Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIV, Number 45, 10 November 1916 — KUU HOA O NA PALI KOOLAU O MAUI, ME NA ALE O PAILOLO, REV. SAMUEL KAPU. [ARTICLE]
KUU HOA O NA PALI KOOLAU O MAUI, ME NA ALE O PAILOLO, REV. SAMUEL KAPU.
I ka Lunahooponopono o ke MKilohana Pookela o ka Lahui," Sōl./Hanohano, Esq. —E oluolu wiai ia'u i kekahi wahi kaawale o ka kakou Jiiwahi\va, īio kel|ibi ; i«au <jfiea"e 'pili Rev. .Samuel Kapu—kuniahi o Maui. Puiwa hikilele i ka loaa ana mai -o ka loh'e, o Rev. 8. Kapu ua halā, ua nālo inai keia oīa honua ana. Aloha! : Aloha me ka walohia nui!! Haule hoiino neia kanaka nui a koikoi iloko o ka ainā. Mainua koke aku nei ia kanaka nui ā koikoi o ka Mokupuni o Oahu, o S. Maiiāulu ,a o keia aku la no hoi, 0 k<KW««fcfcāla'wai hope ana, uwapo pāe waapa no ia o Lahaina, lele' mai au mai ka moku o lulai 10, 1916; faai Hilo iiiai, mahope iho o ka Aha Pāeaina, u e hele mai ana kēla 'e kau 'fca ia moku no Hoholulu ē hoopōnopOno me ka Papa Hoonaauao. Ninau āku'āi'L iāia no kona lawe i'ke kīhapai'o Liiiue; olēlo miai kela, ina holopono ole kana', hooponopono an'a me ka Papa Hoonaāuao, alāila e lā'w'e aha oia ia Lihuē. Ninau hbu 'au iaiā, "Hea'lia lā kān'a, hboj>oriopbno i ihāk'ēmake ai?" ''Ē liooiūniāhuahua liou ia āe koila \vahi ultu." Olēlo kOke aku no au iaia, ina 'oia kau hooponop'ono i manao ai, aole e ā"e ana ka papa; olelo hou aku au iaia inai waihō oe i kau Hāiia mē kē kula a na ka papa e hoopau mai ia oe, oiai, '&iā no malalo o na na alakai ana i na 'keiki no ka hoolilo ana ia 'lākou i poe 'KnaUiāho, uā puk'a ihai kēkahi o ia mau keiki, a ke liāpai nei i n'a hāiia maikai ma kekahi o na nāokupuni. i Ua hoopau koke ia ka inaua kamailio anu i ke kaheaia ana mai "Ohua,"liaawi ke aloha a lululima iho la; eia ka o ka' hui hope ana iho la no ka ia, o ia la. hoi, "He ihāhu ke ola o ke kānaka i pu-a ae a nalo ko'kē nb." "Aole ahei oukou i ike, h'e kanaka hui i haule i iiēia la, iwaēnā o k'ā Iseraela?" O kuu hoa Rēv. &amuel Ka^iu. He nūi oia mā ka haha hb kā Haku ana i hiiinhi ai; he nui no hoi ina ka naauao artte ka makaukau i ka w r ehe* wehe ana i ka ke Akua olēlo; Re huii ho hoi ma na haua kālaiāina no ka pOr'no o kēia nolio honua ah'a; hē nui oi'a ma ka inii ana i na mea e poh'o āi na hoapaahaua ame ko lakou maU kihapāi; he nui oia- ma ka hana a ka Haku ana i hilinai ai. Ma ka inakahiki 1807 ma kā mālāihā 0 Apērila, waiho aku la i ko'u noho kahu hna iio ka Ekal'esia o Hawaii, a hoi mai la i kahu no ka "Eka-' iesia o Pnia ,aueane Uookahi āiakahikl mamua aku ko hiaua holo leta ana. E koi mau mni ana oia ia'u ē hoi mai 1 kahu no Paia, a i ka manawa liope loa, oia ka i lanakila. 1 I kuh hoi ana mai a hookamaaina pono iho, ikē iho la au i kekahi mea i makemake ia >ai au, o ia no ka ha r nā hoeuēu i na Ekaleaia o, Maui nei, o Rev; S. Kapu ame ka Rev. O. Nawahine ke kofcite e ku ana ia manawa, a i ko'u hoi aha mai ua koho koke ia au i lāla no ke -komUē, a hoomaha ka Makua Nawahine, haliia pu iho la me kuu hoā. Mea ole ia tnaua na alanui pali o nā Koolau e hele wawaē ana ma kēkahi wahi, hina pu iho lii ka lio, oiai he poeleelē keia 'manawa ē hele nei, o ka pali o o ia kekahi Wah'i inoino, ina he nawaliwali ka holoholoaa; a oiai he mau kiho ko maua i hiki puikaiku i ka holoholona nawaliwali, pela no hoi mē kuu hon, me ia kiiio nui no oia n hala walē aku la. He_ hiea ole nae ia hiau pali ihoino ame ia kino nui māluna aku o ka 300 paona ke kaumaha. No ka hana ana i ka haha a ka Haku ana i hilinai ai, e au anā lioi inaua i ke kai o Pailolo no ka moku o Hina no kēia hana ao. E liolo ana io a hiaa-
nei no ka imi anrt i na mea e pan ai ka pilikia o iia Ekalesia iHie ko lakou mau kaliu. Ia mau la, aole.i kukuluia he papa no ke kokua ana i ke ola o na kaliu, elike rac ko keia kau e nee uei. O ka niea i hanaia ia Hiau la, o na ekalesia aie i ke ola o ko lakou mau kahu, e hiki kino ana ke komite ilaila ,a i n'a- lialawai no ka hoeueu ana i ka ekaldsi& e hoopau i ko lakou. pilikia. Ina h« $200 ka aie, ie lawe ana ke.komite i lcti hapa o ia. huina, he hapa i.kā ekaleaia, a i ka lulu ana iho o ka ekaleaia, e paii kōke ana kela pilikia ,a inii no. hoi ke komiie i kona inahele, a pair iae ana ia; aole 0; na mea .a, kīe ko : . mite e linn& ai o kekāhi mau.pilikiā ® āe no he hui, ā aia iloko o keia koaiite kekahi o na.mea hoeueu ikaika i keiā mau ekalesia o na Mokupun ; o Maui, Molokai ame Lanai, ia maa la a mauK e hana pu ana. Ka hoeueu ana'no hoi i na ekālesria ē kahea i'maii kāhu no lakou, ua -komo kino aku oik me ka haawi ana i kona kino nui tnoka iana a ka Haku ana i nai nni>ai;\pelk L kohu ai kela niel,e anā' i hakti ai, L. H. 16i: llkmiiu he le ! o e, ke piiipāi ināi lā no', E hiiiiiili. iiilihai. ia leēu nei: •Hē fiiku lē'o iāhi, kakani nafce mai, Ē hilihāi, tiilihtti lā lesu nei. ātti. āe & l&fcak!fā nO, &fenā ftel& o 'Kokoke māi lā no k& ttlria fhau, Ē hllinai, hilināi e ia leali n£i. l<e.lcāni māu tfßi ho īna Ica httttuā apau, E hilinai, hilinHi ia iesu hei; E ala e hanā mau kott? ikaika no, E hilinai, hilinai e ia lesu nei.
Na kuu hoa i?ēv. ,S. K)ājJu i iiaKu k'eia mele a ua kakauia maluna ae "Ma\ili ola." He iiUi no boi oia ma ka naauao yrae ka makaukau i ka wehewelie ana i kir< ke Akiik drolb.
0 kiiu hoa, Rev. Samueta lvfipukuni'alii b aūi, 'ua helu pu ia oili hikwaena o na kahūris(i)ūle nihkiliikāū loa i ka : v.-ēiiēVehe'iiha i ka ke Akiia 'olelo. Ala ka Ekalēsia o Kaahii&hnu 'kia Wailūku oia i lawelawe ai i ka oihana Kahu Ektilesia, a malaila no oia i hoike mai ai i iiē faleria pookeia i loiia iaia. mai ka uliane al'akai liaai o ke Akua ma ka "weKewehe a'na i kana olelo, a ūa hoo-* lohe ia aku ia m'āu wehēwt>he ana e k»v poe i liiki aku hiē kh hialani nui ia, a eia 110 iloko o ka poe i lohe ia mau haiolelo ka hooinanao ana no ia mau poolelo.
c Olelo mai la ia'u kekahi raea i keia mau la iho nei, mahoj>e o kona lohe ana ūa make o S. Kapu, wahi ana: ''Minamina kela kanaka naauao a makaukau inaoli i ka weliewehe ana i ka ke Akua olelo me ka moakaka." Ninau aku au i'aia: "Heaha Aau poolelo i hoomanao iai?" Wahi ana: "Aole hiki ia'u ha ; i aku ia oe kahi i kau ai ma ka Baibala, penei na olelo: 'A i moe ae oukou mawaena o na ipuhao ,elike auanei ouk'ou ine ka manu ku i paa koūa eheū i'ke dfela, a o kona fi4au hulu lioi i £ula . m'elem"ele.' " Olelo' aku au iaia, <4 Nūi no kela hoomanao i loaa ia oe." Ha'i aku au iaia i kahi i kaū ai ma H;il. 68:13. Nui aku no kekahi poe i hoomanao i kekāhi mau poolelo a lakou i l'ohē ai. He nui iiia ka naauao i ka hooponopono aria i keia mau ekalesia, oiai oia ka'lunahoōiiialu o ke komiīe hoeueu,'a e liookēle aiia no hoi i na ekalesia ine ka naau'ao nūi i hiki ole i ko keia k&U ke hookuku 'aku, a ma ka mea i hoomaopopo loa ia i keia kau e nēe nei)' ma kēkahi 'mau wahi, ua hoonoho ia inai la na kahunapūle haole i makau- 1 kaū ole i kia olēlo līawaii, a o k'e anaina a ke kahunapule Hawaii o ia iho' l'a.'ho ke aiiaina e loaa ana iaia, a i ka iāīilio aha o kela poe a lūīii hoi lakou i' ko lakou wahi. E noonoo ana paha ke kahun'apule haole na kē kahunapule Hawaii i olelo i kela poe e hoi; e ulu mhi ana na like ole i kekahi mahawa; h'e : iiana iiaauao ole keia e iiapai tna keiā mau mokupuni. Aolē pilikia, iiia o lia kahunapuie haolē i hiki mai, e liele lakou iwaena o na haole a paipai ia la-j kou e hele mūi i kana anaina, pololel kela. E waiho no i na Hawaii na ke j kahunapule Hawaii no e hana. Koe ina he mau opio liiakaukau i ka olelo hao- | le, ua hiki kela. Ka Samuel Kapu hoo- j ponopono &na i na ekalesia hihia ma- ( waena o ke kahu ame na hoāhanau, hfe
| liaauao maoli; e nana ana i ka pono ma | ua aoao eluia, a ina hookahi aoao e hai- ; awiia ai ka apono ana, e.hi-o ana kfekahi aoao; a mau no ka hauuaele, aka, i ina lawelaWe ia me ka naauao, aole'pi-' likia, a i ko'u hoi ana mai e hana pu ana maua he mea ole keia mau kino tiunui. E holo ana i o a ia-nei no ka hoopau ana i keia mau hemahema o na ekaleaia, a he ulumahiehie no hoi kū nanaina o na kihapai ma ka nana dnla aku a ka Hiaka, a i keia mau la o ia mau kihapai la, ua puili ia ae la a |?alanaiki, a ke aumeume nev no me ka holopono ole, ua manaoia nae he imnd liaauao ia. J eha ekalesi'a iiookahi kāhu, e uku like ia kona ola eīike me ka ' mālielehele ana i hooii'oloia ai, 'aka, o ka Haku no nae ka i ik'e ia mea. O ka ek«iJesia hope i kahea mai iaiiā i kahu, o ia ka Ekalesia o Wainee, L'aiiaina. O ka aoao ana i kupaa ai a mōe aku la, o ia ka aoao Repubalika. He koo, he pou liana no ia aoao. Ma kalii ana i nolio hope ai, ua nana nui ia aku oia he kanaka nui a koikoi iloko o ka aoao kalaiaina, a oia no iioi ka peresidena o ke kalapu Repubalika oia aosio 0 ka aina. He nui no na liaole kupono o Lahaina e lawe ae i kela kulana na lakou, eia nae aole lakou i hana peia,- ua waiho aku na haole ame na Hawaii pu ib kulana maluiiā oiia, ā nana no i alakai 1 kela k'alapu me ka iiiakāukati nui elike nie ka naauao i loaa iaia. E nank ■ ikii ana no hoi keia huli o ka aina nle 1 p<a hiliuai nui aoa iaia a i ka wa o na hana kalaiaina e lawelawe ia ai, e ike I ia, aku ana no kona kino nui moinona j Uoho pahu e kaa ana i ke alanui, e hoo-, launa mai ana i na moho i kfe ailaina, e' kū aha ma o a niaanei o ke alanui ma-; waho iho o na halekuai Pake, o na ala-; kai o ka aoao Repubalika o Maui nei l ia o Samuel KapūkUhiahi o Ma-j iii, k&kahi o na alakai mākaukau e kanalua ole ia ai kana mau bana, he mea oiaio a i kona lnanawa i komo ai! iloko o ka pilikia no na hana e ae, i ka lolie ia ana e kei£ poe, ua haawi' koke ia aku na "kokua ana, he lioailona hoi o ka hllinai nui ia, no ke kanaka i kapaa tna ka aoao kalaiaina a kakou e haaheo nei, a no ia aoao wale no kona bia, āolē i "Kepuhklikā i kahi la, a i Demokarala mai, alaila hoi hou i ka ao'ao Repubalika.
l£ekahi o na m<*a hiki ole la'u kc 'poina i ka wa o ko mkiia kaaliele ana a'noho me k'ekalii hōapaalilana; e ninau 'mua 'ana oia iaia i kona iiaaa' hehiahema ina k& ndtoiia honie. E nana ana no, fiōi kona m'aii niak'a hakilo i ke ano o Ka nbho ahā o ka ho'apkahaiia. E ike 'ho oia iā"ni&ii h£fh£ih£m&, k niailoko h'e o katia 'wahi "hipuu hdo'mohalrt akii lh hik i Isa liiu'a kōkiia i ka hoapaa'Ikna, a iiia aia lie iiaau luna o ka ekama ia Wkhi, aole Oia e kali ana » ka hoike ana aku i kona manao no keia hemhema aaa i ike ai. Aole oia hoo-
pokole mai i koua iuau lima kokua tio kona uiau pokii, aole ōia lie kahako nui o k"a loaa e liiki ai ke hana pela. O kahi iiiea i loaa iaia, ua kona ohana kekahi a na kona maii hoapaalianā kekahi. i ka manawn pilikia loa o na ekaleslĀ. E liele kino aua no oia e lnii me k» makua puuwai iiamama, Hon. H. P. Baldwin ,a hoakaka aku imua ona i keia mau pilikia, e loaa koke mai ana me ke kaīi oie; pela iho la ke āuo o kana lawelawe ana ma keia mau kihapai. 3iflhdp£ rftai rici kukulu ia ae la ka papa kokua kahu, a eia ke ku nei ahiki' i keia mahaAva, nolaila, aohe wahi e nele ai ka loaa o ke kokua i na kahu. .Elike me ka ka papa i apono ai no kou ola o ka mahina.
Jla ka mahina o Dekemaba, 1904, ua ala ae la kekalii'haunāele 'mā ke kula, iia pa-u na halihiana i ka hoi a he uiiii a keu wale no nā keiki i kbe; a oiai he ihaoawa hooniaha no ia, eia nae ua lawe kela auie keia keiki i kona mau ukana apau loa me ka manao hoi hou ole mai. M'aiiiua : ae hoi'o ka wa hooinaha, ua iilo iuai i kē kiiinūpoo o ke kulti na delike no ka hoiliwai ana i ke kahua o na hale hou e kukulu ia ana ia manawa, me ka iuanao o ke kumupoo i ka wa hoomalia o ke kula loaa no hoi ka hahk a nā haiiinaiia no hodk{(hi dala o kā la> 'eia nae aoie'pela. E hele aiia hoi maiia me ka lunahoomalu o ka papa lunakini o ke Kalaiia o Matii iiei i ki?ia manawa, Hon. S. E. Kalama, i Molokai, ho ka hdawi ana aku i na hoohaaikai i na HuI ku makaainana, oiai, o maua kekalii i l'waēia i lunaniakaainaiiā i ka mahina aku o Novehiaba, liiki hiaua i Lahaina a hoaiiiiiiie h'o k'e krili aiia i ka'iiiiiku no ''kāhi la aē. I ke āo ana āe, pau ka pa--iha, olelo iiiāi la o Sam Kapu ia mu,u§L,s pii makou i Laliainaluna e mnkaikai.ai, { na iiale hou e kukUlu ia anā, eliiā 'li&le Ihoe, hoOkalii iiaiekiila, a e kukā ■pu no lioi ihe ke kiiinUpoO no keia hauiiāele; ae "akii maua, p» makou ia īiui ine ke kuilnupoo. hoolaiina aku o Sāiii ,ltapu ih'niaūa, hookipa aku oi'a ia iiiāuā 'me kte oh'aoha; eia nae iie ano kaiimulia kona helehelena, lawe oia ia maua e iioōinākaikai i ha īinle hou e kukiiluia aria, o ia hoi na 'iiale moe elii : a'ame kā halekula.
l'au k'a iiiakaikai ana, "koi ināi oia e īiele i koiiii hale, ae āku hiākou, a hoi makou ahiki i koua h'āle, a i'a ihanawa hoike iiiai oia ia inakou i ke kunlu i 'ala mai ai keia hauii{Cele o ke kiila, a e liolo ana oia i Honolulu e hiii me ka i v apa il'oonaauuo ,'alailia lioike aku o Bam E. Kal'āin'a iaia i ka moolelo o na niea i hana ia mainua i k'a manawa e hauiiaele ai kie kuia, o ke kaliu ekalesia o Wainee a i ole ka Lunakaiiawai D. Kaliaulelio ka mea naiia e hoopouopono apau ka haiin'aele. 0 keia haau kanaka 'wale no ka'u i hoomaopopo ilo keia auo haua. Ia manawa olēlo akli la āu, " Heaha no hoi ka mea e kupono ole ai ia Sam Kāpu e pani ma kahi o Sol. Fuller i kumu a'o mahiai, oiai, ua hoi o Fuller me ii'a keiki i ka wa hooihaiia, aole hoi e hoi liou mai aua i ke kulal" 0 ka olelo mai la uo ia: "E hoike koke aku ana au i ka Papa Hoonāauao ia mea ma ke kelekalapa uwea ole." 0 Sol. Fullcr, oia kekahi o na kuftiu o ke kula no ke a'o āna i ka mahial taro; ua hoi pu no hoi o Fuller me na haumaua, a hakāhaka ia wāhi, nolāila, i ka tnauawa i apo'no māi ai'ka 'Pap'a Hoonaauao 1 ko Sam Kapu inoa o kaua walii ia i hooniaka ai nie ke kul'a. la ahiālii no hoi .māua nie ko'u koa' holo iio Molokai, he maū ia ko ilaila ,a ia 'ihāūa i hoi mai at e nolio ana kela i Lkii'aiualuna ,elike ine nā mea i kāniailioia e makou, 'a iloko o k'eia māu hiakahiki he uini a oi, uā pii mai oia māi ke a'o iināhiai, a i ke 'a'o aiiā i na meahelu, ame ke kanawiai hiftieni ma na huāmele, a oiai, oia 'kekalū 0 na mahele i loaa iaia, a he puukani iioi me kana himeiii kāulana i liaku 'ai 1 himeni lahui a ko Māui keiki e haaheo ai, "O Maui no ka Oi." Ka imi ana e hoopiha i ke kula me. na haumaua, o keia kekahi o ka Samuel Kapu hana, ka palapala ana i na makua na lakou kela poe keiki i haalele i ke kula, e hoeueu ana ia lakou 'e hoi hou mai i ke kula, ua hoi mai no ka hapanui; e palapala ana no hoi i na kahu ekāleBia, e hoounā &ai i na*Kfeik'i kupono o ko lakou mau kihapai; e hele kino ana no hoi iinua o ka Ata Euafi%lio Mokupiiiii, k wēheWehē liku fflē kā n'o keia nin&ū plli i ha keiki,; a i kekahi 'mau ifr&katifki akli riei, ūa lioihoi liou ife "keliahi ftiau r k"eiki, oiai, oia piha loa na keena o ke kula e moe ai.
Aole 'o Ja \vVile ri£>, nā'na no e hial&ma lee anarti~a 'h&i'pule o 'ke ? kuM iha ke Sabati, Oiāi, liOokalii fe&ĪJati o ka mahinā* i ka a nk keiki, a i tia Sabati e ae, nĀ I<e kula no e ttfaftfffaiai ai k'e 'anīaina lfafj>lile, & ia ilfatiāfvā nbe hialaiha ia ai lee tntink haipule, a ia m&naWa no e 'fnfiftffia atia no ofa tne j ka poleii, Hev. D. 'K. Whitē, i ka hai- r olelo ana. ma ka luiikiwi o Wa'iwee, ua waiho oia i kdtia hoho ka*hu'&ti& no k'asj Kkaleaia o Wainee, eia nae, aole oia i j kaili jnāi i kfttia kokuk i kk Hike rtic "k'a hi'ki, 'a bā k6n& hi*lb ahii i, Lihue, a hele īoa tfkti la h&i i ht/lfie | inau, pāu loa kānfe 'fti6U |k'6kuii ?tria"i k&» Eka-lekia o Wain'ee kine IcaW'kna i iiefe' aku nei no Lihue. I
Minamina a aloha no hoi keia kanak'a ntii a koik<ji iloko o ka lee Akiia h'dua. Kia iiāe " īln inea hiinahiina la iinua o lea make ana b koiia poy haipule," a "Pomaikai ka poe i muke iloko o ka Haku." Ke kumakena aku nei na Honoapii-
lani ame kc kuahiwi o Lihau, ka piina o ke kula loa o Puopelu ame Lele Kahauli, ko kumu kukui i kaulana kaukaw'eli, ke ninau nei lako». ka la-i o Hauola, na bele kani kuilua o Wainee ame Halealoha, auīiea o Rev. Bamuel Kapu? )Cc kuloū ma.i nei me ka walohia ke kuahiwi kilakila o Maui Haleaknla, ko nana 'mai-la hoi iue ke aloha na I'oli Koolau o ilaui, u hooinuha aku i ka wai kau o Keanae. Ma kn home aloha 0 ke ī)ukc hao, D. W. Napihaa ka makua hookipa o ka lehuleliu, e iko ana i ka mea nui a uuku, kiekie a haahaa. Aloha no ia home a maua e kipa aku ai a hoaumoe. Kc paiaunia aku nei Nawaieha ame ke Paniw'ui o lao nou e &ev. S. Kapu, a o ke Kaiholuholii hoi o Kahului, ke huli lua nei koiia mau ale, e kumakena aku ana hoi me ka walohia. Aloha no! Aeile /i maopopo ia'u ku moolelo o kona hanau ana, aka, wahi ana i olola inai ai ia'u mamua aku, o kona mau mk4tbhiki ua lilie 'no me ko'u, alaila, he 54 ka nui o kona mau makahiki, a liala "wale aku la no ma kahi mau o na niea a waiho iho la i ka wahine ame 'ua keiki e paiauma pu aku ma keia aoao. < • >" m/Ji u'; I ka wahine kanemake ameia keiki makiia ole, Mrg. Esther Kapu, aole a'u tvahi leka nau. Ke "kakau bei hu i ka 'u leka aloha ma ka nupeph, a mālaila oe 'e ike iHo ai i ko'u manao; ua hala Aku la ka makua, ka lima ākau ikaika o ka iioho ohana una, e ui ae ai no na hemaheina o ka noho ana, no na kieiki ame Tca hoolako ana i ko lakou mau hēmahema; na ke Akua iio a kakou e hilinai nēi e laTve aku i na kaumaha ame nk luuluu mai ; ia oe aku; e waiho mau ak'u no imiia oiia i rt(a r nflo kaumaha, a nana 'no e hooiiiaha inai. 'Ke kbmo pu akti hei riiUkou iloko o na boomuitao pu ailk no kku mea aioha 1 liala, na ke Akua no a kakou e 'hiliuai nei e kfai'dibi iH khkou āpau, oiai, aole l\o 'kete he walii mau no kakou. Eliko tne ka olelo, "Aole o kakou kulauakau halq e mau atia maauei." Ke "hōōiii nei au me ka ūonoi ana i ko "kē Akua lokoiiihikhi e hoomuha mai i kou hfaii k'aiimaha. Owau iho no hii? ka 'vralt»hirt, J0IIN" KALINO. Kahului, Maui, Oct. 25, 101(3.