Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIV, Number 21, 26 May 1916 — OLELO HOOHOLO A LUNAKANAWAI STUART [ARTICLE]

OLELO HOOHOLO A LUNAKANAWAI STUART

Ma ka Hihia a A. A. Wilder e Papa Ana Ia Kiaaina Pinkham ame na Luna Aupuni o ke Teritore Aole e Apono a Uku Hoi i na Hoolilo o ka Holo Ana Aku Nei o C. E. Forbes, Luna Nui o na Gana Hou, i Wakinekona.

eha ka nui o koia mau lioopii a A. A. \Vil(k'r, o ia lioi, (1) E papa ana ia Kiaaina Pinkham mai ke apono ana i ka Lila <» $H5.98 110 kekahi paina i haawiia e ka Luna Nui o na Hana Hou ! ForL>«>s i ka ]>oe Senatoa o ka Ahaolelo | llahui ma Amenka; (2) E papa ana ia J. N ,S. Wīlliam» ame na laM o ka Papa Kornisinn <> na Pono o ka Lehulehu, ao- j k- v apono i ka unuhi ana i ke _dali» mailoko o ka liaawino a ka Ahaolelo 1 i haawi ni no ia Komisina a uku aku f kekahi mau hoolilo kaahele o Forbes i Wakinekona; (15) E papa ana ia C. J. MeC'arthy, imuku o ke Teritore, ao|e e jiku i na hila alualu a ka Luna Hooia o ke Teritore e lioopuka mai ai, ina e hoopuka mai ana, no ka uku ana i kekahi <» na bila a Forbes, a o ka (4) E papa ana ia James Wakefield ame na lala o ka I'apa o na Awa Kumoku, aole v apono i ka unnhi ia ana o kekahi dala mailoko ae o ka haawina a ka Aaholelo i hookaawale ai no ia Papa, a uku aku i kekahi hapa o na hoolilo o Forbes no ka holo ana aku nei i Wakinekona. O na hihia 1 ame 2 ka i hoolohe ia 6 ka Lunakanawai Stuart ma kekahi la i hala koke iho la, a ma ka la 10 iho nei 0 Mei oia i liaawi mai ai i-kana olelo hoonolo maluna o ia mau hihia a elua penei: Olelo Hooholo Oiai, ua like no a like na kumu hooia e pili ana i keia mau hihia a elua, nolaila. e hooholoia ana keia mau hihia ma ka olelo hooholo liookahi. Ua hoike mai o Mr. Forbes ma kana olelo ike imua o ka.aha, i ka manawa o na hana i lawelaweia ai e paa ana oia 1 keia niau kulana like ole: 1. I.iina Nui o na Hana Hou. 2. Lunahoomalu o ka Papa Komisina o na Pono o ka Lehulehu. 3. * Ma.o kona knlana Luna Nui la o na Hana Hou. he Lunahoomalu no ka Papa Komisina o na Awa Kumoku. •k Lunahoomalu o ke Komisina Wailiona l>ala Hoaie o Oaliu. 5. He hoa no ke Komisina Waihona Dala Hoaie o Maui. - 0. He lioa 110 ke Komisina Waihona Dala Hoaie o Haw^ii. 7. He hoa no ke Komisina Waihona l)ala Hoaie o Kauai. S. He kakauolelo no ka Papa Noii Wai o Honolulu. 1). He hoa iio ka Papa Kaohi Wai. Ma ka la 4 o Novemaba, 1915, ma kona ano he lunahoomalu no ka Papa Komisina o na Pono o ka I.eliulehu, ua kakau uku la oia ia Mr. Williama, kekahi hoa o ia papa, e hoike aku ana e holo aua laua ine ke Kiaaina no Wakinekona no ka lawelawe ar.a i kekalii mau hana e pili ana no ka hooholoia ana mai o kekahi mau kanawai no ka pono o ke Teritore, a oiai, e koiuo pu aua ia komisi«a iloko o na pono e lona mai ana mai ia hana mai, nolaila, wahi ana, ua hooliolo laua me Mr. Gignoux, hoa o ua papa la, he mea pono e auamo ke ; komisina i kekalii hapa o kona mau lioolilo, a r.oi aku ia e pane koke mai. Ma ka la 0 mai o Novemaba, ua mai la ka pane a Mr. Williams mai Hilo mai. e haawi mai ana i kona ae i ka uku ana o ke komisina i ka. liapalua o na hoolilo. Ma ka la 8 o Novemaba, 1915, ua noho iho la ka halawai a ka papa, o Mr. Forbes aine Mr. (Jignoux na lala i hiki ae, ua hookomo mai la o Mr. Gignoux i keia 01010 hooholo: "Ke noi nei au e hoomanaia o Mr. Charles R. F<ul*'s, ka lunahoomalu o keia komisina e holo aku i Wakinekona. no ka pono o ke komisina, a e uku ia ka hapalua o kona mau hoolilo e ke komiaina." l'a waihoia ke noi a aponoia me ka )<>kahi, me ke koho ana a ka lunahoomalu (Forbes) ma ka ae. Hoomanao ae la au i ka olelo hooliolo a ke K"alapu Pikawika e haawi aua i ka mana ia Mr. Pikaw r ika e hele ma na wahi apau ana e makemake ai, e hana elike me kana e makemake ai. a e noil :iku ma na ano apau ana e makemake ai; o ka like ole nae hoi o keia mau olelo hooholo, oia keia, e olelo ana keia < !010 hooholo a ke Kalapu Pikawika, e ae ja o Mr. Pikawika e hana i keia mau hana apau malalo o kona mau hoolilo ponoi. Ma ka la 17 o Novemaba, 1915, i haalele iho 'ai o Mr. Eorbes, a hoi mai la ma ka la 4 o Febe*Cari, 1916. Heaha la kana hana i lawelawe ai iaia ma Wakinekona, aole i lioikeia mai, koe wale īio ma ke ano laula, oia ka kona hoao an.i e hooholoia mai kekahi mau kanawai, a heaha la ia mau kanawai, a pehea la e pomaikai ai ke Teritore ma ia mau kanawai, aole i hoikeia mai i ka Aha. (Aole'no e hewa ina he poe kekahi e holo ana no ka hooikaika ana e hooholoin mai kekahi mau kanawai e ka Ahaolelo I.ahui ina lakou e hoolaha mua ae i ka lakou mau bila kanawai ma na nupepa kuloko iho nei mamua ae 0 ko lakou holo ana.) t Ua manao o Mr. Forbes, he mea maikai kā'haawi "ana i wahi paina hoolaulea i na Senatoa, a nolaila, ma Ka la 11 o lanuari, 1910, ua hoouna mai la oia 1 keia kelekalapa malalo iho i ke Kiaaina, Pinkham, e i ana: "Pinkham, Kiaaina, Honolulu. Ke noi aku nei e hoomana ia mai e hoolilo . $100 hoolaulea." I Ma ia la hookahi no, ua kelekalapa j aku la ke Kiaaina penei: ' Stoneleigh Court, TVakine- j kona. Ke hoomana nei au i ka hoolilo elike me ke noi. Pinkham, Kiaaina." Malalo o keia mana i haawi aku ai o Mr. Forbes i kekahi papa aina hoolaulea ma ka la 19 o lauuaii, 1916, i na Senatoa. maloko o ka Hōkele Powhatan, elike me kana bila kikoo i ke Kiaaina ma ka la 10 o Feberuari, 1916. O koia iho na itamu maloko o ua bila la: "Haleaina a la carte, $65; pua, tīps( tipe i na kuenē) $.6; Vaa okomopila (taxi) $3; hookani* pila, $10;. huina, $92.0. < 1 Ma kekahi hoike pakui e loaa iho ai keia mau itamu: ' Pepa inoa (no kahi e noho $5; na hoolahh, $1.50;* huina pau, $98.50. Ua hoea aku la koi (me kekahi man koi e ae) i ke k£enā o ke Kiaaina, ma ke ano hea la i hoea aku ai ilaila, Jie ninau pohihihi ia malalo o ka olelo ike i waihoia mai imua o ka aha. Ua hoole mai o Mr. Forbes aole nana i hooūna ia'koi, aole nae oia i hoole .i kia hooīnakaukauia anā o ua koi ia, maloko' 0 kona leeenā a laweiā aku i ke Kia-

aiua e kekahi o na lima lawelawe oloko 0 kona keena. Ua hooia mai no o Mr. Forbes o keia koi ame kekahi mau koi j e ae i laweia aku ai i ke keena o ke j Kiaaina, oia no na koi i hoomakaukauia a'r iloko o kona keena. Ua olelo mai ke Kiaaina no na mea e pili ana i keia koi ame kekahi inau koi e ae i kona ike ana ua apoia me ka laholio, a raa ke nno o kana kamailio ana me he mea la aolp oia i nana i keia mau koi, a mahope iho'o ko lakou moe malie ana maluna o kona pakaukau ho kekahi mau la, ua hele hou aku la lakou ma ko lakou alahele kamaliao a hoea aku la i ke keenā o ka lunahooia ma kekahi la ko■koke i ka la 22 o Feberuari, 1916." Ua \ kapae ae la ka lunahooia ia lakou, no ka nui loa o kaua hana, a ma kana hoike hoi, ua pinepine no na manawa a j ka mea hoopii (Wilder) i hele aku ai e j ninau no lakou; aole no oia i hoike mai 1 kona manao no keia mau koi, koe wale no paha ma kahi o ka ikamu e pili ana i na pua; a no ia ikamu aole ona ano mahalo; a no ka nui aku o na koi, aole oia i hoike mai i kona manao. Ma ka la 8 o Feberuari ; 1916, u» kakau leka aku la ka mea hoopii i ka Papa Komisina o na Pono o ka Lehulehu, e a 'o aku ana ia lakou ina lakou e apono ana i ka ukuia ana o kekahi hapa o na koi a Mr. Forbes, e waiho aku ana oia iā kumuhana- hnua o ke Kiure Nieniele, a me he moa la, ma keia manawa ua puka mai la na mea e pili ana i keia mau hoolilo fc o Mr. Torbes maloko o na mipepa. Ma ka la 12 o Feberuari, 1916, ua leka aku la ka Papn K6misina o na Pono o ka Lehulehu i ka Loio Kuhina penei: "Ke hookomo pu ia aku nei me keia he kope o kekahi palapala i loaa mai ī ke Komisina uiai ia A. A. Wilder mai o ka la 8 o Feberuari, 1910, e pili ana no ke apono ana i na hoolilo o Mr. ehaiiea R; Forbes no kona hele āna mai Honolulu aku nei ahiki i Wakiiiekona, D v . C., a pie kona huli hoi ana mai. ma kela huakai aku nei ana i ka ahaolelo lahui, Ke nonoi • aku nei ke Komisina i kau.a'o ana mai e pili ana iio ia mea i ka wa mua loa e loaa ai ia oe he x manawa kupono. I mea nou e hoomaopopo pu iho ai, ke hoouna pu aku nei makon ;i kfekahi mahele o ka moolelo-.o ka halawai i malamaia ma ka la 3 ame ku la 8 o Novemaba, 1915, e pili ana no ka Mr. Forbes misiona i Wakinekona, D. C. Papa Komisina Pono o ka Lehulehu, Ma kona Lunahoomalu la, CHARLES R. FORBES." Ma ka la 14, a"i ole ia, ma ka ia 15 palia o.Feberuāri, ua' haāwi-āku la ka loio kuhina i kekahi lapaau hiki-koke ma ka pane w'aha ana aku imua o ke komisina maluna o keia ninau, e h'oike aku anā oia aole i ku ke koi i ke kanawiai; a aole e hiki ke ukuia. Aole i hoikeia aku keia manao imua o ka lehulehu; o ka mākamua loa o ka ike ana o kā aha i keia manaō o ka loio kuhina, mailokō mai nb ia o ka pane a ka aoao pale malok'o o keia hihia. Ua manao j>ahā ka loio kuhina.aole o ka lehulehu i na manao hoakaka kamawai o keia anō; he okoa ko'U manao ma ia mea. Ina ftā haawi maoli ia kela manao hoakaka kauawai a kuahauaia i ke akea, ina la-paha aole e laweia māi leeia hihia. Ua hoihoi. hou aku la ka lunahooia i ka bila kikoo mua ia Mr. Forbes ma ka la 2 o Maraki, mamuli o ka polo--1ei"ole"o ka' hoōmakaukauia ana. O ka lua o ka bilh kikoo e koi ana i ka Papā o na Awa Kumoku ame ka Papa Komisina Pono o ka Lehulehu, nona ka huir.a o $1296.03, ua waihoia aku ia i ka lunahooia i ka waena o ka malama o Maraki, a e koi ana e maliele hapalua like ia keia huina mawaena o na papa elua.

'Ua hoike mai ka lunahooia ua haawi aku oia i koia bila i ka loio kuhina no kā hooponopono pololei ia ana mai ma ka la 21, a i ole ia ma kā la 22 pāha o Āpeiila. Ua like loa na itamu o keia mau bila a i elua. E hoomaka like ana laua ma ka la 1 7o Novemaba, 1915, a pau ma ka la 26 o lanuari, 1910. E pili ana keia mau bila i Tia hoolilo pilikino, a nole wahi mea maloko ō luiia e hoike mai ana. a aole no hōi he mau olelo I ike i waihoia maa ina ua lawelaweia; kekahi hana no ke TeritoT6, a, i ōle-lm, no kekahi keena oihana o ke Teri-1 tore; a i ole ia, ua lawelaweia paha kekahi hana i kupono ke koi ia mni i ke- | kahi haawina dala, a i ole ia, waihona dala paha, o ke Teritore. Aole nae ia 0 ka pau ana, ua oili hou ae la no kekahi bila, o ke kolu \ceia, mai ke keen» ne o ka loio kuhina, a ma keia bila, ua hoihoi ia aku la ka huina holōokoa i ka Papa Komisina o na Awa Kumoku. a aole hoi na na papa elua e uku elike me ia i hoike mua ia ae nei." Ua hookomoia maykeia bila hope ma kekahi manawa milhope mai o ka rula ana a ka aha maluna ō ka hoohalahftla (demur* rer) i njf kumu lioopii ma keia hihia, i lioopukaia ma ka la 20 o Aperila. Ma, ia manao o ka aha, ua olelo ae oia, aole e hiki i kekahi hoa o kekahi papa ke hana aelike me ia iho; a aole e hikLi kekahi mau hoa o kekahi papa ke uku ia lakou iho no ko lakou māu lilo kaahq]e a mau bila hokele paha, mawalto ae o na mea i hoomaopopoia e ke kanawai: a o ka hoopaa ana e uku ia inau hoolilo, he mauae ana ia i ka mana i haawiia e ke kanawai (ultra vires). Ua nui a lehulehu na hoakaka kanawai i waihoia mai, a aōle e hiki ia'u ke hoololi ae ia rula ana. Elike me ke akahele o ko kakou noonoo ana i keia ninaii, pela ho e moakaka lea loa ae ai. O ka manao o ka hoohaiki* ana o ke kanawai i na luna aupuni, i mea no ia ē akeakea aku ai i* kō lakou hele ana āku ma ke ala ō ka hewa. Ina e iiiki 'ana i nā luna aupuni ke alo ae i na leaupalena ana ā ke kanawai a ae aku e uku ia lakou iho a me ko lakou mau hoahana o ka papa, i kekahi huina dala i apono ole ia e ke kanawai, alailā, aohe wa e pau ai o ke kokolo ana mai o ia mau ano hana hewa, iloko o ka lakou lawelawe oihana ana. 1 ka wa e hoomanaia ai kekahi papa e hoolimālimā i ākena, ā i ole ia, i eneUiīiia pahā, a pela āku, aole* i manaoia. e hoolimalimā lakou ia lakou iho, ā 'i kekahi paha o lakou. No na mea e pili ana i na hana kau kanawai o ka ōlelp lahui, "he elele ko kakou malaila 'e nana ana me ke kiai ana i ko kakou mau malalo. o ka lilo o ke aupjini. Ma ona la e hookomoia aku ai ka-ka-kou mau bila kanpwai e makemak? ai e noonooia e ka aliaolelo lahui; a i.na aole ia, ua hiki no ia kakou ke noi aku i kekahi hoa ō iia aha "kāukanawai a nana e hookomo aku i ka kakou mau bila kanawai e makemake ai. Aohe kanawai a āohe no lioi he haawina e hoomanā' ana. i ke Kiaaina e lawelawe a hoomaopopo~aku i na hana kukānawai

ma Wakinekona, a i ole ia, e hoolilo wale paha i ke dala o ka lehulehu no»ka hooikaika ana e hooholoia kekahi mau bila kanawai. .A oki loa aku hoi ka loaa o ia mana i na papa e hoolilo ai i ke dala o ke Teritore elike me keia, malalo o ke kanawai. Malia paha e manao ana kekahi papa he kanawdi maikai kana e noonoo ana, a he okoa hoi ka manao o kekahi papa. Ua hiki anei ia laua ke lioouna like i ko laua mau luna nui, a i ole ia, mau hoa e ae paha, e holo ak\j i Wakinekona e hoike ai i ka like ole o ka manao o keia mau papa elua malalo o na lilo o ka lehulehu? Malia paha, elike me ka lehulehu o na papa like ole, pela no ka lehulehu o kō lakou mau manaō like ole, a ina ua loaa i kekalii papa ke kuleana e hoolilo ai i ke dala o ka lehulehu, aole anei e pono ke loāa ia kuleana like ia lakou apau? O ka mea maoli, he hana Jteia i kaa aku mawaho o ka hana o lakou i kohoia ai, ua kela aku hoi mamua 0 ka mana i haāwiia ia lakou. Aohe o lakou wahi lihi kuleana iki ma ke ano he papa, a aole loa i loaa ia lakou ka mana ma ke ano he papa e hoopuka ai 1 kekahi wahi huaolelo hookahi, e pili, ana no na )iana kāu kanawai, Ua hiki no i na hoa o keia papā ke hoike i kō lakou manao maluna o na kanawai % | nooui(>oia ana e hooliolo, ma ko lakou kulana makaāinana wale no nae; a tia hiki ia lakou ke uku i ko lakou mau hoolilo x ,ono 't a i °^ e * a > °na akena paha, no ia'mau hana; aole nae i loaa ia lakou ke kuleana e unuhi ae ai i ke dala mailoko ae ō ka waihona o ka lehulehu no na lilo o ka hoomaikeike ana i ko lakou mau manao ponoi. He hqna ku-e kahāwai ia. Ua hoakakā piha ia aku keia manao hoakaka kanawai ma kela manao mua o ka aha, a aole he wahi leo ku-e i puka mai inai ke keena mai o JEa loio kuhina. Nolaiīa, o. 'k'a'' mua, e pili ana i ka i h&awiia aī i na senatoa. Aole i maopōpo |eā loa ka manao o ka ka loio kuhina. i hē kumu i hoole ai i ka uku ana i'keia bila. XTa olelo'ae «ia, ua a*o aku oia aole e ukuia keia bila mamuli o ka haawiia ana o kā pāina mahope iho o lea pau. ana o kā lāwelaweia ana o ka hana, ā 4 pela i loaā ole ai ke kuleana ia Forbes e hoolilo ai i ke dala. nō.kela paina. Aole oia ke kiimu ā ke kanawāi i papa ai. Ma na kukui keleWalapa mawaena o ke Kiaaina ame ForbesJ uh hāawi piha aku ke Kiaainā- i kona apono e hanaia keia hoolilo. Aole loa he mana i loaa iaia ma ke kanawai e apono ai i kekahi paina o keia ano e haawiia ma Wakinekona, a aole no i koi mai ka loio kuhina he kuleana kona e hana ai pela. He koileeia i hiki ōle ke" ukuia mailoko ae o ka waihona o ke aupuni ma na .ano apau. Ua hoao ke Kiaāina ma na ano apau fe hiki ai ke ukuia keia mau koi mai ka waihona ae o lee Teritore, ina he wahi e hiki ai. Ua oi aku ka ikaika o na hooia i wailioia mai imua o ka aha mamua.o na kninu hoopii. - !Me he mea la'āōle i maopopo leani ka mea hōopii ke :; kuhohōnU o ka ke Kiaaiiia mair kakoo āna i'keia hana, a me ka ka Papa o na Pono o ka Lehulehu hoolimalima ana ia Forbes (ina he khleana kō ia papa e hoolimālima āl iaia), a i ole ia, i ko ke 'Kiaaina hōomana ana. e haawiia kela paina hoolaulea (iiia he kuleana 'hō'omana kona). Nolaila, ma ia ano, aole no i āwiwi loa ka laweia ana omai o keia. hoopii. 0 kahi hana wale no i e pili ana no. keia aelike maw y aena o ke Kiaaina ame ka Papa Komisina o na Pono ; o ka Lehulehu, o ia ka hoomaopopo pono ana aku i ka lunahooia i ka huina pololei e ukuia ai, elilee me ka ukuia ana o na ano aelike e ae. Aohe hana i koe m» ka aoao o ke Kiaaina ame ka papa; ua hoi aeJa ka haua koe ma ka lima~o ka lunahooia. I kā wa nae i la'weiā mai ai o keia hoopii; \ia kunana iho la ke keena o ka lunahooia. • L'like ihoJa. me ke kulana o na mea, apau ma ka wa i laweia mai ai o ka hoopii, ke manao nei, ua'pololei maoli ka mea hoopii i kona lawe ana mai i keiā hoopii.* Malia paha, aole i lawa na olelo ike piha no kā hoōia ana e pili ana no kela āme keia hoa pakahi o na papa, e hoaō like a.h£ lakōu ma na ano apau e huli i wahi e ukuia ai o keia mau bila, a māi ukūia no 'paha keia mau bila ina aole i lawe koke ia mai keia hoopii, Aole au e nema ana i kekahi mea o ka aōao pale, malia paha e hana ana lakou i keia hana malalo o ke kūhihewā ame ka maopopo pono ole o ka lakon hana kupono. E hōopaāia ka pono no ka mea hoopii ma keia mau hiliia pakahi. T; B. STITART, Lunakanawai Ekolu, Kaapuni Ekahi. Honolulu, Mei 16, 1916. ; ;