Ka Nupepa Kuokoa, Volume LII, Number 30, 24 July 1914 — WEHEIA HE HALAWAI MAKAAINANA Kiia ka Pukuniahi o ka Hoouka Kalaiana e ka Moho Elele Lahui Kuhio J. K. Kalanianaole [ARTICLE+ILLUSTRATION]

WEHEIA HE HALAWAI MAKAAINANA

Kiia ka Pukuniahi o ka Hoouka Kalaiana e ka Moho Elele Lahui Kuhio

J. K. Kalanianaole

: I M (> U:t {'Oiikoin la i h-ila. : v . i oi:. ;>o ai h.> ha!;nv;ii tirji;aniii;)ii;i :n,. ;i m aloku o Aahi l'aka. e ivH KloU' K;■!>":• > aine lona mau aia'Kai. imua o anaiiia mii o na inakaainana. i hoea ;'!vit inalaila. no k;i lohe ana i na liaio'.'lo kalninina. 110 ka pono o ko k\ilaua holo uioho olelo lahui o Kuhio, ma l>. i;< k;ni koho wao moho e liuea niai ;i u. ') keia ka nuta loa o na halawai ma kaaiuana alTea i malamaia i keia kau, h>> kuuiu alakai hoi, no na halnwai o k»'ia ano. e nkali mai ai ma keia mua koke iho, ma ka aoao o na moho e ae, o alualu like nei i keia knlana awo uni, maloko o ka ahaolelo lahui. (> ka poo i haawi mai i na haioh'lo kalaii'ina u;a kela po, oia ka Loio Amerika Hrei kons i j»au, ka Klele Kuhio, Rov. l)esha ame .Tohn Wise, e halele ana ka lakou mau haiolelo apau maluna o na kumu kupouo a maikai. e haawiia aku ai na kakoo aua, 110 ka hoouna hou , ana aku i ka Elele Kuhio no Wakinekona: a e kunale ana hoi i na ole'o a kekahi aoao, i hoala mai ai, no ka hiki o|e ke hilinai hmiia ako o Kuhio, i Hanaka ma _.ka aoaw o ke Teritore nei, j ma Wwkinekona. I I'a weheia kela haiawai makaainaiia. mamnli o ke ku ana mai o John Wist\ ka lunahooinalu o ka halawai, .*» hoa- j kaka mai !a, he halawai ninkaaiiian;: , kela, i konoia aku ai ka lehulohu e hoea ae ma kela po, uo ka hoololie ana i na manao hoakaka, 110 ka pono o ka holo nna o ka Elele Kuhio. he inoho elele lahui, ma ka aoao Rep\ibalika. Miimiia o kona hoolauna ana mai i ka poe haiolelo o kela no. ua hoik<v, mai oia imua o kola halawai, ho elu:f mmi niuau i waihoiu aku e ka pohai o Kale Laiki. no ka pane ana aku a ka pohai o Kuhio, o ia keia: Ka mua—Heaiia ka Kuhio mea l hana ai ma Wakinekona/ Ka lua—E kakoo ana anei o Kuhio, ina e waeia ana o Kale Laiki i inoho p'lele Lahui? No ka pane ma ka ninau niua, ua kuhikuhi mai oia i ua kahuanaua lehulehu a ka aoao Repubalika i hooholo ai, elike me keia malalo iho nei, he mau hoike maopopo, uo ke kakoo ana o Kn aoao Repubalika ia Kuhio, e mahalo ana hoi. no na hua i loaa mai, nmmuii 0 kaua mau hooikaika ana, ilo'ko o kona mau kau e noho ana he elele lahui ma Wakinekona: Ma Waihiku. Bepaaemal>a 8, IS*OS. Pauku '4. peuei: "Ko hoopaa hou nei niakou i ka ma kou kakoo aua i ka Klele Knlanlanaolo ma kana mau hooikaiua ana apau i

lo:ia on;i mau I<t.ikua no koi;i Toiit(»r»'. a ke maluilo i:"i maKon īaia tio ka holti]iono o kana mau hooiUaiKa ana n»a koia maholo." M:t Honoiiiiu. 14, 19<is, penei: 4i Ke mahalo nei inakou ia Elole La hui Kalanianaole, maniuli o kona noeuu ame ka holomna o kana lawelawe oihana ana lua Wakinekonu, a ke hooia aku noi mo ku liuaheo no ka ikoia aua ma o kuna hooikaika ana i ioaa ai na haawina he lehulehu. Ke kakoo nei makou iaia ma na ano apau i ioaa hou iaia ka lanakila." Ma llonolulu, Seiiatcn»aba 12, 1010, l'auk" 4, penei: " Malunu o keia Teritore ka mahalo amo na hoomaikai no ka hoomau ia o na hnawina holomua mamuli o ka Klele Lahui Kalanianaole hooikaiku ana no na kanawai am'e na hila haawina <lala mai ka Ahat 'e)Q,,l*ahui no4ta pomaikai 0 Hnwaiī. Xo ia maii hana pookola a ka Elele Lahui ke hoopaa nei makou e koho hou ia oia." Ma Honolulu, Sepatemaba, 1912, ]»e--nei: Ka Elele i ka Aliiolelo Laliul. <l Ke kakoo lokahi nei makou i nn 'awelawe oihana ana a ko makou elele 1 ka Ahaolelo Lahui o na manawa i hala. o ka.nui oi.kona mana. « hoohana niauia ana no ka pono o na maknainana o ke Teritore. na !oaa mai la-iaia ke kuleana e hanaia ī inau kanawai no keia Teritore, a o na nol i noiia aku ua hooko ia mai, me ka loaa }>u ana o kekahi mau haawina «]ala mnhilahila. 110 na hana e hooholoniua io ai 0 keia mau paenioku. "O ka holomua kamahao o keia niau 'iomaikai i loaa nuii. mamuli no ia o na Yana hoo|K)no]>ono kanawai a Ka Aha">lelo Lahui, kahi ana e noho hooikaika nna. Ke mahalo loa nei makou i ka 'awelawe oihana ana a ko makou Elele mamuli o kona hoomauawamu ine ka pauaho ole, e hookoeia na atna anio ka wai no ke Teritore, e kupa!r ana i ko lakou hoolilo wale ia aku me ka loaa ole mai o kekahi i ka lehulehu. "Ke kakoo ikaika hou nei no n.akoa 1 ko makou Elele uo kona hooikaika ana e hooliloia keia maw paeaiiia i ano Amerika, no ka hookumu ana i Keknhi '»ohai o na makaainana i ike i kekahi

r?ia;t hana hanaliaia hoooo*o'n , ;a. a e hrw>p»k«r*?e ana i oa pono hvtli o ka iehnlehu me ka naoa ose i 'no Ijjkou ano. me ka ae ofe aku hoi e loaa i ke'nahi o keia mau kaokea." f) ka pane r.o ka ltta o ka ninaa. ua hoike mai o .lr»hn Wi<e. e hrtawi ann ka aoao o Knhio, i na kakru piha aua. ina e waei- - ; ana o Kale Laiki i moho. ao ka mea, he f»epubal<ka oiaio na kanaka llawaii apan. aole elike me kekahi jw»e haole, i hoike a«ea ae i ko lakou manao, no ko lakou kakoo ole aku la Kuhio. ma i;a ano apau. ina oia e waeia aua. laia i hooki iho ai i kaua man hoa kaka ana* e pili ana i kela niau ninau ae la r»lua, i hoolauna mai a> KW. BreekotuH. ka loio Amerika i j«ao; ka haole hookahi i huawi mai i hekahi haiolelo, e kakoo »na ia Kuhio, ma keia paonioni, no ke kulana moho elele lahui. Ma ke ano nui o kana haiolelo, ua kupale ae oia i na kanaka FJawaii, no rct olelo e kamailioia net, uo ko tokou kaha Ui, a hooili aku i ke ahe«a ana maluna o ua naole, o lakou maoli ka j»oe kaha ili, elike mo, kaua i ike at me konn mau inaka j»onoi, ma na kaii koho haloka ae nei i hala. Wnhi ana, ua nana ofa a ua-hookuku, i ka hopena o na koho aua, i maiamaia maloko o na mahele o na haole ame na kanaka Hawaii, a ua loaa ka ike iaia, me ka hoohewahewa ole, o na haole, ka poe, i kiola i ua Uawaii, oiai hoi na Uawaii i koho aku ai i na haole. luia e noho ana he loio Amorika, ua kupale oia no ka |»ono o na kanaka llawaii, ma ke ano e lilo lakou i poe kiure, eia nae, ua hoala mau ia mai no kela ninan kaha ili. ma ke nno, he j»oe kuj»ono ole loa lakou, e lilo i mau kiure. Mahoj*e o kana haiolelo, i hoolauna ia mai ai ka Hlele Kalanianaole iloko o kn pa'ipa'iia e kekahi mahele o ka poe makaikai i hoea aku ma kela halawai. lTa kamailio mua mai oia ma ka olelo r>eritHnia, a mahope kamaillo mai ma kuna o!o!o makuahine, me ka olelo aua mai, ma ka hope o kaua haiolelo, e koho aku na niakaainana iaia m'e ka holnna nui o ko lakou mau Ualoka. Wahi ima, no na mea e knmailioia nei no ka nuhan <luto maluna o ke kopna, a o hooili waleia aku nel na ahewa iuia maluna ona, aole loa he pololei 0 kela niau olelo, na koonel {>oe, o ka. hoea ana aku i Wakinekona, i hoala mai i nn hana. e ku ai ka lakou mau hooikaika ana i knhi o ka hoka, o*na nhewa nna nne, maluna kn ona. No koua hoi ole nna hoi t Wakinekonu, i kalii o kaua hnna, wahl ana, ua lawa kana knkauolelo e noho mai la uia Wnkinokonn. no ko kial ana 1 na mee t'o »*awaii uei e pono al. oial, aole no keia he mnnawa e hookomola ai na hila hou. nka he manawa kela no na bila iloko o kn lima o na kotnite e laweia mai ai a noonoo. T'a kuhikuhi ae oia, \ na hoike o kana tnau< u»«a i haua ai ma Wakinekona. e|ike nie na bi|a haawinn lelinlehu i lo«ji mai ai no na hnna fe«lerala maanei. Aole lio haua maulnhi ua kekahi, ka manao ann, e hele i Wakinekona. wahi aua. no ka mea. me na loina uaauao wnle no e hiki ai ke hookoia na hana apnu, ma o ke komo hele nna iloko o na hoaloha, a mn o lakou la e loaa ai ka hooholoia o kekahi mnu hila, a mau haawina paha. Ua mahalo nuiia ka haiolelo a ka Klele Kuhio, a iia hoopauia no hoi ka Pohihihi o kekahi j>oe ma kehi |>o, maluna o kekahi man mea a lakou i maopopo'olo ai. No ka ninau kaha ili. ua hoole ae oia 1 ka oiaio, o na mea i hooj>ukaia maloko o ka nupepa no kona liaj»ai ana mni i keln ninnu, no ka mea wahi ana, nole loa oia i kamaiKo elike ae la me na mea a kekahi j>oe e pehi nei maluna oha, aka o kana i katrtailio ai. ina ua ikei:v aia no he knnaka kupoeo iloko o ka lahui ilawaii. i makaiikau i ka hana mn Wakinekona, he me e haah"o ai keia lahui, m'a ka hoouua hou aua iaia. elike no me na lahui e ae i haaheo ai l kekahi me« oloko o Inkou. n:a ka hoomau ana aku ma kekahi kulaua ano nui, elike tne keia, r aluaiuia nei e na moho elele lahui. j O ka ho|>e loa o na ma keia po, oia no ka Rev. De?4hn. n ua lilo kana liiau uioolelo hoopilipHi i mea «vhohia nuiia e ka lehulehu. ito k;' pili pono 0 kana mau mea apau i hoakakn mai ai. i ke kulana hulo moho elele o Kahio ame Kale l.aiki. , Aole no i kaokoa n»' ke auo nui o kana mau me# 'o ke kninaiiio ana mai. 1 ka kona mau mua iho, «ka nae wahi | [ ana. he hana maikai ole na Kaie l.aiki, i | oiai uo oia. e noho uei i kein manawa. I ; ma ke ano he senatoa mai Kaua* mai. I ! i p»u oh» kona kau iloko o ka «hnoHo. | ke ake aua e h<ilo no ke kulana elele iahni i Wakiuekona, aiaiia, hoopiUj'i!i mai la oia i kekahi wahi moolelo, no kekahi mau kanak» eh»a i maheie i ke kahi i'a mawaem» o laua iho. Ma ka mahele ana »ne. kaa aktt !a ke alopiko auie ke poo i kekahi kanaka. a koe ka pewa hi*u i kekahi. aia nae ku makemake o k» mea inia ka hi % n. i ke poo ame ke alopiko, nolaila kauoha aku uei i kona kokeolua e j>ule i ka laua ai aan. Kuhikuki mai nei hoi ka mea iaia ke poo ame ke alopiko na ko«a hoa e inile, o ka hooili mai no hoi ka kona kokoolua nan» e pu!e, a i ka ■pulo ana o ke kannka iaia ke p<K> o ka iknlou iho 1» kona poo ilalo. me ke kaakaa no o kona mau maka, a no ka ma.uao o ke kanaka iaia ks %i u 0 ka i'a. via moe paha na maka o kona hoa, lalau mai nei i ke pa a laua, e hoohuli i kaa ke peo iaia. o ka w» nae ia a ke kanaka nana ke poo i hopu iho ai i j>a. a lilo oie kona mahele 1 kona kokoohia. Wahi ana. ua Uke loa tho la {-ela ko Kale ano. ke ake mal nei oia e kaa aku ke j»oo ame ke »)<oHfeo o ka iaia,, a o kana «''o ia Kuhio, i»a e hoakikina mai ana o Kale I*aiki īaia e jHile T otf ka manao. jK>la iho la e lilo. aku ai ke po*! ame ke «lopiko laia. he hookahi no hana e |*ak©U» ai, o k* ae akn no e pule. e kaakaa ao nae na maka, Hi? mo«ilelo Uou »o kekahi ana o ke kamailio ana mai, no na kanaka Ailiki eiua, o ka aioeuhaoe lik« aaa, lvte nae kekahi i ka Uiamoe,, pa« ka mmnu a I«ua i kekaki i ka ai ia. e kekahi, j*sla hoi oia i hoohallke ae ai. ina uo ko manuo, ua komo oia i ke W«al>e»'4iai. ÜBi, 4i«ila e pono no

o Knhio. * a i \ maerf a laua, ; ka aa k-'kahi. ! ke?"V; h3R? h'whaahaa ?o«. \ a Rev. Deaha. o ia no ka hoe& >bs aku [ 0 ke»cxht me* imya oua, a koi aku la, i e haawi ma'; oia i kana ma» ABfcoo ana f no Kalp Laīki. raa keia j»sto h«>V» moho mawaeaa ona axe Kuhio. lolu paaa'i ma kekahi awir» m«i. o ia no *a hoomaa houia aku o kana keiki i kakauoU>lo na Kale Laiki. ina no kona kohoia : elele lahai. Ma ia wahi. i hoike mai ai oīa. imua 5 n kela halawai, i£»a oia e !.umnk.r.a ! 1 ke Keikialii Kuho. kona «K»a pili o j na makahiki he uaai a oi i haia nei: j me kona minamina ole. ina e lioopaoia \ kana kolki mai ka noho kakauolelo ana. { nn ka elele lahui, ke kohoia o Kale Lsi- | ki ma kela kulana. i k?ia kau. j | U« hookimi a k«»la halawai iloao oka ! iwa kupono loa, mo ka maluhia. me ka } i hiki oie nae ke kohoia aku, ma paha ! no Kuhio ke hananui « ka poe ; akoa-1 koa ae. a no Kale Liiki pahī». ( iho o ka hooknu ana o keīn | halawai. i hoolaha mai ;<i o -Toh:; '-'ine. j e n)slania bo:iia aku ana ho . l ia?awiii | makaainJ»na e ka pohai o Kuiiio. nia kela wahi no. mahop*» iho o ko k hele ana o Kuhio ia Kau.ii. Maui a:ne Hawaii. I