Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIV, Number 14, 7 April 1916 — KE AUPUNI KOMISINA. [ARTICLE]

KE AUPUNI KOMISINA.

Ka Haiolelo a ka Lunakanawai Thos B. Stuart imua o ke Kalapu Rotare ma Nehinei, Aperila 6, 1916.

Malalo o na uioi llawaii, ua kulailuia ko kakou mau hale aupuni a ua ukuia. Malalo o ke Aupuni Kuikawa aiue Rcl)ubalika, ua hoopuka ia na hona aie no eha miliona «lala. a na Ameiika Huipuia i uku i ka Ava o ka hoohui aina. Ta kaa aku na aina aupuni apau lo o An>erika Iluipuia, aka, nialalo o ke kauawai kuniu, 'ua waihoia no na loaa apau mai ānia niai īio ke Tcritore.

Mahoj)e niai o ka hoohui ua hoopuka hou ia aku na bona aie i hiki aku ka huina mawaena o ewalu auie ri\va miliona «lala. a ina e pau ana i-ka lilo na bona hou a ka Puuku'McCarthy i holo aku nei e hoolilo, no lakou ka liuina o e hiki aku aria ko kakou aie.mawaena o eiwa anie umi niiliona «lala, (nana nia ka hoike hope loa a ke Kiaaina, aoao 13). Ke lawelaweia nei ua hana.o ke aupuni malalo o ke rlala aie. Mai ka manawa mai o ka hoohui aina ua hiki aku ka huina o na <lala i hoōllloia mail'okd mai o na' loaa' auhau ame na houa aneaue i ke $60.000,000. He makaliiki a oi iki paha i hala de nei, ua hoike ae luua banako ua banekarupa ke Teritore. tīa hoikeia ua oi aku maluna o kanawalu pa-kencta o 119 lioolilo i uk>via 110 na lilo keena. 110aHa na hana i ikeia no keia mau Jala nui i hooJ|lQ.ia?

f) na loaa niai na auhau niai i ka niakahiki i liala, ma ka hoike a ke Kiaaina aoao 1(J-17 he $4.900.249.28 a o k'a huina hoolilo, he $4,490.371.47. Maileiko ae o k(?ia huina hoolilo he $14,436.7& i na aha hookolokolo; i -ka'olhaAa uialama ola hoi, he $435,129.70.' (aoāo 17). O na ikamu wale no o keia hoolilo o.ka oihaua inalama ola i hoikeia e ke Kiaaiiia (aoao 69) o'ia keia: Makilia ma Honolulu. $12,252.03;' ma Hilo, $1,254.33; no ka iole me managusa ma Hoholiīlu. $4744.93, a ma ka Mokupuni o Hawaii, $5036.23, no lakou ka huina o $23.41.7.52, i lioikeia mailoko ae o keia tuina -hoolilo nui hewahewa o $435.129170.

I ka makahiki i hala he 176 mau ho* nir hookuonoono i haawiia e ke kf»ena aina, e averika ana ma ka 13.35 eka o ka auana. O ka averika o na apana i loaa i ha Ilawaii he 10.7 eka pakahi' (o nanā ma ka Hoike a ke Kiaaina. apao 43). Oiai no nae ua olel'o mai ke'Auimni Amerika penei: "E haawiia na aina me ka nunui kupono e hiki ai ko lawa ka ohana hookahi, aole nae e oi j»ku mamua o l\aiiawalu eka." lle iyea 'maopopo lpa aole i manao ke Kiaaina e haawi i keia mau apana aina i mau hookuonoono, aka, i wahi wale no e noho ai no ka ]>oe paaua e lianajina no n'a maiiiko. Ua hoopuka ia ae no pela maloko o kekalii o na nupepa o kakou lie īnau maiiina i hala a? yei. No na Pilipino īioi, ua olelo ae ke Kiaaina ma ka aoao 41 o kana hoike penei: - •

"Ua hookomo. mai .ka Ahaiiui o .ka Poe Kanu Ko i nā Pilipino iloko o na makahiki eono i hala ae nei i ka'luuna o 18.205."

O Mr. Pinkham no >nae ka ageua o keia Ahahni nanā i'ohi mai keia poe liinahana, a niāi ia kulana oia i iaweia mai ai i Kiaaina no keia maū mokupuni. Ua poina iho la au i na hoolilo o ke Teritore no ka hookomo ana mai i keki< poe limahana, .aka .ua 'hiki .aku np ia īna kah'i o na hajheri dala no ke kanak'a hookalii. Maiwaena mai o keia pbs lin ahana ka hapanui o ko kakou poe hana karaima a o ka hapaiiui hoi o lak'ou he poe Pilipino. I keia manawa lee hooikaika nei he aupuni e kaawale niai ka noho hoomalu ana maluna, o na Mokupuni Pilipine. a aole loa au i lohe iki i keka.hi mea e olēlo ana, lie.kupo.no ka poe Pilipiuo e iilo i makaainana Ameīilea, 'a i' ole ia. he hana kupono ke akeākea 'aiia aku i na kupā Amei'ika o ka aina makua niai ka loaa ana he wahi kepjliina wa.wae ma Hawaii nei a e hoonpho mai i ka Pili])iuo ma kona wah^

Aole au e nema akū'ana i ka Ahalmi o ka'poe Mahiko. Ina no paha o kakou ma ko lakou wahi, e lianā ana no kakou ia hana hpokuhi; aka. ipa e lawe ana ke J<anaka o ka puniwaiwai ka mole aine ke kaliua o kana inau lawelawe oihana ana, 'aole no e nele ana kona ka'pakahi. Nolaila. he mea pono no kakou ke a'o akii' i ko kakon niau hoahanau liele hewa o ka Ahahui me na lioakaka naauao ana aine ka pūle, a aole hoi ma ka hoino aku.

He manaoio mau ko'u aohe wahi aP maloko 6 Ameiika lluipuia e ikeia ai kekahi poe i oi ae ka maikai inainua o na Haw»ii, ua Pake. na Kej)ani amfe na Rukini maloko o keia Tcritore. 0 ka'u walii hoaliu wale no 110 lakou, oia keia. .1 ka wa o kekahi o lakou e kau ae āi ma kekahi o.ihana, me he mea la, hookahi a lakou mea noonoo nui. o ia kā lu ana i ko īakou uku me ka manao koliua ole i :ko lakou mau hoahana.u e nolio ana ilokoi o kjj nele. O ko wahaolelo i ka ahaolelo lahui ke kumu hoohalike maikai o keia ano.

Mai ka mai o ka aina ua' paa ia aup'uni e keieaUi pōe kakaikahi wale no. Aple i ike ka hapanui'o na makaainana i'.na liana e lawelaweia ana m? ka ma-lu njaloko o keia pohai uului iloko o keia mau mak'ahiki,' koe wale iho no na hoike o ka mif o na hoolilp e hoikeia niai. ana 1 k(Jla ame keia mauawa —he maii hoolilo kuāhewahewa āme ka frōomāka 'uka'u.

TTc manaw'a \yale «o ahiki -'mai ka wa 0. lilo aku āi ua oiliaiia maloko o ka lima 0 na Kepaui maloko o keia Teritore; inti no he kt)kua ia aka lakou i keia maiiawa e'kekahi o ha lahui i hoik'dih 'āe' hei-.u£t Hiki ho ia lakou ke aha'i ae 1 keia mau kulana i ke ia manāwa. I T a like a like wale no ko lakou iini e loaa na home, āōle nae e hiki ke loaa. ia lakou i keia inanawa.

Aobe/mea 1 nele ka hoohihi ia'Hawaii nei. T ahiāhi i hala aku nei, ua kuhalahalā ae la ; ke Kaiāina imua 0 kekahi halawai akea no ka nui 0 na lioolilo o kd Tbri,tOre i ke pooteka no ka hoike ana aku i kā poe o ka aina n»a:kua aohe aina itia lla-wMii nei. Na ko kakou Kiaaina aloha no e hoomaike* ike wale nei iaia'ilio'. ' H? makemāke loa ka poe 0 ka aina niākila e hele niai 1 Hawaii ii«i a'ohe nsfe oia nei a# aMu

laia i olelo ae ai aohe aina ma Hawaii nei, e haliu ae kakou a uana i kaii'a hoike hope loa. lulai 30, 1915. aoao 42, a e ike auanei kak<j|i malaila i keia mau hoikeike ana:

"Huina nui 0 ua aina aupiini. 1,0.10.4G2.52 e.ka: kjp nui 0 ka i hoplii6ia, n7j440.n0 ekā. $6,40£420.; a'pa ululaau. s(is|olp'ekā, wāivcaii/o $2.750,(11.00: huina waiwaii'o i $9,1.59],1.92.f>5; na wal\vai ole, iiOe.OOO ēka. " ke hoij<e mai nei ke Kianina aia he 1,650,462.82 ekā aina i hiki ke

haawiia, a ho 1,142,4."5(?.02 o ia niau oka aina i liiki aku ko lakou i'o i ka $9159,192,C8. Maih?a inai o loa» ai ka waiwaii o o koia mau aina ina aole e hooliloia i mau home ? Aolo .minerala maanoi, a aohe no hoi ho aila. A eia nao hoi ka moa apiki, ko kuhala liala nei ke Kiaaina i ka uui o ka hoolilo i ke ]ioolel<a no ka papa ana aku i ka yoe aohe make hele mai i llawaii nei. Aolo loa i komoliia iloko o'u ia manab o ka hoohaeha ana aku i ka uianao. o ke Kiaaiua. aka nno, mo ho mea la. i ka hoomaopopo aku, eia oia ko. uhai-a-holo noi i ke alualu aiia i lia haahoo o kn oihana koa mo Konorala Sam .lohnson e nlnkai ana i ka Puali Kaua Pilipino, a o Akiniarala .losli Tiu*kor ko alakai o ka Oihana Kaun Moana, a ia; Pasha Forbes hoi ka mokulelo niakani wola. Hoaha la ko oukou manao i ka ho]iona o keia īAau oihana ka-' ua like ole iiia o ku'iku'i ]»uujiuu ia mai ana lakou o ko Kopani no okolu minuko. ka lahui a ka alihikaua nui o hopohopo noi. O ka mea oia'o niaoli, o na makamaka. aohe he wahi kumu kupono iki i ikeia no kakou e liuliu kaua ai i keia īnanawa. Aolie lahui o ke ao nei e ako nei e hophakaka mai ia kakou; ua oi loa aku ka maikai o ko lakou manao ia kakou mamua o ko kakou iā lakou. Ke kalie nei ko lakou koko ma īia pu.kapnka apau, a ua mauliawa hoi ko lakou mau waihona. Aol.e loa e liiki ia lakou ke hf»ao hou e hakaka no kanalima makahiki e hoea maf ana, a i ka hiki ana ni.ai o iā nianawa, ua nalohia aku la keia mau puali koa o kakou. a 'ua ponoj»o na moku kaua. Aohe ku-e ana i ka hoonaauaoia ana o na keiki kula nia ka oihana koa. He mea ia nana o hookanaka i ko kakou poe kamalii ma na ano apau. Aole anei o oukou hoomaopopo iho, nialalo 0 keia mau kulano elike me'ia i hoomaikoiko ia aku la, he mea pono o hoololi ae i ko ano hooponopono aupuni ana ? Mai ka mauawa- mai i hoolalia ia ai kela bila kanawai konmina. ke pii mahuahua mau ao nei kona mau hoaloha Ua hoopuka wale aku' no au i kela nin ke ano hoomaikeiko, i lilo ai ia i ninwr e noonoo ia ai. O Mr. Rreckons no ka mea i hoike mai i kona manao ku-e. 1 Ua nianao oia he aupuni koa ka ia. a o ka aina o Lusiāna i kuaiia "ai, a i mahelohele ia ai iloko o na mokuaina komohana' e ikeia nei i keia wn. na hoomāluia ka oia e lie aupuni koa i kekahi wa i 'kāahope aku la. Ke i noi au 'ua loa oia. Aolo loa ho I )ihi o Amerika Huipuia i hoomaj lnai,a p ke aupuni koa i kekalii manawa . He hooponopono aupuni mokuaina ame terit'ore wāl6 nō kona. Ma keia aupuni | Koniisina i hoolalai ama ka bila, he ]>oo j i komo ole i ka oihana koa ka hapa nui, a i hoonioho wale ia aku no na kanaka o ka oiliana ir\alaila 110 ka nioa he puu dala nui ko ke aupuiii e hoolilp ia ana maānei, a he mea pono e hooiilo ia ia <lala malālo o ka hooponopoiio ana a na kauaka makaukau. Aolo %io lioi o ia wale, aka. ua oi aku ka. nui o na makaāinana Ameiika maloko o lea Oihana Kaua Aina ma Hawaii nei mamua o ka poe i komp ole iloko o ia oihaua. 110 mea niaikai iio hoi, oīai aohe lilo. ka hoōnoho ana i puali kaua' lio ma keln ame keia mpkuiiuni ,a na lakou e makai hele elikp me ka puali kiu o Cana<la. Ūa oi aku ka niaikai n ia no na kanakn ame nā.Up mamua o ko lakou-paa mau Uoko o ka pā ina lrtia niokupmū.

Oiai na ka Pcresi(lena e l<olio liookalii o leeia poe' koniisinn, hookahi iia ka liope Peresidcna. a hookahi na ka Lunahoo.nialu o ka Hale, a e hoopauia ii.o hpi e lakou elike me ka lqkou e manao ai. he mea mao.popo, e koho ia niai ana na kanaka oi loa aku o I<e kupono nialoko nei o ke" Terit6re, me ka'nana ole i ka aoao kal?fiaina. Ana keia poe koniiaina hoi e hookohu a hoopau i na luna aupwiii maialo aku'o l«,ikpu. ia ano. e ka)-ae hou ia rtna ka 11001100 kalaiaina. O ua Meia ona kulanakauhale like ole kp niau |una hoohaiin ma lalo o ke' konnaina. Ua liaawUa i l<e Teritore he ella' poe elel'e i ka aliaolelo lahui o Amei'ika lluipnia. o 'wae ia i hookahi. niai kela aine ke ! a mokupuni mai, a kohpia hoi ma ke koh.o laula ana; o na moho elua o lakou e'loaa ana ka heiuna t)aloka kiekie na elele i ka aha senate,_a o na moho elua iho i koe i ka Hale o na Lunamakaainana.

Ma ka Pauku 2 ua hoolilo ia na Mokupuui i Awa Dutc Ole no ke komo ant mai o iui waiwai kalepa o ke ao holookoa amie ko lakpu pūka hou ana aku me ke diite'ole nia k-n'aoaō o ke Aupuni Aincrika, a koe wnle ilio no ua dntp,a k$ komiaina e auliau ai no ka malaiiia ana j ke lie ehiku o keia mau awa «lute ole o ke. ao nei. Ma kāhi o ia hiau awa ua ulu ae na kulannkauhale nni. Oiai hoi ua weheia ae īiei ke Alawai o Panama. he inea pono e loaa o ia.ano awa ina ka Moana Pakipika. Ina aoie e wēhe ana.o An\crika Huipuia i awa o ia a'iio. aole e nele ka a? 9 kekahi aupūui okoa. He mea pono pu no hoi e loaa keikalii awa 0 ia ano maluna o l>ekaiii itei;itore oi A.rrieriksi Huipuia ma ka Moana Atelanika. Alaila, e lilo ria kakou e ho'oponopono na waiwai kalepa o ke ao nei. Aole no auanel e nelē ke kipa mai 1 o kakou nei na kanaka kalepa o Canada, ko H\iipuia. ame ko un ainā iria ka hema akii nei o knkou, n.o ka mea, e lilo auanei o Honolulu i wani hpahu no ko lak'ou mau waiwai niai na makeke like ole mai o kē ao nēi.

O na loaa pau e loaa ann mailaila no. ke Teritore lio.lookoa ia. Hh meft e lilo aua auanei o Hawaii nei ka mal{el<e\helu e.kahi o ke enii ma l<e ao nel." 'Aole l'oa he aupuni e aa e i kejkahi wāhi i liooliloia i awa <jute ple. kahi p hoahu ia ana o na \yaiwai kalepa'p Jip ,ao nei. p loaa aua't"i ka ka ninau e pili ana i ke jmlo ana aku i "na lioopilikia kuwaho mai, a ma ia manawa hookahi*no ke mau la 110 Asqrika H»|ipuia npho mana aua ūialuna o k'j?ia mau mokupupi.

Aole i manao ia e hoolpli ac i ke kanawai e ku nei i keia wa e pili ana i.ka hookohu o na lunakauawai o ko kakou mau aha hookolokplo, koe wale iho np na lunakanawai apana. nn ke komieina Vakou e hookohu, a apie hoi nā ke Kiaaina, " , Ke hooniaopopo nei ka pauku ekolu i ka wehe āna 'ame ka lioolilo ana i na aina aupuni elike nie na kanawai a ka lahui. Alaila, e loaa auauei i nā tiāwau na home me ke kum\iktyii ehīi. ame "ke hau ot< 1 ia niai o ha rula hookauuiaha me keakeakea ana, me ka nunui kupono o na apana aina e hiki ai ke Joaa ke.ql«i ma\kai aua i ka ohana,. ka anana aina ke hoomaihiah'āu aku ahik'i i ka palena o kaua'wālu eka. ' '

Aole loa e hiki ia 'u ke hoomaopo[»o i ke ano o ka hana a ua luna aupuni De-

mo.karata e pili ana no llnwaii anie kona niau ?iinā. Me ka honnnn mau i:i 'ilui no o na īioohalahalii i Wakinekonn, aole nae iio wahi mea a nonnoo ia mni. a o ka pau wale ae no koe o ko lakmi kau.

N'a keia poe kaniaainn ekolu o lla waii nei e hooponopono aku ana i nn Hiiui aupuni. a na Inkou aiianei o hool o aku me ke kuihe ole,i nn kanawai, na i-ula ame na hoo|>ono|>ono ana e pili aiin i ka hoolilo aiia i ka ain.i.

'Ke kauolia nei ka pauku -1, ma kei:i pau'ku e loaa ai ke kaupalona waion» !<upono ,a e plelo aku auanei ke komi sina i na komisina ma ka aoao o ka oi 'iana l<oa, e wae mai olua i ua kannka kupono 110 keia keena-, i poe inu lama ile i ka wa i hala, a pela no hoi i keia 'nh. Tle nui wale o ia poo iloko o kr» )ihana koa. Ua ike au i k#s!u mea e '«amailio nei. lloko au o ka oihana kou ':aiia aina mai ka makahiki JS()2 aliil>i < l;a makahiki IHGo.

O na loaa apau mai ke kuaiia nnu iku o ka waiona .e komo ia iloko o kn waihona o l<e Teritove, a ua il<e no ou '<ou. me ko'u hoonuiiiui ole aKu, ina «• lilo ana i ke Teritore na loaa o k«- kuai aua i ka waiona nialoko o kona tnftu palena iho, alaila, aole auanei e lojjh ana he kumu kupono o ka hooniau una aku i ka uku ana i nn auhnu? A pei.-< |iu no auanei e hiki ai ke ukuia ko k:> kou mau hona aie. no ka mea, aohe ha ua oi ae o ka nui o ka puka mamua «> l<e kuai waiona.

No na kanawai o ke'n ano, ho niak«* liewa ka hookuanui a hoolauwili wal«* 'Uin. I'" waiho akn iim na komi!<ina r kau mai i na kanawai, no lei niea. •• hooinaoi>o|»o ana lakou, e noii ninu ia mai nna kn lakoii mmi haiin a|*«iii e U;< nhnolelo lahui o Ameiika Huipuia.

Ma kahi hoi e pili nna i ka pono k«> lio lialoko. o na elele walo no i ka sh;> ilelo lahui ke kohoia. Ina he hiki nuii ko ka wa e'uhi pu mai ai na lmloka <• na Kepani ame ko na Pake e lilo ni keia Q(iau kulana ia lakou. aohe uo li<lūlikia nui e loaa mai ana ma ia mea, no ka inea, elike me ka Apana o Koluniehia, un kn nhaololo lahui e lioohol>'> na ninau apau. Ke maiinoi'o nei «u. malalo o keia kanawai, e lilo aunnei k«i Hawaii nei hooponopono aupuni ana k«> pookela oke ao noi. K loaa ana in llh waii nei ka hoopono|Kiuo nupuni i_kel:i aku i ke ano hooponopono aupnni Mn Unaina ma Ameiika Huipuia .elike ia i keia la, no ka mea. ke haawi noi keia kanawai inin i keknhi niau ponn i loaa ole i kekahi mokuaina. Kli' - auanei konn kulana me lahui kuoke:< 'a. me ke aupuni ma Wakinekona e kn uiqi aiia iaia ma kona kua " kōn.q 'maii puali kaua, o'iai hoi ke no h<> 'oōkoa e nnna mai ann me kona manao wainnuhea nōna, no kona awa <Uite ol<v 1-i hiki aku auanei ma kahi o na tu*ant poe na lakou e lawelawe i ko kako ' U r iau ōihaua pii \nahuahua mau an:« oi loa ae mamua oT<o keia wa. a peln no hoi e i>ii pu ai me ko lakou mau ukn hana, a e hiki auanei ke lawelawein u:< hana p ke aupuni me ka holomua no k i hapa-kolu o na hoolilo elike me ia e hoōlilo ia nei.

Ma ka ahaolelo iho la «» ka a«»an l'«pyl)alika malalo o k<> alukai uii:i « Ki: l)ip, un kukala ae la lal<ou i ko kakoo i hooponppouo aupuni mnkuHiiMi Aohē no he hewa o ia: ua oi loa akn k • maikai oia mamua o ke ; a <? ku noi. K nana ak\i nae hoi kakou ina e hooikaina i'o ana ke i fca onou aiia i na pila inma. Ma ia manawn ho<»k:ih' 110 uae he mea pono «o i iia kakoo «» aupuni konii.iina ke imua me ka pauali i ole. E hana pie ka paio 010 aku o kokn hi i kekahi, a aole no auaiiei <■ ««•!«* ' k;i !«na o ka lanakila i "kōkalii o Ihuh. No'u iho. ke mānaō uei nu un lioakoa koa ia ko kp Koikinlii kaliiiain:» o pnn ilpko iho i|<> ona; a ua hool.onokn noia mai m.'inno e ik< i :»ku iaia m > ke a'uo oin k:i lieln ekahi ma ke kaln. aina heeiiulu mu lluwaii uei.