Ka Nupepa Kuokoa, Volume LV, Number 45, 9 November 1917 — HE MOOLELO NO KE KEIKI HOOPAPA O HAWAII Ka Mea Nana i Pa'i Aku i na Poo o na Kanaka Hoopapa o Kauai, na Kumu Hoopapa a ke Alii Kalanialiloa [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KE KEIKI HOOPAPA O HAWAII Ka Mea Nana i Pa'i Aku i na Poo o na Kanaka Hoopapa o Kauai, na Kumu Hoopapa a ke Alii Kalanialiloa

'Ta nn'iia c maua na mea like ole apau, mai ka papa-ku 0 Ka li(»nua a hoea aku i ka hookuina o na lani, a o ka mea 1 loaa ole iaia. o ia no keia: I hele oe e hoopapa, a i ku ka h< m >papa ana a oukou i kahi o na moku, o kau moku, e kaa ai ka lanakila ma kou aoao o ia 110 o Mokuola." lle mea c»iaio. o keia ka hoopapa i pilikia ai o Kanepoiki i n:i kanaka hoopapa o Kauai, aole i loaa iaia keia moku, a i hooloheia hoi paha eia ke kauoha a kana wahine, ina ua ike h« »u n»» i na maka o ka mea aloha e kakali aku ana iaia. aole nae pela, ua hilinai kuhihewa oia i kona makaukau ame ke akamai. o na iwi nae ka luahi, waiho i ka aina malihini. l';i ac aku la ke keiki hoopapa, e a'o mai o Kalapa iaia i ka hoopapa e pili ana ia Mokuola, nolaila mahope iho o ko i:i nei paina ana a maona, o ka hoomaka koke mai ia no ia o Kalaoa i ke a o i na olelo apau i pili aku i keia hoopapa no na moku. o ka hele no hoi ia, mai kela po mai ahiki ka wanaao. paanaau na olelo apau i ua keiki nei, o ka hoeu ae la n<»ia i kana huakai no Kauai, noi aku la i kamaaina e hookuu uiai iaia, o ke kaha mai la 110 ia hele, no kahi o kona waa. a panee mai la, a hakalia no a lana ana i ke kai, o kona kau aku 1a no ia, a alo mai la o ka nioana no Kauai. l'.like no me ka manawa a kona makuakane o 'ka holo ana n<» Kauai, he elua po, me elua ao, o ka loihi iho la no ia o ko ia nei manawa ma ka moana, alaila pae aku la ko ia nei waa i Wailua. i kahi i noho ai o Kalanialiloa. he wahi kaulana ia iluk<» o kela au kahiko; a aia kela wahi ina kahi e huli ana i K«»oIau. ma kahi puu i kapaia o Puopelu, aia malaila he wahi ana. a ma keia ana i waiho aku ai ke keiki hoopapa o Mawaii i kona wahi waa aine kana mau pono ame na lako hoo]>ajja apau. I ka wa poeleele ko ia nei hoea ana.aku i Kauai, a mahope 0 ka hooponopono ana aku i kona waa ame na mea e ae, ua hele wale mai la no oia e nana i ke ano o ka aina, ma ka huli makai o Puopelu, a ma kekahi huli aku o ua puu nei, ke kahua hoopapa. ' Aole i loihi ko ia nei hele ana aku, ike aku la keia e ku mai ana he pahu, o keia ka mea i kapaia ia au, he pahu kapu. na na kamaaina o kela w r ahi no ka hoopapa, nolaila ua hiki ole iaia nei ke nee hou aku imua; o kona emi liope mai la 110 ia, a he mau anana ke kaawale mai ka pahu kapu mai, o ka halii iho la no ia i ka mauu, hohola ka moena. kau ka uluna wiliwili. o kona haule iho la no ia hooluolu ka maluhiluhi o-ka au ana aku o ke kai loa. L'a nanea maoli kela hiamoe ana aku a ke keiki hoopapa, a i puoho ae ka hana, eia ka ua ao; nolaila wehe mai la oia 1 kana mau wahi meaai mailoko ae o kana ipu holona, a kamau iho la i paa aku ka houpolewalewa, no ka inea, he la liana nui aku keia ana e hele aku la e halawai, me ko Kauai mau keiki hoopapa. J ko ia nei maona ana, o ka lalau aku la no ia i kana ipu, liapai ae la iluna o ke kua, hoomaka aku la e hele no kahi i nolio ai na kanaka. me ka waiho malie no o kona wahi moena ame na pono hiamoe apau, elike ine kana uhola ana iluna o ke one. Hele aku la ke keiki hoopapa o Hawaii, a kahi o ka pahu kapu e ku mai ana, nana aku la keia, eia ka hg j>ahu laau ka paliu kapu. a ko Kauai mau kanaka hookuku, waiho iho la 110 lu»i keia i kana pahu kapu he i'a he Kikakapu ka inoa. llaafele keia i kela pahu kapu, nee mai ana nonnia, aole no i loihi loa ia wahi ana i hele aku ai, e ku mai ana no ua pahu kapu hou. a he lepa hoi kekahi i kauia iluna o keia pahu; 110laila hemo ae la no hoi ka ia nei pahu, a kukulu iho la he i'a no, he Kapuhili, a kau ae la keia i ka ia nei lepa, he i'a 110, he Oililepa. O keia ka pahu kapu, e kokoke loa aku la i ka hale o ke alii Kalanialiloa. i hoopuniia me na iwi o na kanaka hoop.ipa. i pau i ka make iaia, aole no nae keia i hopo iho, iio ka mea i hele aku oia. no ka make a 110 ke ola paha, eia wale no keia i ka lihilihi loa o na liana hoopapa e hele aku nei. nie ko ia nei makaukau inau ma kona aoao i na mea e hiki ole ai oia ke pa i na kupa o k%la kahua hoopapa. IMOKUNA 11. Ke ike aku la ke keiki hoopapa i ke ku mai o ka hale, ame ka pa iwi i hoopuniia ai o ua hale nei. aole no ona maka'u a hopohopo mai paha no ka. make, nolaila hoomau aku la no «»ia i ka hele ana imua, aole he maaloalo kanaka iki, no ke kakahiaka nui no hoi paha kekahi o ko ia nei hiki ana aku, aia 110 na kanaka iloko kahi i hiamoe ai. la ku ana aku o ka kakou koa ma ka puka o ka hale hoopapa. kuu iho la oia i kana ipu holona ilalo, o ke kukulu aku la no ia i kana pa hoopapa, he pauku ki, alaila hoomaka īho la e holoholo, e kilohi anā, e nana ana i ke ano ame ke kulana o kela wahi. # . . ' . ... . . laia nei 110 nae e holoholo ana, la wa 1 ala mai ai kekahi kanaka. a hemo mai la iwaho o ka hale, a i kona ike ana niai i ke keiki opio, ia wa i hooho ae ai oia me ka piha i ke kahahar ' Ea. he keiki la!" , i i t A lohe ke keiki hoopapa o Hawan i kela mau olelo a ke kanaka makua, o kona pane aku la no hoi ia, ma ke ano hoopili aku: "He kanaka makua la!" A lohe kela kanaka nana na olelo hoomaoe no ke keiki o T »io i ka ia nei pane, o ke emi hou aku la no la īloko o ka hale. a hoala aku la i kona mau hoa e hiamoe ana no, me ka i ana aku: ' . , . , • "Auhea oukou e hianioe nei, e ala. ua ao, eia la he keiki hoopapa aia mawaho." . . , Ke lohe aku la.no ke keiki hoopapa i kela mau olelo a ke kanaka makua, a pane aku la no hoi keia: "Auhea oukou e liiamoe nei. e ala, eia la he kanaka makua hoopapa, aia ma--1 k \la i'o mai la ka poe e hiamoe ana iloko o ke alii Kalanialiloa pu kekahi i ala ae, me kana mau kumu heopapa a nana nui mai la iwaho o ka hale, e noho aku ana ua wahikol«.he nei a kakou. alaila kahea mat la kekahi kumu hoopapa a Kalanialiloa, o Halepaniho kona īnoa: "Ka. he keiki hoopapa paha?" , . , ' "Ka. he kanaka makua hoopapa paha: ī pane aku ; ai no hoi ke keiki opio. . . , t . "Ae, lie keiki lioopapa, maloko hoi paha e ke keiki. "Ae. he kanaka makua hoopapa, mawaho hoi paha e ke kanaka makua:" , , , No keia mau pane hikimna o ka hoopapa ma ka aoao o kahi keiki. ia inanawa i hanāi'o mai ai ke kumu h W a P a /| ke alii kaulana Kalanialilpi, me ke kaena ana iho, elanakila ana lakou maluna o keia wahi keiki, no ka ike ana n p<> hoi kekahi. he wahi keiki opiopio wale no keia, aole ka malo ma ka malo, i nakn \vale ia ae no kahi malo i ka hope. elike me kā niāa ī keia lahui kanaka ī ka \\a Via°no ke Alii Kalaniāliiloa me .kona mau kanaka ke noho mai nei, hoolohe i na ki-ke olelo ana mawaena o kekahi o

kana mau kumu hoopapa, me ke keiki malihini; a i maopopo pono ana, he hoopapa ike, he hoopapa akamai ka huakai a keia keiki oka hoea ana aku imua oko lakou alo, ia w r a i hoomaka koke mai ai ke kumu hoopapa a Kalanialiiloa i ka hoike ana i kona akamai ma kela hana, ma ka pane ana mai i ke keiki me keia mau olelo hoopapa: "Pale oluna, pale olalo, pale ouka, pale okai, pale waho, pale loko, e kapu oloko nei no makou, e noa owaho nou e ke keiki, i waho aku no oe e noho ai, iwaho no kau ai ame kau i'a, iwaho no oe e ku ai, o ka la koluna o oe ko lalo, ulu no iwaho kau ai, kii no iwaho kau i'a, kii no iwaho leou wai e inu ai, a makehiamoe oe, moe iho no iwaho, no ka mea e kapu oloko nei, no makou ia kuleana, komo mai oe e ke keiki iloko nei ea, make oe ia makou." Ke hoolohe pono la ke keiki hoopapa o Hawaii, a pau na olelo a ke kumu hoopapa a ke Alii Kalanialiiloa, ia manawa huli aku la kona alo iloko o kahi a kona hoa e noho mai.ana, o kona pane aku la no ia me keia mau olelo pale ma kona aoao: Pale oluna, pale olalo, pale uka, pale kai, pale loko, pale owaho nei, e kapu QAVaho nei no'u, e noa oloko no oukou e na kanaka makua, īloko aku no e noho nui ai, iloko aku no ka oukou ai, iloko aku no ka oukou i'a. iloko aku no ko oukou wai e inu ai, iloko aku no ka oukou wahie, iloko aku no ka oukou mau mea apau, e pono ai, e kapu owaho nei no'u ia kuleanā, hemo mai oukou iwāho nei make oukou ia'u." A pau ka pane hoopapa a ke keiki opio, ia wa i huli ae ai kek'ahi kanaka, o ke kaikaina no ia o ke Alii Kalanialiiloa, imua o ke alii, a i aku la: "Ea, make i k.e keiki, aole e ola! Eia ka make o oukou la, na oukou no i hauhoa aku la a paa. o ia.hoi. ua pane aku nei oukou i ke keiki, aole e komo mai iloko nei. a i ko ia la pane na mai la iwaho ua kapu ia oukou, mahea iho la oukou e pakele ai? Hooaikane ia ke keiki i ola!" O keia kanaka, a kaikaiua hoi o ke Alii Kalanialiiloa, oia ka mea i hele kaapuni ia Hawaii, a hoaikane me Halepaniho, ke kumu hoopapa a Kalanialiiloa, e hoopapa nei me ke keiki opio; a o Halepaniho hoi, o ke kaikunane ponoi no ia, o ka luaui makuahine oka kakou koa; nolaila e ike mai oe e kuu hoa hooheno o keia nanea, eia ka makuakane i heīē a oo na iwi ina ka hana hoopapa, imua o ke alo o kana keiki kahi i hoonee ai i kana konane a nawai ana auanei la ka ai, na ke kanaka makua paha, a i ole, na kahi keiki opiopio paha? "Ka, heaha iho la ke kumu e make ai? O ka mea anei keia e maka'u aku ai o keia wahi keiki alauka? He hoopapa na kamalii, he uwe wale iho ka hope, o ko kamalii ano mau no o ka uwe wale," o keia hoi ka pane a Halepaniho no na olelo a ke kaikaina o Kalanialiiloa. Aia no ke keiki hoopapa mawaho wahi i noho mai ai hoolono. a iaia no ka johe i ka pane ana ae a kona hoa hoopapa, e pili ana i kona uwe wale, ia wa no hoi i pane aku ai keia: "lie hoopapa kanaka makua. he hohewale ka hope, o ko ke kanaka makua ma'i no ka lehu haha hehee, i ka hana ana, hana hehee no a okuu, he make wale iho no ka hope." No ke ku no o kela pane a ke keiki hoopapa i ke akamai, ia wa i pane hou ae ai ke kaikaina o Kalanialiiloa i ke kumu hoopapa ia Halepaniho: "Ea, e hoaikane ia ke keiki, ke lohe like aku la no kakou, aole na huaolelo pane a ke keiki, na ka mea ike ole i keia hana. Oka leo keia oke 6la, mai hoonahoa aku oe, he iki aalii ku makani aku kena, aohe makani ikaika nana e kula'i e hina ai." Aohe wahi mea a maliu ia aku o kela mau olelo uwalō a ke kaikaina o ke alii. ke paa la no ke Alii Kalanialiiloa ame kana mau kunui hoopapa i ka 'uahpa, a o ia ka Halepaniho o ka i okoa ana ae: "Aole paha o keia wahi keiki aole i mo'a ka pulehu. oia iho la ka mea e niaka'u aku ai!" A lohe kahr keiki hoopapa i kela mau olelo j)anc a"lcona. hoa hoopapa, eia hoi ka ia nei pane mawaho aku nei: "Aole paha p keia kanaka makua hiki ole ke hoe i ka waa ka mea e maka'u aku ai?" He ku no i ka hoonaukiuki ka pane a kahi keiki, a na ia pane hope i hoopii aku i ka lena ia Halepaniho, a hoomaka hou mai la oia e pane, ina ke ano olioli: "A hu—a—pane; Ile pane koonei, he hoolphe kolaila, He uiui, he pane, he ninau, ninau ia, Nohea oe e na-wahi keiki naaupo? Ope'a lewalewa, Aole paha i a'o a makaukau, Hoonahoa mai owau ka hoa hoopaj/a ?" Ke kulou malie la no ke poo o kahi keiki ilalo. e hoolohe pono ana i na olelo a kona hoa hoopapa, hakalia no a pau ke olioli ana mai a Halepaniho, o ko ia nei pane aku la no hoi ia. ma ke olioli no» me ka manao kuhihewa o ka poe maloko o ka hale, aole he hiki o ke oiioli iaia nei, i ka i ana aku: "A hua—a—pane, a pane mai, He pane kolaila. he hoolono koonei, He uiui he pane koonei, a ninau aku, No Hawaii mai au. Ua a'oia no au a makaukau, Hele mai la no au e hoopapa, Ma ko'u waa no au i liolo mai la, A pae i ka honua nei, A komo kuu waa iloko o ke ana, A napoo no kuu la iloko o ke ana, A i ke ewe la mai au a moe i ke ala, A i keia kakahiaka nui, hele mai au, He pahu laau hoi ka oukou pahu kapu o ke ku ana, He pahu kapu no hoi ka'u aia ilaila, Me ka oukou lepa e kau ana, he lepa kapa, Me ka'u lepa no hoi e kau la maluna o ka'u pahu kapu he Oililepa, He pa iwi kanaka hoi ka oukou, He pa ki hoi ko'u pa hale, , I lohe nui mai e na kanaka makua." Aole no i kana mai ka pane hoopapa a ke keiki o Hawaii, he ku maoli no i ka hoonahoa, nawai ole hoonahoa no hoi, ua a'o w r ale ka hoi a makaukau ma ia hana, e hoonahpa wale. ia aku hpi, ina he hemahema! A lphe o Halepaniho i keia pane a kona hoa paio hoopapa, ua hoomaka hou mai la oia e olioli me keia mau olelo: "Hele mai oe e ke keiki wahahee e —a, Malu.na o waa iluna o |ca,lanijka ...<? ~ . Ma ke kai māi'oe ine ko. waa, : • A komo ko waa i!oIf« p .ke ana, . A napoo ka la i ka ili o ke.kai, Hele niai oe i ke ahiahi nei a moe ma kapa alanui, A he pahu laau kapu i'o ka makou,' He pahu hoopilipili waje paha kau? He lepa i'o ka makou he kapa, He lepa hoopilipili no paha kau? He pa pohaku. he pa iwi ka makou, Nohea hoi Kau pa e na keiki hoopapa wahahee o ka liele ana mai?" Eia hoi ka pane a ua ke.iki hoopapa nei o Hawaii: "Hplo mai. no au me ko'u,waa ma ke kai, Me ko'u la no a kau kuu waa ma ke ana, Me "ko'u pahu kapu i'o no, aole he hoopilipili, He i'a nae he Kikakapu, Me ko'u lepa i'o no, he i'a nae lie Oililepa, Me ko'u pa i'o no he pa ki, O ka oukou no ka hoopilipili, He pahu laau wale no ka oukou, aohe no he kapu, He pahu kapu hoopilipili nae, 0 ka'u pahu kapu, he Kikakapu, aohe hoopilipili, 1 hoopiliia kekahi wauke me kekahi wauke e.ke Akuku lilo i kapa, A o ia kapa hoopilipili ka oukou lepa, • , O ka'u lepa, he Oililepa, / O ka pukou pa, he pa hoopilipili wale no,

\ I hoopiliia keka,hi pohaku me kekahi a kiekie lilo i pa, Pela no hoi ka oukou pa iwi kanaka, I hooku'iku'iia kekahi iwi me kekalii iwi a lilo i pa, 0 ko'u pa hale, he pa ki, Maiuka no ka pu-a ki, a he kukulu wale no ka hana, -A paa no ka pa me ka hoopilipili ole i lohe e na kanaka makua!" Ea, ke ike ae la no kaua e ka makamaka heluhelu, i ka pane a ke keiki, aneane e ku a pilikia na kae'ae'a hoopapa o Kauai, alia nae hoi, ho aku kaua imua i ke Eia hoi ka pane a Halepaniho: "Ina makou e hele e nana a o ko waa wale no ke waiho ana i ke ana, 1 Ina aole la, e make ana oe e ke keiki, - Ina ma kapa alanui ko wahi i moe ai, make no oe e ke keiki, A ina hoi aole ou pahu kapu, make no oe, A ina hoi aole ou lepa, e make ana no oe, A ina aole ou pa ki, e no oe, A ina he olelo waha wale no kau e kē keiki, E holeholeia ana ou mau iwi liilii 1 pani no ka nihomole o ka pa o makou, Ia oe la e ke keiki puni." 1 hakalia no a pau kela mau olelo hoopapa a Halepnniho, ia wa i ke-ua ae ai o Kalanialiiloa i kekahi mau kanaka ona elua, oia o Kiei ame Nana, e hele laua e nana, ina ua pololei i'o na mea apau a ke keiki i hoike mai ai, a ina aole, alaila e make i'o oia, he vtfahahee, ia manawa 110 i hemo aku ai keia mau kanaka ma ka puka mahope o ka hale. Eia no ke keiki hoopapa ke noho aku-nei mamua o ka hale, a i kona wa i ike aku ai i ka oili ana ae o kela mau kanaka elua, ia wa oia i hooho ae ai i keia mau olelo: . "Aliaha, make ia'u, aole e ola, no ka mea ua hemo mai la iwaho nei i ko'u wahi." Ua nanea loa ke alii Kalanialiiloa ame na kumu hoopapa ana. i ka noonoo i na wahi e kaa ai ka lanakila ma ko lakou aoao, a poina i ke kanawai a lakou i kau ai, no ke keiki owaho o ka hale, a oloko hoi o ka hale ko lakou wahi, a ia wa i wikiwiki mai ai o Halepaniho i ke kahea : "E ke keiki, ua noa ke kanawai, komo mai maloko nei; ua pau ke kau ana i ka pale, aka ē komo mai oe iloko nei, pela hoi koloko nei e hemo aku ai iwaho," wahi a ke kumu iioopapa a Kalanialiloa, aohe nae he komo iho o ka noonoo iloko ona. e haawi mai i ka lanakila ma ka aoao o ke keiki, ua pilikia oia, aka nae, mamuli wale no o ka oluolu o ke keiki hoopapa, ua ae okoa aku la no oia i na elelē a ke alii, e hele e ike maka i kana mau mea hoopapa o ka waih< i ana ma kana wahi i hele mai ai. Ua hoomaha ka hoopapa ana mawaena o ke keiki- ame Ilalepaniho, no ke kakali ana aku o ka hoi mai o na elele me ka laua hoike, ina no ka oiaio a oiaio oie paha o na olelo a ke keiki. . Aole no līoi i emi ia kakali ana aku a lakou nei, huli hoi mai la ua mau kanaka nei o ka hooiiinaia ana aku e ke alii, a i hakalia no a noho pono iho ka elet\iu ilalo, ia wa i pane koke mai ai rio o Halepaniho i ka ninau ana mai: "Heaha ka olua mau mea i ike aku iiei, o ka wa keia e hoike mai ai, me ka hakalia ole, ilaila e ola ai keia keiki, a e make aku ai paha i keia la." "E, auhea oe e ke 'Lii Kalanialiloa, aine ke kumu hoopapa a kakou, ua oiaio īia olelo apau i puka m,ai jka waha mai o ke keiki, aole kana he nvau olelo hakuepa o ka hoopunipuni. "O ko maua hele aku nei 110 hoi ia a mawaho ae nei o ka pa o kakou, e pili i'o mai ana no 'he mau pauku ki elua, mawaho mai o ka. pa, a hoomau aku la 110 maua i ka hele ana ahiki i ka pahu laau kapu a kakou, e waiho mai ana he jryau i'a elua, o na i'a no a ke keiki i ha'i mai nei i ka inoa.ia 'kakou. "Hoomau hou aku la no maua i ka hele ana imua, a loaa aku la ia.maua e waiho mai'ana nō ka moena, ka uluna wiliwili ame na kapa o ka hiamoe ana o ke keiki, h;).alele iho la maua ia wahi, ake aku la ka manao o ka hoea i kahi o ke ana, he oiaio, e waiho inai ana ka waa, a e kau mai ana no ka la iluna, me ka pe'a 110, a o ia ka maua i koho iho ai, o ka la pe'a o ka waa ka la a ke keiki." "Ua pa'i, e komo e ke keiki malokō," i pane mai ai ke 'Eii Kalanialilv<a. No ko ia nei <ikc hoonana no, oiai ua ike iho la ke keiki hoopapa aol'e e pakele ana kela poe iaia, Ua ae aku la oia i lr« leo kono o ke alii, nolaila, lalau ihō la i kapa ipu holona, o ke komo aku la no ia iloko o ka hale. Oiai oia i komo aku ai, nana ae la keia ma o a maanei, he elua no mau wahi i hookaawaleia maloko o kela hale f.o ka noho ana, o kahi maemae a kilpono, malaiia .ia kamaaina e noho ai, a o kahi pelapela a maemae ole, he ukuwai ka inoa o ia wahi, i ka wa kahiko, malaila na maiihini lioopapa e noho ai, nolaila hele aku la ke keiki hoopapa, a noho iho la ma kalii pelapeia. - I kela manawa i pane hoomaoe wale ae ai no ke kuir.u hoopapa a Kalanialiloa i kona mau hoa e noho pu ana iloko o ka hale: "E lakou nei e, aole hoi oukou e kii aku i mauu halii no kahi» o ke keiki e noho iho ai, nawai ka noho i kela wahi pelapela!" Me ko ia nei pane ole aku, no ka mea he mauu wale tio ka Halepaniho ma ka olelo, lulu ana keia i ka ia nei mauu, a waiho iluna o ka lepo, he kuolohia, o ko ia nei noho iho la no ia maluna. "Ea, maikai wale hoi ka mauu halii o ke keiki, he hookahi mea i koe, e lawe mai hoi oukou i wahi moena." He mōena olelo waha wale iho no ka lakou la, he moena maoli ka ia nei, o ka wehe ae la no ia i kona moena, a halii iho la maluna o ka mauu, he moena ahu-oeno-makalii o Puna, me ka puao. Pāne hou mai la no ke kumu hoopapa a Kalanialiloa: "Maikai wale hoi ka moena o ke keiki, he hookahi mea i koe, o ke kapa, e lawe aku hoi i kahi kuini kapa pa'upa'u o kakou nona." He kapa wale no ka lakou la ma na lehelehe, he kapa maoli no ko ia nei, ia wa i hu'e ae ai ke keiki hoopapa i kona mau kapa o kelā ame'keia ano, mailoko ae o kana ipu, a ku ana iwaho, o ke helena a ke kanaka makua, aolie mea hemahema. "Lako i'o no ke keiki-o ka i hele' ana maf nēi, āole hoi. e' haawi ae k'ahi uluna o oukou no i£ nel?" "" He uluna olelo waha ka lakou la, hē māoli no ka ia nei, o ka huki ae la no ia o ke keiki 'hōopapā i kona uluna, he pauku wiliwili mailoko ae o kana ipu, a waiho ana iwaho. "E kii aku i kekahi malo o ke 'lii no ke keiki," i kauoha hou ae ai o Halepaniho i kona mau hoa. He malo hoomaewa wale iho no ka lakou la, he malo maoli no ko ia nei, ia wa lalau iho la oia i na malo ō kela ame keia ano, a ku ana iwaho, hookuene pono iho la keia ma ko ia nei walii, he hookalii hana, o ke kākāli aku i ka hopehā o na hana hoopapa me keia kumu a ke 'lii. "Aole o keia mau mea ae la, ua hele m'ai hp fca ke' keiki, me ka makaukau, he hookahi wahi mea i koē, ē'hel'e āku oukou e kalua mai i ka ilio, o kekahi poe e kaka mai i wahie, i loaa ai hoi paha ka meaai a ke keiki, aia a pilia aku ka houpolewalewa, alaila ikaika ka hoopapa ana." He wahie olelo waha wale iho no ka lakou la, me ka manao e pilikia ke keiki o Hawaii, he no ka ia nei, lalau iho la keia i ka auneki ame ka aulima, ka pulupulu, o ka hi'a iho la no ia a a ke āhi, kau ka pohaku, alaila unuhi ae Ia keia i ka ilio hoopapā, hē lii o ka ilio maoli hoi ua mo'a mua no, na ka mākuahine i hoomakaukawa komo iloko o ka ipu, me ka paa no i ka laulau. Houumi wale iho la no keia i ka pauku laau lii, a hoomoe aku la keia iloko o kana/imu, a hoopili aku la i ka laulau ilio i mo'a mua, o ka lalpi ae la no ia 1 kekahi māu kuini kapa pa'upa'u ona, uhi īho la maluna, o ia ke leauewe, a

kalua aku la ka ia nei imu, o ka noho mai no o kela poc # nana i ka ia nei hana aku. I kela nalo ana aku o ka ia nei imu ilio, hopu iho la i ke_ opu awa kau laau o Puna, hoani wale ae la no keia, aia no ka mana awa mua ua wali iloko, o ia mana awa no a komo ana iloko o ka waha, a he elua mana awa, ku ana i ke kanoa, hoka iho la keia i ka awa a ku ana i ka apu, luia'i ka imu, a o ka laulau ilio mai a ku i ke pa. ka umeke poi, kē kālo, ka uala, ka maia, a makaukau na meaai iluna o ka ia hei wahi pakaukau moena, inu ae la ko ia nei apu aua, ai iho la keia a maona, lioi ae la a kau kc ke-ha, hoolohe aku o ka pane mai o na kamaaina. I keia manawa i pane ae ai ke k<\ikaina ponoi o ke ī.ii 0 Kalanialiloa: "Ea, ua eo kakou ike keiki, aolo hc wahi eo a uuku mai, oka make wale no ka hopena. l'a eo kakou iaia, ma na olelo ki-ke, ua eo ma na meaai, ua ai mai i.ei kela a maona, me ko ia la akua, o ka okuu wale aku u;> paha auanei ka kakou la, i ikaika 110 ka hoopapa ana i l;a piha aku oloko. E aho ea, e lawe mai oe e ke alii i ke keiki 1 aikane nau." "Hēaha auanei ka men e hoaikane wale aku ai n<> me ia walii keiki," i kikoola mai ai ka pane ana a 1 lalepaniho. "Ai mai la ua wahi keiki nei a maona. aia i ka niole kamalii, ka hoa hoopapa keia ea, he uwe wale niai koe.'' "Healia ka tnea e hoaikane wale aku ai no me ia kanaka , makua, ua ala wale ae la no kona kakahiaka a wae i ka piapia | o na inaka, he okuu wale iho no ka hana. ola hoi ka wanine io ke kane keia! 11 e hoa hoopapa elemakule. he ku'i lena. a i he waha eaea. i ka hoopapa no. a o ke komo ole o kahi ai. i aia i ka mole na elemakule, o ke komo mai ki>e o ka ma'i ' he umauma naha, o ka make mai no ia." | "Ai iho la hoi paha a maona eke keiki. alaiia iioopapa j mai, ia oe ka mua. a ia'u aku ka hope," wahi a ke kuiun lnu»papa Halepaniho i pane mai ai.. "Noho wale nui iho la tro e na elemakule, a pololi, hoopapaia mai hoi, ia oukou ka mua i na kama/aina, aole paha i ! ka malihini." I keia manawa i komo hou mai ai ke kaikaina o Kalanialiloa e kokua ma ka aoao o ke keiki i ka pane ana ac : "Ua pololei oe e ke keiki, aole paha nau e ka malihini ka I mua, na kamaaina ka nuia, a he hope mai ka ka malihini." j "Ua hiki hoi. e hana ko ike eke keiki a nui. okala no j kena. kalua ia aku oe e makou i ka imu. e hoolohe inai: i ''Eia ka ukana nui iloko nei o kuu hale la—e, o ka waa. make paha auanei oe e ke keiki, i ka ukana nui ole. ua ohi | ae nei makou a pau na mea nui, aohe mea i koe, ka mea makaukau i ka hoopapa kamalii, i ooia ko make i ke kuniu kahili, a hu a kahe mai ka wale, he mea ai na ko makoii akua hoopapa. na Kaneulupo, me ka makou kumu huopapa me Halepaniho, a ha'i ko niho la, make oe. make loa aole c pa|kele. "Mai kuhihewa oe i ka imu e a mai nei. no ka ilio, no ka puaa, no ka i'a. he imu ia nou, no ka hewa, a eo ko walia, pau i kalua ika imu. Ua kuili hoi makou, oka ua, oka la, a ua rto hoi ;nakou, o ka po o ke ao, ua pau aohe mea i koe." | "A loaa ka lioi ka oukou'ukana nui, e ole hoi c loaa ka'u | ka ke keiki, i oo ia aku na maka i ke kumu kahili, a hu a kahe mai ka wale, he mea ai na ko r u akua hoopapa na Kanepoiki, mc ka'u kuniu hoopapa o Ha'epaki, a mo kc ki la, make, make loa, aole e ola. "iVlāi kuhihewa no hoi oukou i ka imu e a mai nei. he imu ia no ka ilio, no ka puaa, no ka i'a no ka ai, a«tle no oukoii ia imu, no ka hewa ae o na waha o oukou, pau no hoi i kaluaia e a'u i ka intu, ua kuili no hoi au i ka ua me ka la, a ua ao no hoi au o ke ao me ka po, ua pau, aohe mea koe." "He pa-u hoopilipili palia kau e ke keikir" "Aohe a'u pa-u hoopilipili a ke keiki, o kau c kc kanaka makua, ka pa-u hoopilipili." "A hua a pane," wahi a Halepaniho. "I r . pane ana ke keiki, a e hoolohe.mai ko mau pepeiao, he nenanena auwae ka i lgaa ia oukou e na kanaka makua, ku ika pupunia'u i ka waha o oukou. Holoiapa, he ana ia. 1 | kaapa hoola ia, i holoiia i ka wai a aiai a melemele, a pane mai ka waha maikai o oukou, oia nei, o oukou. ua pau. l r .ia !ka ukana nui la. iloko o kuu waa nei he ipu. lle mau ukana nui ole hoi ia la ia oukou e na kanaka makua ?" i 1 keia manawa i pane hou mai ai ke kaikaina oke 'Ui o | Kalanialiloa, ka mea hookahi hoi e kokua aua mahope o ke keiki hoopapa: "lle mea nui i'o kau e ke keiki, olelo ae nei hoi lakou nei, ua ohiia e lakou na mea nui apau, eia ka hoi la aole, nolaila ua eo ia oe." "Aole i'o >paha ke eo i keia wahi keiki ike ole i ka hooi papa," i pane mai ai o Halepaniho. "J r .ia na ukaua nui iloko io'ka waa, e'kau nei maloko o kuu halau la. o na iako elua, : o ke.ama, o ka hoe no, o ke ka liu no, ka aha no, he ahakea no, na manu no elua, o na moo no elua, o ka hokeo aho, o ka ipu makau. o ka pa-ka, a upena no, ikoi no, a hina'i no, a ee ke kilo, a ee na koa, a o ke kanaka nui, o ke kanaka iki, i o ka puaa n/, o ka ilio no, o ka ai no, o ka aa i'a no, o ke kapa no, o ka malo no; pau loa aohe mea k(»e, make pah i auanei e ke keiki ea, i ka mea ukana nui ole, ua ohi ae nei makou apau, nohea kau mea nui e loaa ai?" "Ka, a loaa ka hoi ka oukou mea nui, ka na kanaka makua, e ole loaa hoi ka mea nui a ke keiki." "A hua a pane kolaila, he hoolono koonei. ka mea makaukau a ka hoa hoopapa kamalii, i oo ia aku ko mau maka. i ke kumu kahili, a hu a kahe mai ka wale, he mea ai na ko makou akua hoopapa na Kaneuhipo, ine ka makou kumu hoopapa me Halepaniho, a ha'i ko niho la, make oe aole e pakele. "Mai kuhihewa oe i ka imu e a mai nei. no ka puaa, ka ilio, no ka ai. no ka i'a, he imu ia nou, no ka hewa ae no o ko waha la, pau oe i kuluaia, o ka po o ke ao, ua pau loa." "A hua a pane. e pane ana ke keiki, a e hoolohe mai ko mau pepeiao me ka nui o oukou. He nenanena auwae wale iho no ko oukou e na "elemakule, ku ka pupu nia'u i ka waha o oukou. i holoi paheanaia, i kaa paholaia i holoiia i ka wai a a'ia'i, a maeniae, a panee mai na waha maikai o oukou, a oukou e i mai nei ua pau, eia iho no aohe i pau." "Ka, he pau hoopilipili paha kau e ke keiki?" ~ "O ka oukou no ka pau hoopilipili, he pau i'o ka ke keiki. "Eia na ukāna nui iloko nei o kuu ipu la, he iako kapa, he jtiko malo, iioko o ka ipu, he ahu moena no, he aahu kapa o'ka pUaa no, o ka ilio no, o ka awalau no, komo no ka waa iloko o kuu ipu, o ka uala waawaa no o Kohala, he huewai no, o ka wahie no. o ke ahi no, auneki no, aulima no, he aha no, he aho lawai'a 110, o ke aho lon, o ke aho poko, pau loa aohe mea aku i koe, he mea ukana nui o!e hui ia la a ke keiki o Hawaii." MOKUNA 111. "He mea ukana nui.-i'o kau e ke keiki, olelo iho nei hoi lakou nei, ua ohiia e lakou apau, eia ka hoi la, aole i pau, he ukana nui i'o kau e ke keiki o ka ipu, pau na mea like ole iloko, ua eo lakoii nei ia oe." "Aole i'o paha ke eo i keia wahi keiki. A hua a pane, ka mea maka'u o ka hoopapa me kamalii, i ooia aku ko mau maka, i ke kumu kahili, a hu a ka wale, i mea ai na ke akua hoopapa o makou, na Kaneauhipo, ame ka makou kumu hoopapa me a ha'i ko niho la make, make loa, aole e ola. "Mai kuhihewa oe i ka imu e a mai la no ka puaa, no ka ilio, no ka i'a, no ka ai, aole, he imu ia nou, no ka hewa o ko waha ea, pau oe i ke kaluaia e makou i ka imu, ua kulili hoi makou, o ka ua, o ka la, a ua ao hoi makou i ka po me ke ao, a ua pau." , "A hua a pane, e pane ana ke keiki/' a ia wa i hoogiaka hou mai ai o Halepaniho e hoopapa: (Aole i pau.) ; ;