Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIII, Number 10, 5 March 1915 — KA NINAU MAKAI NUI O HAWAII KALAKA. [ARTICLE]

KA NINAU MAKAI NUI O HAWAII KALAKA.

O ka ninau makai nui ame ka ninmi lunakiai holopuni o ke Kalana o Hawaii nei, na ninau ano nui loa iwaena 0 ka lehulehu i keia inau la. A maluna nae o ka ninau Makai Nui ka nieakakau e kalele nui nei i kona niiui manao, a na ka lehulehu koho baloka o Ilawaii Nui o Keawe e kaupaona i keia mau manao malalo iho. Ka mua, Eia imua o oukou e ka lehulehu keia mau inoa, he mau ewe no nou e Hawaii, Samuel K. Pua ame W. M. Keolanui, he īhau moho no ke kulana makai nui o ke Kalaua o llawaii, ma ka aoao lealaiaina hookahi no. A maluna o keia mau inoa e haawi ai kakou a loaa ka huahelu pololei loa o a kaupaona knpono ana, hooakea ae hoi 1 ko kakou mau noonoo a mohala, a na ua uoonoo akea la e hoihoi mai ia kakou a laa. ka huahelu pololei loa o ka kakou mau kaupaona e pela ana- i keia inoa W.. M. KEOLANUI, » oia au'anei kii kakou moho o ke kau kolio wae moho e hoea mai iloko ae nei o ka la 13 o Maraki A. D. 191:").

Kia kekahi mau manao alakai a hoa kaka:

I ka loaa ana ia kakou'o ka hooponopono aupuni kalana, eia na olelo e lawe hele ia ana e na ilipuakea, "aele ka i loaa ia kakoū ka ike ame ka makaukau no ka hooponopono ana i ke aupuni kalana," Ua hooia ia anei ka oiaio o keia olelo? Aole loa! Ua hooia anei na Hawaii i ko lakou kupono, a piha makaukau niaoli, no ka hooponopono aupuni kalana? Ae, ua hoike •iku na Hawaii i ko ke ao holookoa j ko lakou makaukau a kupono maoli ma'una o keia ninau.

E Hawaii aina e, e Hawaii Lahui e, o'u e ku nei, kahi hoi o'u i puka mai ai, ke lawe mai nei au a 'lioomaikeike akn imua o ohkou i ka ninau hookahi makni o ke Kalaua o Hawaii i ka wa o W. M. Keolanui "ka makai nui o ke kalana. Aia he ku-e mawaena o ka jtapa lunakiai ame W. M. Keo lanui ia wa. K paa ana o Keolanui, nana e hookohu i na makai .e naa ana hoi ka papa, na lakou e hookohu i na makai. I!a hookohu aku o Keolanui i na makai elike me kana i manao ai oia 'ea mana maluna o ia ninau, a ua hookohu aku no hoi ka papa i ka laleou mau •nakai. Mamuli o keia ku-ee ua lawe : a keia ninau iloko o na aha, a hoea 'oa aku i ka aha kiekie, $ia ka inea i : ke ia. ua ko o W. M". Keolanui ,a o ka makai nui ke kuleana liookohu aku i na makai. Ao na makai a ka papa i hookohu aku ai ua pau lakou, a o ko 'akou uku ia a uku ole ia na oukou no ia e noonoo mai, a aia no ka pane ia oukou. "E" hoomanax> e na oiwi Hawaii oiaio, 0 ke keehina iwikuamoo a W. M. Keo'anui i hana ai uā hookaulana aku ia i ka makaukau ou e Hawaii Lahui, i ke ao holookoa, a' hoea loa aku i na paia 'aahia o k e aupuni Makua, a ke o nei oe e Hawaii Lahui apuni ka . poepoo honua, i ka ike, ka naauao ame ka makaukau no ka hooponopono ana i kou nipuni kuloko. -iEa hou, ua hooia ae o W. M. Keo'anui i ka oiaio o na olelo a na kupuna 1 kakou penei. :"0 ka manaolana o '«a aina am'e ka lahui aia maluna o na nio Hawaii o kakou o keia mua aku. I ka nana a noonoo ana. i keia olelo he ' u i kn oiaio maoli. Aia io no maluna i na opio ka o kekahi la'uii, aina a aupuni; a mainuli o ka ike •na o W. M. Keolanui i «a oiaio o keia. v.a kana i hana ai, kii aku oia i ke'<ahi mau opio Hawaii m<ii na apana nai o Kau ame na Kona, a hoonoho ma'ok'o o ke keena • 'hana makai o Hilo. io ka hookupno pna ma ka oihana makai; a i ka lanakila ana o S. K. Pua, 'ia hoopii ia ae keia mau opio ma na kulana hana o ke keena, n\amuli no o ' a ike ana ilio o kā makai nui hou S T C. Pun \ ko- laua makaukau, a W. M Keolanui i hookohu ai.

I keia la aia kekahi 0 keie mau opio 'ioko 0 ke kēena. kakauolelo kalana, me 1-ona ike a' makaiukau piha, ka.opio Hawaii mailoko mal ou e na Kona, "ana e hookaulana nei 1 na Kula Sabati ->me na C\ E. 0 Kauakaniiehua ma na hana hookuku himeni. He malihini piha keia keiki iwaena o ko Hilo, i lawe ia m«i c w - Keolanui, a e kokua mii nei i na hana Kristiauo ma- kn Luakini o Haili, Ekalesia 0 ka Rev. une Senatoa Kiwini, a Kiwini nao 0 nai nei ia S. K. Pua ma kā Hoku. Nawai ka hanohano, ame ka haa heo ana 0 na Kula Sabati ame na C E. 0 ka Ekalesia & Kauakanilehua ma na hana hookuku himeni? Aole auej nou mai e na Kona ? He mau hana anei kekahi a oam lv r>ua 0 keia ano? Na oukou e ka lehu-. lehu e pane keia. Owai ka llope Makai Nui o ke lvalana—o liawaii i keia la? Aolo. anei 0 kekahi no 0 na opio a W. M. Keo]janin i lawe m!H ai mailoko mai ou e Kaul "O,'' e Kau, ke haaheo nei oe mamuli o keia opio a Keolanui i hookupono ai. n i hoike aku i kona makaukau a ku- I nono ia Sam K. Pua, a loaa iaia ka j hilinai ia, loaa pu ,iaia keia kulana ano nui. • ... A ina oia iho la ua hana inaikai a W. M. Keolanui, ia oukou e na Kona ame oe e Kau. no keaha la hoi olua i haalele ai ia Keolanui?- Ke nonoi haahaa aku nei keia leo c hoi mai kakon a he uina'uma he umauma, poohiwi a | e haawi hou i ka kakou mau kakoo ana iaia. . , Eia hoit oia imua 0 oukou 1 ke ia la ke nouoi haahaa nei ia kakou e hoihoi hou ae iaia i k'a nani a kakou i hookan aku ai iaia i na makahiki mua 0 ka honkumu aupuni kalana. »He leo uwalo n he leo aloha kona i keia mau 1a 0 kalahele nei ma kou man paia laahia e Hawaii Nui 0 Keawe, "E hoihoi hou ae hoi ia'u i ka nani a oukou i hookau mai ai ia'u ,i mahuahua, a i nui hou aku ai ka'ū niaikai ia oe e Hawan Nui 0 Fpawfi. i pii hou ae ua mau opio 011 e Hawaii, no ka pono ame ka hanohann o ko kakou aina." Mn. ka nana a noii pono ana 1 ko -\\. M. Keolanui " A»lministration," he iwi kuamoo maoli 110 ma ka hana, he kumaoli no. a hē mpknuleaū pina Fa malama pu ia ka ihiihi o ka oihana, a ona ka makai e, ke hoopau ia la, a bewa no l<a makai e, ke hoopa-u ia la. I keia la hoi, he okoa loa, ona "kn makai e, paa no i ka haiia, hewa ka 'makai e, paa no i ka iana, hoopii aku na makaainana o kela ame keia Apana 1 ka ona o ka oihana makai e, paa no 1 ka hana. ' | Mai ka la i lanakila ai 0 Sam K.

Pua ahiki mai i keia la, aia mau o W. M. Keolanui maluna.O ke kalaiaina maemae o ka holo ba!oka, oiai oia e hooikaika ana no kona lanaliila. Aole i pehi wale aku i kona hoa paio ine na olelo hoino. Iloko no o kona wa e noho makai nui ana ua malama ia ka ihiihi o ka oihana makai, ua makaala pu ia ka ]awelawe hana ana a kona mau paalalo o ka oihana, ao!e (lala o ka lehulehu i poholalo ia, a ua palekana ka lehulehu ma ia ninau. Huli ae kakou a nana i ka lawelawe ka hooneo hana ana, ame ke kulana o ka oihana makai malalo o.Sam K. Pua a eia na mea maopopo maoli, a kakou e i>ono e lawe mai a iio'iinoo me ke akahele. Tie kauaka o Sam K. Pua, he makaala. io no, he hiaka uwila a mamuli no o ia mau ano paa na hihia pepehikanaka. Hia iloko - no o ia makaala, aine ka maka uwila o ua makai nui l;i, hala iho la no Ua ike a ka maka. Aia no imua o ka ihu; a |ioho K'ilo ia iho la lip <īa 1 a a ka lehiilelhi e ke kakauole'o ]ionoi no ana. He he ; mahenyi i ike ole ia i ko W. M, Keolanui wa e noho makai nui ana. -

Ma ke ano hc makaainana, kc niahalo iiui nei ka nieakakau ia Hain' I\. Pua, no ka paa lawehalu pepehikanaka; aka a l&P .liHkihaki kanawi pepehikanaka \val e " fi'a 'anei, ka hakihaki kanawai c hele laiila nei maluna o lea aina? Aol c loa! Pono 110 e paa ka hakihaki kanawai pepehikanaka. A ]ie|hca na hakihaki kanawai e ae? O ka oihana makai, he oihana, ihiihi ia, na kein oihann o ka maI luhia o kc\a ame keia apana. Ile kumu hoohalike mpikai loa ka oihana makai na ka lehulehu e alualu a e hoohalike ai. kc malama ia nae ka ihiihi o ka oihana. Aka, ina e komo ka oihana | makai iloko o ka ona ljiu]a, n'ike me ir e ike ia nei ma Hilo Al<au, Kohala'He ma ame kekahi mahele o Kona, i lejhulchu hoi ka hoopii a kekahi maii makaainana-n ia inau apana i hoouna aku ia Sam Pua, 110 ka ona laula o na j makai, Jioolohe ole ia niai e Sam Pua; a ina e huikaū pu ka oihana makai iloko 0 ka moeko'ohe, eliko me ia i ike ia mai la ma Uamakua; ahūln aia ihea ka maluhia? Maopopo loa; i ka huikau ana 0 ka oihana makai iloko o keia mau hana hakihaki kanawai, 0 ka mua 0 ka poino anie ka ]>ilikia, 0 na opio no 0 ka aina, ka manaolana 0 ka lahui ame ka aina. I ko lakou ike ana 1 ka hele l'anla 0 keia mau hakihaki kanawai, a 0 ka oiliana hoi nana e hoomalu ana i ka maluhia o ka aina iloko 0 keia mau hakLhaki kanawai; komo pu s aku lakou iloko o ia mau hana, he mau hana e kau-o aua i ka inanaolana ame !fci hanohano 0 ka lah\ii ame ka aina ilalo. . Na Sam Pua pouoi 110 i kauolia ihr ja Lunakanawii Nakanēlua o T\oh-''a Hema e nana i ka oihana makai o KnHema. a o na hemahema a ka oihana makai e hpna ai, oia kana e ho'ko akn ai ia Sam Pua. Ua Hooko ka Lunakanawai i kana, a wahi a ua lnuakanawai 'a ekohi ana leka ia Sain Pua. e lioike aku ana i ka ona o na makai aole wahi pane arS. Pua iaia ahiki i keia la, a i keia la ua haalele oia, haalele pu o TTema ia Sam Pua, a no W. M. Keolanui lakou i keia kau. Mahalo nui n ne e Kohala Hema. A pehea iho la e ka lehulehn? līonu 1 na pepehikanaka; hnokmi aku i ka oiliana makai e ona laula mai; hoo-. kuu aku i kn oihana makai e huikau i ka moekolohe, a e hele laula ka moekolohn malnna o ka niua e kinai ana, .a e kau-o ana i kn manaolana ame ka hanohann o ka lahui ame ka aina ilalo 0 ke ku\ma haahaa loa: e hooknu aku 1 ka poholalo iā o ke rlala rTka i«hnlohn ma ke l;eeiia 110 v o ka makai nui makanwiln; knpnia»vf*ifl< a ka ikn-'o'e, « ".n ko Konisina \ huli/iho nei i buke 0 ke kalana i honn ia lawehala? Ea. H/. i-"r>"ian'thn knia! Nolaila. nono i ka oihana makai r nana i hookahi wal« 110 aoao, a. i ole ia i kekahi hapa 0 ia oihana.. a hookuu, a i ole makaala 010 paha i ko!<phi hapa n ia oihana. Ē pnno i ka oiiana makai e maloeloe ma kona mau aoao apau, i IHo in in oihana i ku""i hoohalike no Ua lehu'ehu. i kumualakni a i oihana malamn io i ka malnhia iloko o ka aina kulaiwi. | I ka nana. ana i na hookohu oihana

a Sam K. Pua, he ku maoli no i ka apiki. O. ka poe i maopopo ko lakou auo, he poe ona, a he I>oe pipili i ka hale inui-aina, ka luameki weliweli loa o ke ao nei, nana e hoopilikia nei i ka nohona ohana ana, ame ka nohona maluhia ana o kela ame keia home iloko o ka aiua- t a o ka poe kupono ole loa no ma ka oihana, o lakou iho la ke noho mai inaluna o na oihana, eHke me na Kapena Makai hou o Kohala Hema ame Hamakua, he mau hoaloha keia no Kaonamau ame Nakiaha ma. . I kela kau aku nei, a mamua aku uo o ia manawa, o ke keiki a ka Mea Hanohanq R. H..Makckau Jia hope makai nui o Hamaknn, he-~keiki opiopio w r ale, a kupono ole no ma ia wahi, ua ike no o Sam Pua ia mea, eia hoi o. ka ])imahcle, a hookohu iioj>'Pii ka wela 0 Ilamakua. Aole i nele o Hamakua i na kanaka kupono elike me Sam Haiua ame T. N. Naleilehua'.riia, a lehulehu wale aku. A i keīa kan aku nei lioopau ia ua, keiki la a ka punahele, mamuli o ka advise a .T. I'. HaVe i maunu kii haloka no, a lanakila 119 o Sam Pua hoihoi hou i ke keiki a kā 'punahele, a 1 Kapena Makai.

Ta wa o .Toe dq Coite ka hope. nni o Mainakua, panihakahaka ma kalii o ua keiki la i hōO])au iu ai, a o T. N. ke kapena makni a Sam K. Pua no i hookohu maoli mai ai, a o ka •nea apiki loa. i ka lanakila hou a:ia 0 uh o Bam K. Pua ho n "''u iho Ja ia o T.. X. _Nalejl{?inia, a lioi hOii 'ie keiki a i:a punahele. i ka oihana nakai ma ; kc kulana kapen:». Ea, he ku i ka hooliaahaa, hoohilahila a hoohoka keia hana ana a Sam K. "ua. Aole hoi i hewa o T. N. Naleilehua ma ka hana o ka hoopau ia jho la ia. Like loa keia hana a Sam.me na keiki liilii, e hoowalewale ana i na : lio me na apana palaoa, a i o'e āpana paleim paha, o ka haawi aku apan kaili hou mai. "He manawa no la hoi 10 na ilio apau." T kekahi la oiai o T. N. Naleilehua, na kona alahele no Kohala Akau, halawai aku la oia me Sam K. Pua ma ka halekuai o IL Akona, Waimea. S. Kohala. Huki mai la iaia Sam Pua, a ma kahi kaawale ninau aku la: "īle aha la hoi na kumu kupono au i hoopau mai ai ia'u mai ka oihana mai?" Kia ka pane a ua makai nui nei. "Ile elua kumu o kou hoopau 'ia ana e ā'u, ka mua, mamuli o ka olelo ia ana mai nole ou kimono ina ia wahi, a o ka lua, ao'e oe i hana no'u." * O! ma keia pane a ka makai nui 'ua hoike ae oia i ka lehulehu, i kona ano iwikuamoo ole, puni i ke alakai ia. T kinohi uo, oia ; ke mua'i ke knpono a kūpono ole o kekahi mea atia e mauao ai no ka hookohu oihana. ' Nana i.ke kāulike ole o ka manao o keia m.akai hui. Ua loaa no iiia ka lohe i ka ona o na makai o Kolialli Hema ame Hilo Akau aole nae hoopau 5 keia poe a'o akn la./ Ta''T. Ji. Na'eilehua hoi, o ka lohe wale ana >ku no aole kupono, a aole i hana nona (S. K. P.) o ka. hoo])au koke aku la no ia, aohe hoi a'o' aku. Eia no, aoh.e i makemake o S-im Pua ia N-tlei-lehiia, a na huhu pilikino. no ka hooikaika ole o Noa iaia ma ia kau (1912). ; , E hoomāopopd, pu mai k'akou e ka lehnlehu ma keia f)ane a ka makai nui ia T. N. e hoike aku aiia ia, ia oukou, eia k*oihana makai ke hoohana ia nei'.ina ke ano he mikini kalaiaina no u« rr»s»Uai'niu la, a poina ka' pono o ka lēhulehu. ~ " Ua. hoonau hou ia mai nei ke kapeha makai o Hamakua. ke keiki a Senato<,v M>kek*ui. i mauim kii hou po, a, lanal 'h no'o Sa"i Iv. Pua nae au i kona lanaki'a i ke:*i kaiO hui hou :'o no. y\ pela iho la o Hamak«ia « hai'aba. r a <\ mai nei. \ r aU«S- - anei oukou e Kau, " na Kona, na Kohaja. Puna ame'n'a.Hilo, in•«. ] enei oukou ,e hana ia ai? Manno in.nole. A ina aole. ea. " E ?C\\ ka mile HaF h"i nn af> Ha«nakaa a kakoo lokahi ia W. M. Keolamii. -K'o ol«lo r»n in nei i ka o W. M. Keolanui o kaili i k" t»anaa pfln,on niai ia Sam Piia mai. E auhoa onkou. o Keolanui anei ka i kaili iianaa na 7 aoa, a i ole o Sam Pua aiTei? Haina, O Ram Pna no! E noho kakauolelo ana no'oo ke lva laua o Hawaii, holo aku nei ,ia e ku^e

ia Keolanui a kaili maoli no i ka papaa palaoa mai ia W. M. Keo'anui mai.

Ke manao nei au ua law r a keia mau hoomaikeike ana aku ia oukou e ka lehulehu piha hoomanawanui maluna 0 ka ninau makai nui o Hawaii Kalanā. Eia nae mamua o ka -hooki ana, ke nonoi hou aku uei ka meakakau, penei: R. nana, a heluhelu pono 1 na inea i hoike ia ae la nialunn, e loaa no ia oukou ka like ole 0 keia mau moho e alualu nei i keia kulana no laua na moto pakahi jienei: ,ii r . M. Keolanui—''' Na ka hewa o kan haua o hoopau ia oe niai ka oihaua aku." Sam K. Pua —"Na ka hewa o kau hana e hoopaa ia oe ma l ka ll oi ! hana.'' Nolaila, e Hawaii Nui r Tys>ku ; o Keawe e, hoihoi hou ia o W. M;. Keolanui 1 ka nani au i hookau aku ai i na! makahiki mua o ka hookumu aupuui kalana. I ke kau ia W. M. Keo'anui, hooj>au ia' he mau niakai ma Hamakna maniuli o ka huikau anā -iloko o na liana kipa ma Waipio, i ka lanakila ana o Sam K. Pua, hoihoi hou ia ae i ka oihana makaifjpa i keia la o kekahi o laiia ka iukanela o ka oihana makai o Waimea, Kohala Ilema. Na ia nei no i hooweliweli ke kau wahi kanaka o*Waipio, e kakau inoa aku malain.o-kekahi ap.'uia }>epa, e hoo!e ana -ifjjffa «oiaio ,o ka hoolaha ana (kahi kana3<a : i hooweliweli ia ai) i hoolaha ai e pili ana»i ka 'hana kipa ma Waipio. 0 ka [>oe. apiki o keia ano o lakou ke pii ao ma na oihana, pela iho la na hookohu oihana a Sam Pua. Nele loa no ka hoi oe e Kohala Hema i na kanaka kupono mamuli o ka hookohu oihana a Satn Pua. Na ōukou no kekahi niau hoopii ia Sam Pua, e hoike aku ana i ka ona o na makaif aohe nae hoolohe ia mai o ka oukdu, a o ke kaikunane o Kaona oia ae la ko oukou Kapeiia. E Koha'.a Hema e, '' Iluna no ka ua, waele e ke pulu. ,r Owau no, he opio makee i ka pooo kaulike o ka lehulehu, makee i ka mauaolana aine ka hanohano o ka lahui ame ka aina. MAKANĪ WEIIE LAU KUKUI O KE ALA lĪLĪLI.