iike ine ka lakou i hana nia ka la a pau ka makahiki, e hiki ,ai i ka mea paa aina uuku ke hoolilo i k:uia mea i haua ai o ka nianawa kaawale in» ke dala knike ma kekahi m»* nawa, o kekahi ia o na kumu hoohoihoi uui i loaa īa kakou pia ke kakoo ana i na honu' ina i hana a i alakai j»o--loleiia, aka nae o ka makemake nuwjJi 0 na niahiko, oiai nae ua emi mai ie ano hoaloha mamua o ka mea ia, ke ku la uo nia ke ano holookoa mea hoopilikia aku i ka poe homa ho,okuonoooo ame na home liiiii, o ka oi loa aku i ka poe i haawi mai i na hooia ana no ka noho kuokoa aku o ko iakou hoomaluia ana. lle iuea maikai oie keia, o ia hoi ma ka aoao n;i niahiko o ke kauka'i ana aku maiuna. o ke aūpuni nia kahi o ka hoolinialima aiui i na-'āina aupuni. Ke oielo nei au ua k.ipae niaoli no o Kiaaina Krear a imi i kumu pale ma keia m io liana aiue keia mahele o ke kulana kuloko a he n.ea maopopo loa e hoomau aku ana no oia i keia loina ina e haawi houia aku ana i eha makahiki nia ka oihana. 7. Aia he iliaina nui o ka aina ma Hawaii t kupono na home, a o ka hoohanaia ana o ia mea, ina ia ano. aole ioa e hoopilikia aku gna i na aina kanu ko. aka i ka inanawa nae e okiokiia ai īa mau aina i mau home na koe aku ia ka ninau pili i ka haiih&i* ana ame kahi e hoahu ai no ke kaai aua ma ke kulana,_o hookikinaia uku ana na kanaka e lawe ana i keia niāu aina i "nole i ke dala, mamuli o ka hiki . oie ia lakou ke inaiama no iakou iho n« ka. lakou mau meakanu. e kuai aku i ko lakou mau kuleana ī na mahiko, a 1 ole i kokahi poe nunui e ae o ka aina, a ma ia ano e kapaia ana lakou i ka hooko ole ame ke kolohe ame ka poe hao i na aina aupuni. O ka hoohikihiki ana ma ala-, hele moana ma Hawaii aia no ia īloko! o na lima o ka poe alunu. o ka mooielo : 0 ka poe e komo ana ma ka hoouna ! ukana liilii ana o na makahiki he \imi ' 1 haia ae nei ka mea nana e hoolako j mai i ka malamalaina nui maluna o | keia ninau » ke kuuiu o ka liio ole ana I o na home liilii ame na oihana mikiala liilii i mea ohohia nuiia ma Hawaii. Ke ae okoa aku nei aa i ka hiki ole ia'u ke hoakaka aku i ka mea pono e hanaia ai, aka ua maopopo ioa no aae ia'u aok* e hiki ke uiaaia ae keia ni nau, aoie e hiki ke ioaa ka hoomaka ana ma kekahi alahele pololei mal^lo 0 kekahi hooponopono aopnni ana e Jike me ia a Kiaaina Frear o ka haawi ana mai ia makou. Ua komo kihohonu loa oia me na pono o ka mahiko e hiki ai iaia ke ike ma o lakon !a a e hana pu ai me lakou ma ke'ano he mea mawaho aku nei, a elike me ka loihi o ka ike ana mai o na oihana mahiko i ko iakou aeia aku e hoopohala, e kinai eaa ke ano hele pololi a ma kekahi alaSeie e ae paha. 'i ka hoalaia ana ae o ,na home ma Hawaii a ma ia ano e hoomania aku ana no ko lakon paa ana' i ka aina ame ka hana ma ka lakon aiahele t manao ai, a e hoomau aku ana »0 i ka hana ana ma ia ano hookahi. Aoie iākon * hn*e ae ana i loina ano hou. koe wale no mamnli o ke koi īkaikaia maiwaho mai ame na alahele knokoa mai. Aole au e noi aki ana e lawe aku oe i ka r u man bnao)elo no īa mea; na kekahi komiaina kuokoa e noii pono i na knlana maloko o Hawaii, a e hoohoio n«k iakon iho ina paha aoie i kaawale loa na. kolana mai na hoakaka »ai e ioaa ana mai kahaioieio mai a ke Kiaaina ame ea hoike. stol*> no ko'u kn e ma ke ano knpono ole a 1 kuhihewa paha ma ka aoao o ke Kiaaina maloko o kana hoike, aka i kiaa ai kekahi aoao o b moolelo—ka mooleio hoi aa kekahi aoao ke nana

poai—aeie i koakaka ptkaia ilolo o !a- ; «kwa. t y. Ua kakoOia mai au no'n iho eaa ! do ko'a k-elaea aaoho e'ele o m : kaa koho balota i hala aku nei. aka : nae m kakoo puka no hoi aa e si aa < pnao kuokoa o ka poe koho haioka ma ke ano laula. l'a kaa aka kaa aaaa ! maaaolana ana a hiki wale iho aei no | i keia manawn hope e hooko mai aaa i ka poe ka hoomalu ana i na ioina aiakai haaa o Hawaii aa ka iakou noi ponoi a mamuli o na kulaaa ioii i ke koi maluna o lakou. a e oih mai ana ka iakou maa ka-e ana no ka ioaa o na home paa mas, ma kekahi alahele e holomua ai aa mea i manaoia, ku maa nei no nae ke kuia na hookuonoo&o home holoaua aaa maloko o Hawaii i keia la, a o k% manao maoiī o ka hooponopono aupuei kuloko ana ame na mahlko I keia la. me he mea la ua makemake lakoa e hooman aku ka hookuonoono home ana, iea nae e hiki aaa ia lakou ke holomua ma ke ano e hoopilikia ole aku ana ia l&kou. a i ole i ko iakoa mau pomaikai paha. a i oie i ko lakou maaa paha maliaa 0 na oihana. o ia hoi ma ka wehewehe maoli ana ma kona hopena, a ma na ano apau i iiniia, aole o lakou makemake maoli i na home hookuonoono, a 1 ole i lahui kanaka paha e mahi ana i ka honua. Malaio iho la o keia mau kniana ame kekahi hooia ole no loli ae e hoano hou ma keia mna aku, aole o'u noonoo hou no ka holo ana aku ma ke ano eleie, me ke kau ka 'i a noi ana aku no ke kakoo ana n>ai a ka h<goponopono aupini ku'oko, a i ole ana mah'iko pnha. Ina uae au e hooholo ana i ko'u iuaiiao e hana aku pela. e loaa ana ia'u ka ike e hoo«ra hawaha inai ana na kanaka ma ke ano lauia ia'n. ka poe e ake nei e hoop»«i i ae keia piiikia. a e lilo ana au i uiea ! hui pu aku ina ka hooiuau ana i k.i • heoiilo ana aku ma ka aoao o ka nia i hiko ika lakou daia i wahi no'u koIho houia ai. Aole o'u makemake iki e | hoio ho i maialo o kela niau kuiaua ae i ia. a maluna hoi o ua mau kumu ia. 10. I ka hoopau ana, ke aa aku nei 'pu ia Kinaina Krear ma kekahi uiua- ! ponoia ana o na Auleana o Ha- | waii, inahilo o na kuniu hoolialah.nn i • hanaia, a ina e pau aha kefa ninaniuauI ia ana, a liuli ai a a e hanaia malalo \o na kulana i wahi e maka'u ole ai na • kanaka i ke kamailio ana i ko lakon j ma i mauno iho, he hookahi wale no ho- ' pena e ikeia ana, o ia hoi, e ikeia ai^a J nei aole o Kiaama Frear, i manaoia me , Jto!ia niakauk.au e lawelawe i na hana ! neepapa o ko:ia keena oihana ame ke | kahi mau hana e ae i kupono i mea [ naua o alakai in iiawaii ma ke ano e j liio ai oia i aina e uio»mai ai a e hiki J iaia ke hoopouopouo nona iho ma ke I kulana waiwai n.aluna o na oiliana kaJ lepa. l"a hiki ia Ilawaii ke hoolilo n loaa mai he niau kaukani home. Aia he mau kaukani o kela inau home. malalo o .ki< ano kuhiko o ka hoomalu ana o iiawaii; na na mahiko o llawaii i oki pu ae i ka hana, ua pomaikai auhai anio na aina a ipuni, koe walo no ka hoho nna aku e loaa ka holomua ina ka hookuonoono hoine nna aine ke kukulu home ana, e liiki ana no ia hana. a nie ka loaa o ia mau poniaikai la lakou wale iho a pela no hoi i ke aupuui, e kunana ai lakou no ko lakou paonioni ana i ke kuk iiu honie ana'ma llawaii e like n e lakou e kuhaha nei i keia manawa no ko lakou k x ana akn imua o » kekahi loiua aelike. Aka malaio o ha kulana e ku nei he niea tnaopo|>o loa o ka hookomo houia ana iloko o lakou o ka i.oonoo no ia loina, ua loaa mai no ia maumli o ka hookikiuaia maiwaho ni£ki aole inailoko ae, a o na makahiki eha o ko Kiaaiua Frear noho kiaaina |ana i haia ae nei i kukuniia maluna o j ka uinau v auo nui i piii i ka lahui kaLnaka ma'Hawaii. ;ia inaopopo loa me yka loaa oie o kekahi ninau he haiia kaj raiina 'i ka pono o Hawaii ka haawi .'siua aku i kn nele koe wale no ka hoo- ! MiaurA aku o ke'.a r ila lolelua no k«na ■«iiau makahiki eha e hoea mai ana.