Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIII, Number 48, 26 November 1915 — KAHI I LOAA MAI AI KA INOA KAPUNAHOU. [ARTICLE]

KAHI I LOAA MAI AI KA INOA KAPUNAHOU.

O ka inoa Kapunahou, he inoa ia i paanaau i na kanaka Hawaii ame na haole pu, a no ka mea o ka inoa ia i kapaia aku ai kekahi kula ma Oahu nei, kekahi o na kula kahiko loa ma ke komohana o ka Mauna Pohaku. Ke hookokoke mai nei keia kula i ka hoomanao ana aku i ka piha ana o na makahiki he kanahiku-kumamalima o kena ku ana mai ka hoomaka ana mai i kinohi. Me he mea la, iwaena o na Hawaii o keia au hou e nee nei, a pela no me kekahi poe kahiko, ua noho pouliuli lakou i ke kumu o ka loaa ana mai o ka inoa Kapunahou, e lilo ai na hoakaka malalo ae nei, i mea hialaai ia lakou ke heluhelu iho: He nui na moolelo e pili ana ia Kapunahou, e like me ka hoike ana mai a ka poe o ka wa kahiko, aka nae ke hoikeia aku nei kekahi o ia mau moolelo, e like me na mea i kakauia, a e paa nei ma na moolelo o keia au naauao. I ka iwakalua-kumamalima o na makahiki o ke ku ana o ke kula o Kapunahou, a oiai e malamaia ana na hana hoomano o ke kula, ua hoike ae ka Lunakanawai Kiekie A. F. .Judd, ma ka la 15 o Iune o ka makahiki 1866 penei: "Iloko o kela au kahiko, e noho ana kekahi mau kanaka elua, ma kahi kokoke i ka waipuna e ikeia nei i keia manawa, a nona mai hoi ke kumu o ka inoa Kapunahou. He wa maloo ia o ka aina me ka wi, a ua konoia aku na kanaka e pii iuka o ke kuahiwi e huli ai i ke ki ame ka pia i meaai, me ka hoomo'a ana aku i ai na lakou; a e hele ana lakou i Kamoiliili e ukuhi ai i na huewai a lakou i ka wai. Mahope iho o ko laua kamailio ana no ko laua pilikia ma kekahi po, ua hiamoe laua, a loaa iho la i ka wahine he moeuhane. "Maloko o kana moeuhane, ua hoea aku la kekahi kanaka imua ona, a kamailio pu me ia no kona mau pilikia; a ohumuhumu aku la oia imua o kela kanaka no ko laua pilikia i ka loihi o kahi e kii ai i ka wai, a ia wa i olelo mai a ua kanaka nei iaia: 'He wai no!' Ua hoike mai la iaia nei, aia malalo pono o ke kumu o kekahi puhala e ku kokoke mai ana he wai. Hoala aku la oia i kana kane, me ka haha'i ana mai i kana moeuhane, noke wale aku la no nae ke kane i ka akaaka iaia. "Ma kekahi po mai nae, loaa iho la i ke kane he moeuhane o ia ano hookahi no. Olelo mai la kela kanaka iaia nei, e hele iloko o ke kai e lawai'a ai i amaama, alaila hoi mai, hoomo'a a ai i ka amaama, alaila hele e uhuki i ke kumu puhala a hemo me ke aa, ame na mea apau. Iaia i puoho ae ai mai ka hiamoe mai, eia ka he moeuhane. No ka nui loa o ka noonoo o kela kanaka no kela moeuhane, i ke ao ana ae i ke kakahiaka, o kona hele aku la no ia e hooko i na mea i kuhikuhi ia mai iaia i ka po. Hele i'o aku la oia e kii i ka amaama, hoomo'a, alaila ai, a i ka pau ana, o ka hele aku la no ia e uhuki i ke kumu puhala, ia wa i puapua'i ae ai ka wai mailalo ae. Elieli iho la oia i kela wahi a hohonu, a loaa iho la ka waipuna, kahi i kapaia ai o Kapunahou." Kekahi Moolelo o Kapunahou Oiai hoi, aole i maopopo aku na mea i kakauia e ka Lunakanawai Kiekie A. F. Judd, ua kakau iho la o W. F. Alekanekelo i kana moolelo no keia wai puna, i ka makahiki 1911, ua like no ka laua moolelo ma ke ano nui, eia nae he mau mea hou kekahi i hoomoakaka loa ia ae e Alekanekelo, e like paha me ia o ke kamailioia ana aku iaia. Penei iho ka moolelo a Alekanekelo no Kapunahou: "O ka moolelo e pili ana ia Kapunahou," wahi a Mr. Alekanekelo, "ua haha'i ia aku i kuu kupunakane e kekahi kanaka Hawaii kahiko ame kana wahine, na mea no laua kekahi kuleana ma kahi kokoke i ka waipuna o Kapunahou, mamua aku, a mahope mai o ke kukuluia ana o ke Kula o Kapunahou e na misionari. "Iloko o kela au kahiko loa," wahi ana, "e pahola ana he wi nui a, he kau la ma ka Mokupuni o Oahu nei. No kekahi mau mahina, aole he haule wahi ua, no ka hooma-u ana i ka honua panoa, kahi i kanuia aku ai o ka uala, a e hoopiha ae paha i na.kahawai, e hookaheia aku ai ka wai iloko o na lo'i kalo, a ku a pilikia maoli ka poe ilihune, a i wahi no lakou e make ole ai i ka pololi, ua konoia aku lakou e hele iuka o ke kuahiwi, e huli ai i ka pala ame ke ki, i panihakahaka ma kahi o ka poi. ''Mawaho ae o ka pilikia a ka ai, o ka pilikia a ka wai kekahi mea nui, ma Kamoiliili wale no kahi e loaa ai o ka wai, e kahe mai ana mailoko mai o ka pohaku. I kela wahi e hele ai na kanaka o na wahi kokoke mai, e kii ai i wai no lakou maloko o na huewai, alaila huli hoi aku la me ka loihi no ko lakou mau home. "Iwaena o ka poe e hele ana ma kela wahi e kii ai i wai, he mau mea elemakule kekahi, o Mukaka ke kane, a o Kealoha ka wahine; he wahi pupupu hale mauu ko laua ma ke kumu o Kakaakea, a iwaena o na pohaku e mahi ai laua i ko laua aina. "I kekahi la, ua hooikaika aku la o Kealoha ma ka hoihoi ana i kauhale i ka huewai, i hele a piha i ka wai, oiai hoi ke kane i ke kuahiwi kahi i huli ai i mau meaai. Me ka hana nui oia i hoohikihiki ai i ka wai ahiki i kau-

hale, ama ka po ana iho me ka hele a maluhiluhi, haule aku la hiamoe. Iloko o kona hiamoe kulipolipo, loaa aku la iaia he moeuhane, a ninau mai la kekahi kanaka iaia i kona pilikia. Ka Moeuhane "I pane ma ka aoao o ka wahine, ua i aku la oia: 'Aole he wai o keia wahi, e hele okoa ana au i ka loa o Kamoiliili i ka wai, me ka auamo ana maluna o kuu kua, a ua kokoke e haki,' wahi ana me ka hookahe okoa ia o kona mau waimaka. "Iloko o ka ehaeha o kela wahine, i olelo mai ai ka uhane iaia: 'He wai no,' a hoike mai la iaia, aia malalo pono o ke kumu o kekahi puhala, aole i mamao loa mai ko laua hale aku, ka wai. "Ma kekahi la mai, ua hoike aku la oia i kana moeuhane i kana kane ia Mukaka, aka nae akaaka wale mai la no oia, a pane ae la: 'Ka! Nawai i olelo mai, he wai ko malalo o kela kumu lauhala?" "Ma kekahi po mai nae, loaa iho la i ua o Mukaka ka moeuhane hookahi no i loaa ai i kana wahine ia Kealoha. Hoikeike mai la ka uhane e like no me ia i kamailio mai ai ia Kealoha, me ka waiho ana mai nae i kekahi mau kuhikuhi e like me keia: 'E hele oe e kii i kekahi mau i'a ula i ka la apopo, a mahope o ko lakou hoomo'aia ana iloko, o ka lawalu la-i, e waiho aku kekahi i'a i mohai i ke akua o na kupuna; e hiki auanei ia oe ke huhuki i ke kumu lauhala a hemo me ke aa ame na mea apau!' "Ua puoho ae la o Mukaka, eia ka he moeuhane wale no! Akahi no oia a manaoio, ua hoikeike mai ke akua o ka waipuna iaia iho imua o kana wahine ame ia. I ke ao ana ae, ua hoomakaukau koke iho la oia i na mea apau elike me ke kuhikuhi a ka moe. Hele mua aku la oia i Waikiki, no ka lawai'a ana i i'a ula, a ma ke kokua pu ana a kekahi o kona mau hoaloha, ua loaa iho la kana mau i'a ulaula a piha ka hokeo. Me kela mau i'a, i huli hoi aku ai oia no kona home ho-a ka imu a kalua aku la iloko o ka lawalu la-i. Iloko o kela manawa ua akoakoa mai la na kanaka, no ka ai pu ana i ka i'a i hoomakaukau ia. ''Ua laweia mai la ke akua o na kupuna, mai kahi maamau e waiho ia ai, a pela pu hoi ka Ipuolono; a i ka mo'a ana mai o ka i 'a, ua waihoia aku la kekahi he mohai na ke akua iloko o ka Ipuolono, a o ke koena mai i koe, ua ai ia iho la e ka lehulehu. "I ka pau ana o kela mau hana hoomanao, o ka hele aku la no ia o Mukaka no kahi e ku ana o ke kumu lauhala, ua hele no hoi kona mau aa loloa a ku i ka lepo; mamuli o ka hui pu ana mai o kona mau hoa me ia, ua hukiia ae la ke kumu puhala a hemo me na aa ame na mea apau, a ia wa i puapua'i ae ai ka waipuna, mailoko ae o ka honua. Me ka hauoli hui, ua hoomaka ae la na kanaka e kahea: 'Kapuna hou! Kapuna hou!' "Elieli iho la o Mukaka ahiki i ka loaa ana o kekahi wahi hohonu. Malalo mai o kela wahi i hanaia ai he lokoi'a, me ka loaa pu o ka wai e hookahekahe ai iloko o na lo'i kalo. Aole he mau mea e ae i oi aku ka hauoli, like me Kealoha ame kana kane, no ka mea aole laua e hele hou ana i kahi loihi, e kii ai i wai; aka ua noho laua e hauoli i na pomaikai o ka laua mau lo'i kalo ame ka lokoi'a. "Maluna o ke sila o ke Kula o Punahou, e ike no kakou i ke kumu lauhala, e pahola ana kona mau lau, he kumu hoohalike, no ka waipuna o ka naauao." Eia Hou Keia Moolelo o Punahou Mawaho ae o kela mau hoakaka ae la a elua, no kahi i loaa mai ai ame ke kumu o Kapunahou, penei hoi na mea i kakauia ae e Nakuina, e like me na mea i hoikeia aku iaia e Mrs. Nakuina:

"Iloko o kekahi manawa loihi i hala ae nei, e noho ana ma ke Kuahiwi o Kaala he kaukaualii nona ka inoa o Kakaakea, nana ka wahine i make aku, a koe iho la kana mau keiki mahoe, he keikikane o Kauawaahila ame ke kaikamahine o Kauakiowao. "Ua aloha aku o Kakaakea i keia mau keiki. Ma kekahi manawa mahope mai, mare iho la oia i kekahi wahine kane make, o Hawea ka inoa, he keikikane no hoi kana me kana kane mua. He keiki ki-na keia, a he pupuka kona kino, a komo mai la ka manao lili iloko o ka makuahine kolea no na keiki mahoe no ko laua u'i. I ka manawa o ka makuakane e noho pu mai ana, he oluolu loa oia i na mahoe; i kona wa nae e kaawale aku ai, e hoowahawaha loa ana oia ia laua me ka hana ino maoli no. "I ka piha ana o na makahiki he umi i na mahoe, ua holo aku la ko laua makuakane no Hawaii, me kona noho ana ilaila no kekahi manawa loihi. Ia manawa oi loa mai la ka hana ino o Hawea i na keiki mahoe, eia nae e hoi mau mai ana no ka uhane o ko laua makuahine e hoopakele ia laua. Hookoloia ma ke Anuenue No ka nui maoli o ka hana ino o ko laua makuahine kolea, ua holo okoa aku la kela mau keiki mahoe no Konahuanui. Eia nae ua loaa hou laua ia Hawea a kipakuia mailaila aku. Holo hou laua a noho ma ke poo o ke awawa o Manoa, a hookolo hou no o Hawea ma ke anuenue a hiki i ko laua loaa ana, no ka mea e ku mau ana ke anuenue ame ka ua koko, ma ko laua wahi e noho ai. "Kauoha aku la o Hawea ia laua e hoi no Kaala, eia nae holo aku la laua a

pee iloko o kekahi mau ana liilii ma ka aoao o ka puu i kapaia o Kukaoo, he wahi i uhiia ae oluna o ka piko e na heiau a ka menehune. "Ma keia wahi laua i noho ai no kekahi manawa, me ke kanu ana i ka uala; aka nae, loaa hou no laua ia Hawea, a kipaku no ia laua. "I keia manawa i holo aku ai na keiki mahoe a pee iloko o ka puu pohaku, ma ke kua aku o Kapunahou. Ma keia wahi i noho ai laua me ka ai ana i na huaai o ka nahelehele, ka uhini ame na manu, e loaa aku ana. Maloko o kekahi mau ana liilii ko laua wahi e noho ai. "I kekahi la nae, olelo aku la ke kaikuahine o Kauaikawao i kona kaikunane, ua makemake oia e auau, eia nae aohe he wai. Olelo mai la ke kaikunane e hoao oia e hele e huli i wai. Ua ike mua oia i kekahi lokowai o Kanawai ka inoa, kahi ana i maa i ke pahele ana i na koloa. ahiu. Ua hoomaopopo oia i ke akua wai o Kakea, he moo, ka mea e noho mana ana maluna o na kumu wai o ke Awawa o Manoa ame Makiki. He kupuna keia akua no ua mau keiki nei. Hooko ke Akua i ka Makemake "Nonoi aku la ke keiki i ke akua moo, e kokua mai iaia ma ka wehe ana ae i mana wai, a hiki malalo mai o kona wahi e noho ana ame kona kaikuahine. Ua haawi mai la ke akua wai i kona ae e kokua, me ka hoohiki pu ana mai, e mahele i ka wai o kahi e pili kokoke mai ana, oia ka mapuna Wailele, e holo aku ia ma ka mana wai a ke keiki i makemake ai, ma ia ano, e mau loa ai ka wai i na wa apau. "I wa i hele aku ai kela keiki i ka lokowai o Kanawai, a hoomaka aku la e luu iloko, ia wa i wehe ae ai ke akua moo i kekahi mana wai malalo o ka honua. Iloko o ka manawa pokole, aia oia ke au la iloko o ka wai malalo ae o ka honua, a oili ae la oia ma kahi e ikeia nei i keia nianawa o ka Waipuna o Punahou. "Ua puapuai ae ka wai mailoko mai o ka honua, alaila pa-ku ae la ke keiki i na aoao o kekahi wahi, a waiho aku la i wahi no ka wai e kahe ai, a loaa iho la kahi e auau ai o kona kaikuahine. "I ka puoho ana ae hoi o ke kaikuahine mai ka hiamoe ae i ke awakea, ua hookahahaia oia i ke aliali mai o ka wai, oiai nae i ke kakahiaka aku, he aina maloo wale no. "Ua ikeia kela wai mapuna o Kapunahou, a o ka inoa ia i pahola aku ma ia wahi e pili kokoke mai ana. Kau ka Hoopa'i Make "Iloko o keia manawa, i huli hoi mai ai o Kakaakea, ke kaukaualii, a i kona wa i ike ai i ka hanaino ia o kana mau keiki, ua pepehi aku la oia ia Hawea a make, a pepehi iho la no iaia iho. "Mahope mai, ua hoi hou aku no o Kauawaahila ame Kauakiowao no Kaala, me ko laua noho ana malaila no kekahi manawa, alaila i kekahi manawa na Konahuanui ame ke Awawa o Ma-

noa. I ka hoea ana mai nae o na haole, ua haalele iho la na mahoe i ko laua wahi, a hoi loa aku la e noho ma Manoa. "I kekahi manawa e kaalo ae ana no laua ma ko laua wahi kahiko ma na puupohaku, hē manawa pokole wale no nae, ma kahi e kokoke la i ka Waipuna o Kapunahou.'' He moolelo hou ae no kekahi i kakauia e J. S. Emerson, ua kaokoa no nae, mai kela mau moolelo ae la ekolu; ua lawa aku la paha keia mau moolelo, e hoomaikeike aku āna i kekahi mahele o na Hawaii, i ke kumu o ka loaa ana mai o ka inoa e o nei maluna o ke Kula o Punahou, a i ikeia hoi ma kekahi inoa ke Kula Kiekie o Oahu. —