Ka Nupepa Kuokoa, Volume LV, Number 46, 16 November 1917 — KOMO O HAWAII I KE KANIKAU NO KA HALA ANA O KA MOIWAHINE LILIUOKALANI [ARTICLE+ILLUSTRATION]

KOMO O HAWAII I KE KANIKAU NO KA HALA ANA O KA MOIWAHINE LILIUOKALANI

Eia o Hawaii nei iloko o ke kanikau ame ke kaumaha, no ka haaiele ana mai o ka Moiwahine Liliuokalani, ka Moiwahine hope loa oka noho kalaunu o Hawaii, a ? ke waiho mai nei kona kino wailua maloko oka Luakini o Kawaiahao, malalo o ke ku kiai ana a kona mau makaainana ame na hoaloha. Ua hoea mai ka o ko ka Moiwahine Liliuokalani ola ana ma ka hapalua o ka hora ewalu o ke kakahiaka Sabati aku la i hala, mahope iho o ka hakoko ana mawaena o ke ola ame ke make, mai ka Poaha mai o ka pule aku nei i hala. Ma ka'e o ka moe make o ka Moiwahine Liliuokalani, malaila kona inau ka'nu me kona kauka kahi 1 kakali hoomanawanui ai 1 kona hopena, ahiki 1 ka upo 1 ana īho o kona mau lihilihi maka, no ka manawa mau loa, a waiho iho la k'e kino puanuanu, na na makaainana e manele aku no ka ilina o na 'lii mauka ae nei o Maemae. Na ka bele o ka Luakini o Kawaiahao ame ka Luakini o Sana Anaru i hoike ae i ka nuhou kaumaha ma kela kakahiaka i na kaukani o na makaamana o ke Kulanakauhale nei, no ka hoea ana mai o ka hopena o ka Moiwahine Liliuokalani a ua komo ke Kulanakauhale holookoa iloko o ke kaumaha, me ka hoohapa ia o na hae e welo ana maluna o na pahu hae. Eia ke kino wailua o ka Moiwahine Liliuokalani ke waiho.mai nei maloko o ka Luakini o Kawaiahao, a ma ka po o keia Poaono e hoihoiia ae ai no ke Keena Kalaunu maloko o ka Halealii, a i ikeia hoi ka Hale Mana Hooko i keia manawa, a ma ka auwina la o keia Sabati iho, e malamaia ai kona anaina hoolewa, me ke komo pu o na luna aupuni, na pualikoa, na ahahui Hawaii, ame na makaainana, ma ka ukali ana aku ma kana huaka'i hele loa no ka ilina ona 'lii ma Maeinae. ... ■ ________

MahdpH iho o ka hakoko ana mawa«'na o ka mak<» ame ke ola iloko o na la hopo o ka pule aku )ji i hala, i hookuu aku ai ka Moiwahutfe Liliuokalani i k«»na hanu hope loa, mā ka hapalua o ka hora pwalu o ke kakahiaka o ke Sal.ati nei. a nalohia aku la hoi ka inoiuahin»» hope loa o Hav>'aii nei, no ka inanawa mau loa. Iloko t. ka pule holokrta aku la i hala i hoike okua ae ai ke kauka o ka Moi waliiue Liliuokaiani i ke kokoke loa aua inai i ka hopena o ka moiwahine, me ka akoakoa pu ana aku o kona mau hoa !.»ha anit» kona mau kahū ma ka aoao o kuna nmo. 110 ke kiai ana o ka hoea mai i k«-na h«>p«»na e hanu ai i na ea o keia aiia. «»ia nae. iuamuli o ka ikaika o na tn«»:ipaahaua o kona kino, ua kamau m:■ i k<»na «»la ana, ahiki i ke kakahiaka i. k»-!a Saliati. Oiai «• upu aku ana na mea apau ma!oku uei <• k«'ia kulanakauhale. o ka lii»«*a mai o ka lono kaumaha, no ka haaaiia inai o ka Moiwaliine Liliuokalanī i K«-ia o!a ana; aia lioi ua kani ae la ka o ka luakini o Kawaiahao, «' h«'ik«» ana ina ke ano o kona kani i ka nuhou kaumaha, no ka hoea i 'o ana mai <» ka h«»p«'tta o ka Moiwahine o Ha Maliope kok«» iho o ka haah'le ana n:a. «• ka Muiwahine Liliuokalani i keia ..la ana. ua hoohapaia ka hae o kona Im»iu«-. Wakiuekona Hale, pela hoi i nkali aku ai na wahi e a«» apuni ke ku i.:ikauhult* u«»i, nia ka hoohapa like i na hae. e hoike ana, iu> ke komo i ii ana aku iloko o ke kaumaha, no ka t;:«la ana aku o ka Moiwaliine Liliuokaiain. ka moa a k«»na niau niakaai 11:111.i . na aku ai nialuna ona, he moiwahine !.■• lak«»u. Ke Anaina Hoolewa M;» ka auwina l:i o keia Sahati iho e malamaia ai ke anaiua hoolewa o ke Kino waiiua o ka nioiwahiue inai ka 1 aUalii aku. kona home kaliiko hoi no īi?. makahiki he nui. uiainua ae o ka lilo ana aku «> k«- aupuni ia Aniorika, aka i:a«* ti<> k«*ia pule, nsah>ko o ka Luakini «. Kawaiahao i waiho ai kona kiu«>, ma lai«i »> ke ku kiai ana u na ahahui Hanaii. am«- k«* ki»i a.na a na koa o ke aupuiii. Ma ka po o k«»ia I'oaono e hoihoiia .. ai ai k«» kino wailua o ka moiwahiue . al«;k«> .» k«» keena kalauiiu o ka hale a i ki;iik«' ai ine na hana maa o ke kahiko. pela iho la e lawelaweia aku k.-la huakai pokole, no ka halealii, ii:.- l.a a o na ihoiho kukui, ame ka hele ]■:! hoi o na paakahili iloko o ko lakou liiiiii aliuilla. i K uaiho aua ke maloko o ī «* k«*ena kalaunu nia kqīa po Poaono malalo nii o ua kiai makiala ana a na "i «>a «. k«- aupuni, pela hoi|ka poe kuka i.ili, a uia kelu auwina la, e maneleia ; ku ai ko kino wailua o ka Moiwahine l.iliwokalani uouka o Maemae, me ka ukaliia e k»»kalii kaoo nui o na makaai naiia. ame na hoaloha, na luna aupuui l«»«h*rala ame ko ke Teritore, na ahahui iik«' oh» hoi, no ke koino like ana aku iloko o i:a hoomanao hope ana. no ke ' ahi o na moi o llawaii nei i aloha uai ia. E Hoo!ewaia Ana me kA Hanohano Mahope iho o ka pahola ana ae o ka l«>no kaumaha, no ka haalele anfl iho Oj ! a Mo.wahine Liliuokalnni i keia ola! aua. ua kukala pili oihana ae o Kiaainaj i'iukham, ma ka aoao p ke Teritore, e hoike ana no ka make ilna o ka mo !" wahine, a e kono ana hoi i na makaainana e komo pu inai ma ka malama ana i na hama hoomanao hope loa maluna

o kona kino Availu:i, me kona kauolia j\u ana hoi e hoohapaia oa hae ( a e ba* awiia hoi na hoohanohano ana e ka oihana koa, i hoike no na manao pulama ka aoao o ke aupuni o Hawaii, no ka mea i hula, ka mea hoi i noho nioi 110 ke aupuni 110 kekahi manewa. Ma ka aoao o ka oihana koa o Hawaii nei, ua wae ae o Konela Sain -fohnson, he oha niau pualikoa, he hookahi 110 kela anie keia mokupuni, ma ke ano, he mau pualikoa. no ka ukali pu ana aku ma ka huaka'i hope loa a ka Moiwahine Liliuokalani, pela hoi me k»-kalii puali o na kon Amei-ikn e hoomoana nei ma Oahu nei. O na ahnhui i noiia nfai e hui pu aku ma ke anaina hoolewa o ka Moiwahine LHiuokalnni, ° i il n " na Ahahu'i Poola, Kanu'hameha, Kauikeaouli, Ilui Oiwi o na kane ame na wahine, Jfui Lunalilo, Kaahuinaiin, Kalania, Hui Manawalea o na Mamoua, Na Kaikamahine a na l'ukaua, na f<ula Kamehameha, Ka Halt»ona 'lii, ka Ahaliui Alumnae o Kamehameha, ka Ahahui Alumnae o Saua Lui, ame kekahi inau ahahui e ae e ku nei ma keia kulanakauhale. Kaa ka Hoomalu Ana i na Koa Mahope iho o ka pahola ana ae o kela lono, no ka hala aua aku o ka uhane ola inai ke kino aku o ka Moiwahine Liliuokalani, i haawi ae ai o Mekia (»r«*en, ma ka aoao o ki*. Kiaaina, i ke kauoha i ka pualikoa kiai laliui malalo o ka liooinalu aua a ka Lukanela Miles, e lawe ae i Ue ku kiai ana ma Wakinekona hale, ma kela kakahiaka, a ua kaa pu alni no hoi ka hoomahi amo ke kiai ana i ke kino wailua o ka moiwahine no keia pule holooko'a, ahiki i ka mala maia nna aku o kona anaina hoolewa. Ma ka aoao hoi o ka oihana niakai o Honolulu nei, ua hoouna aku ka Makai N'ni Rose i kekahi poe makai me na makaikiu. no ka honie o ka moiwahine. m.'i Wakiuekona hale ma kela Kukahiuka. no ka malama ana i ka inaluhia, a uo ka haawi ana aku i ua J<oInia. nirt na mea e pono ai ke kino o'ka ni»*a i hala, nie ka ae ole ia o kekahi kaa otomohile, e komo ma Wakinekona HaJ<\ aole hoi ki'leahi mea e pii a>vu noluna o ka lanai mamua o kela honie 0 ka Moiwahiue. Ke Mele Kanikau no ka Moiwahine Oiai no nn makahiki he kanaha a oi i hala ae nei, o Kapena H. lierger wale no ka niea naua i haku ina niele kanikau o na moi apau o Hawaii u«i. oiai oia e noho alakai ana no ka Bana Hawaii, ua kaa hou aku nialuna ona, kt» ko'iko'i o ka haku ana i mele kanikau no Liliuokalani, a e paaniia ana kela inele e ka l>ana i ka wa e hoea ai ke kino wailua uouka o ka ilina, a ma ka manawa no hoi kekahi e waiho ana malaU) o na kiai ana, mamua o ka hoolewaia ana aku. . He nui ka i>oe i boea aku ma \\akinekona Hale, ma kela kakahiaka, no ke komo pu ana aku iloko o na kauniaha anu no ka mea i hala. aole wale o ka poe 1 knmaaina maoli i ka Moiwahine Liliuokalani. aka o na luna aupuni pu kekahi ame na aliikoa o ka oihana )<oa, e ho'ike ana hoi i ka hekau ana iho o kekahi hnawina luuluu maluna o ka aina. no ka nalohia ana aku o ka nlea i noho hope loa ma ka noho kalauuu ol Hawaii nei. . Ma>>alo Nui ia e na Me& Apau 0 ka Moiwahine Liliuokalani ī haalele mai i keia ola ana, o ka ewalu ia. o na Moi o Hawaii nei, i kau ae iluna o ka noho kalaunu, aka no na makahilal elna wale no nae a oi kona paa ana i

i :: kauLi kr:<ihi o r:<u»a auf>uni. ua kai \ i ak.: ::i n;;:i īaia ;iku. :i uo na makai. *ci ioihi u kona i.oi :;na mai r, noho ■ k«- hi.m >io uiiik:i'ūii3u.i 110 Hawuii ua :ke aku oiv. i ka ualohia ai;a c> .«■ aui.wni ii:oi. a ki.kuiiiia ae la ke au ■ r»i:k:», a j-tla h«>i ka lilo ana •. iiawai: i n:alalo o ka hooaiiu niai a kc aupuui o Aii.i-ika ' m i';::ih:il<» n'.ii ia ka Moi«":iliino 1-i- ' •• !:.< makaainap.a o kona lu- :.... j«mo; iho. a <■ na liaolo j>u kekahi; :- ::ii i.a«- ):•' kt:lai:a makaainana kona, -. !.:ii:i ual»- la iio oia. ua nana niau ;• . . I .» ::a<• inalioK' uui o kona la- . : n::t kc a:;o o ko lakou ::i<u\vaī.o liiKona Hanania Ana ' a LaiiMuia o Liluiukaiani i ka lti _ <> S :.;i'> inaha, ma kahi kokoko i ka :!;rj~i M<»iwahinr e ku uei i keia ina • U Kona in<»a o ia no <> Ly.lia K:«?> :.k;i. }ia; hv kaikamnhino oīa na Kakoiia makuakain- anie K<'>>hoka- :•■;•- :i ; kuliko ai ine kana hoike inaloko (i kiiii,': J.iiki* n>oolf!o i kaknu ai. h<' iiih -i <. •. :> i puka mai, mailoko mai o ka . «> i>3 Kaincli::nī(*ha. 0 Kn;..-i:ik» a ka makuakane >> ka Moi t. .i*i: !.«■ Liliuokalar.i, <»ia kekahi o na : !.\ ū Keohokai.ik' lioi l;ona niakuaK<- '.aikaiiiahine oia ua kekahi o :... ; :ik:i <i« io hv ui:;i kuinainalinia a Ka :: f.:»r.rha III. 1 kiilike xi m<* na niea i maa i na '!ii 11■ «V:<» o k«-!a au i liala. ua kaa aku ka ? • :■ :i ī ::t <_• k:i Moi wah i no l.iiiuoknl:,:.- :: .-ilalo o K'i: ; ia. ka mooj>una a Ka !,ar»:ilia L an.e kana kane nie l'aki, ; !ii ki«-ki<\ H< mau keiki lehulehu e ae no kekahi ; :i makua j«»:i«>i o Liliuokalaui, aka -«• i-au wale no lakou i ka lilo i ka • :. :iai»a. Hona Hoonaauaoia Ana i ka manawa h<* «*ha vrale 110 niaka Vr*; >• ka Moiwahine Liliuokalani. ua ī ..'•k>>T!-! <ia oia ih.ko o ke Ku!a Aiii o iiia. v noho kumu ia ana iloko o 1 mai::iua e Mr. aine Mrs. \inos « ••«ke. 0 iia haumana o ke kula ia wn, •> !; > >.?» k» iki a ka ohana alii ano' na 2 : r:fc:.;.a!ii. u keia ka hooinaka niua ana <> Ki Moiwahine IJ!iyokaiani e apo aku ; a >>l< i<» IVritania. a ina keia kula hoi : j. aa ii-ua :,i iaia ka ik<* ame ka hoo : i ka oh'lo a ke Akua. '» i:a h:»:ikula o I.iiiuokalani e hele {>u :«i a i-i maii:ty.a, oia no ua keiki ekolu a Kinau. k<» kaikaniahine a KainehaniPha 1. >..•» ia 1» ii na inoa o Lota, ka niea i : <•»;«» n.oī. j>;a k:i iima o Kaniehaineha L *.-»lia i ik,-ia ina ka iuoa Kanieha r IV. ame ko laua kaikuahine ke Kamaliiwahine Viroria. Mawaho a>' o ' •.»..>:.. ■• kf K.-ikialii Liholiho kekahi, •■.-i !?:«•:< i j»iī ae ina ka noiio kalaunu o : ; hīv:i . > nei, ni:ili>>i«* aku o Kaiuehaineha : o Kaiakaua. ke kaikunane o Liliuo}.nln*n. :■ <» ka oliiku hoi o na moi o Ha-i:«-i; k<* Kamaliiwahine Berui<'e 3'aunhi sme Knnna Iiooke. o k« kahi <» ī.a haawina ano nui e ".»;.i aaa i na hauniaua o ke kula alii :>••;»» «» in an. o ia no na inea j>ili i ke .\kua ame ke kulana Kristiauo. a ma ] -!:* aii.e k« ia Sal»ati e hele j>u ana la :ve ka lakou inau kuni'i iīok > o ka -4i-i-u!«'. n:«* ka noho kokowe ana n.a » :«hi i IiookaawaK'ia no ka inoi. Kona Kn3ana Holomua <>ia: maiokō o ke kula. o Liliuokalaui ] < kaliī o ii.< iiainnana holomua loa, o ka • i !oa aku. iua ka himeni. a ma kana r:Ooi«*lo ī kakau ai nona iho, ua hoike «.ia no :iajio loa nia ka hana hi »».< ui. iii»- h<- :n«i la. o kekalii ia o kana r a'j kalena kiekie loa, he uiea oiaio 110 iia<- ;a. <<i:;i na nui kana mau mele i j.aku i, me ka piha noeau, aole valf in:; na hiiamele. aka i::a na oleio 1.■• r.a)<i i j.ih j»ono loa i na huaniele. <» ke ii.elē lahui o Hawaii nei, o ka M< = .wahiuo Liiinokalaui ka uiea nana i imku jvtn»>i me kona ike anie ka noeau -■i:-. ka haku mēle. iloko o hookalii j»ult} m». inamulī o ke kauoha a ka Moi K:i!!i<'h;iBu*>::i V. a inaioko o ka Luakini .. Kawaiahao i inele mua ia ai i ke akea, « a: o a e n.»bo ana he alakai hiineiii no 1 a ].:«',.a liiineni ia mauawa. Kona Mare Ana l!< k'. <» ko Līliuokalani mau la oj>io i l aiawni ai oia iue knna kane o ka mare ana m.iho;..' mai. oia o -lohn Dominis, k- kt*iki na kekah». kaj«ena nioku AuieT ;».a. l'«*ii*«i k<> ano o ka loaa ana o ka ike i kekaiiī no kekahi: Aia lua kahi kof ok<- i ke Kula Alii o Kahehuna. ua ku- > uhna keknhi kula hele la no na kama Jīi. a o Mr. ame Mr<. .Tonnston ka inea ī.n hm:\ ē a'<- ana i kela kula. l'a hauaii ) <• j>fl kiekie. e j»ale ana i keia niau kuia a elua. aka o ka haua a na keiki <• kiila a .I««hnstou, o ia no ka j»inana ui.a iluiia o ka j»a. a kei aku nialoko o »:a i>a o Kah<*hutia. ma ia ano iho la i ) nī ka ike ia Liliuokalni no «lolin Oiai'nae. ho r.ui no na kaue i mauaoia i.a Liiiuokalani. eia uae i ka {«iha ana iaia o na makaliiki he iwakalua kuma?i.aha. ua in:».re aku la oia ia John PomiiiN. kona hoa j»aani o kamalii » hele j'ii ana i ke kula. Ma kekahi manawa o ke Keikialii ".ViIIiam Lunalilo ka mea i noi mai ia Liiiuokalaui e mare aku iaia. a pe'a no hoi mo Kamehameha IV, aole nae i hookoia aku ia noī. Koaa Man La Opio lioio o ko Lilīuokalaui mau la oj>io -.=a n«-»ho y»u oia me kona mau makua ha?.ai me l'aki ame Konia; i ka piha ana inih o na makahiki he umi-kumamakolu, ua hoi at* o Liliu me kona mau makua, a noho maloko o kekahi halo i kukuluia e ke 'Lii I'aki. ma kahi mawaena o ka llekele Youn:i e kn nei anie ka Hale Kruikoolani. kahi hoi i ikeia ka Hokele Arlin£ton. I ka umi kumamahiku o na makahiki o L.«liuokalani i make ai o I'aki i ka 1S-V». 1 ka piha ana hoi o na makahiki lie i.mi lruniamawalu ia Berniee Pauahi, ka hoahanau o Liliuokalani. ua marc aku la ola ia C. R. Bishop, a i ka make ana aku o Paki. ua hoi aku laua a noho pu aie Konia. nia ia ano iho la i nolio like ai o Liliuokalani me Mrs. Bishop, e launa ana hoi me na 'lii ame ka poe kiēkie a hanohano o ka aina. Ma ka la 19 o Iune. 1S56. mare ilio ia ka Moi Knmehameha IV ia Emma 3ooke. o Liliuokalani kekahi kuaoao mx kela anaina mare maieko o Kawaiakao. o kekahi ia o na mare hauohano me ka malamaia o na ahaaina ame na aka kuhhnla. Iloko o kx mahina o Xovemaba o ia makakiki ao. mainuli o ke kulana nawaiiwali o ke ola o Konia, ua holo pu aku |a « LiiiūokaM«i ipe kona makualiine nx>

M:i\vaii, a malioiie mai, ua noho laua mā« Lahaina. Maiii. - IloI:o o keia manawa i hoopalau ai ojj Lilinolealani mo ke Keikialii "\Villiairiflß Lunalilo, aka nae i ka ISGO,M iua uhaki o Liliuokalam i kela hoopalau,B !a hoopiilau aku Ia me -lohn I)oiuinis, ;il lina ka !:) U> o ka neihina o Se]>atemaba,B 11 i hoohuiia ae ai laua iloko o kaH !!>oritxi o ka mare. I"a make mua ai<uH 0 J\<«iiia nia ka la 2 o lulaī, 1.5.")7, a| noho no o Liliu me Mrs. Beiniee Bt.s!io{»,Q aliiki wale no i kona mare ana i l:eH Hoi a Noho ma Wakinekona H I ka mare ana ae o Liliuokalani iaH .loi.ii I)o.'iiinīs. ua hoi aku laua a nohoj Mia Wakinekona Ha!e, ka hoiue a Ka-B [lona l!omiiiis i kukulu ai nona ame ko-H na ohana. eia nae aole i ]iau pono i.aH h«M!i:ilienia o kolu hale i ka hanaia, uaH haah'le iho la kona moku ia Honolulu īiei i ka n'ai ia maiuiwa mai, aole he i.'UUī moa i lohe hou ia nona. I !:a mauaw/i i lawe ae ai o Kameha nn-iia i ka uoho kalaunu o Hawaii nei. iloko o ka mahina o \ovomal)a, l. s 'i i, ua kohoia o .lohn I)oniiuia i ka kaiK.lelo un ka moi, a mahope niai, ua kolioia oia i Kiaaina no Oaliu nei, a ua hookohu niau ia aku oia ma ia kiiiana. e na nioi aj»au i ]»ii ae ma ka noho ka launu ahilu walo 110 i koua make ann. Ma na huakai kaahele a .lohu U.nni i.is ma kona kulaua Kiaaiua ia Oahu ui'i. o ukali jui ana o Liliuokalaui nie ia. I!oko o ka moolelo o ko Liliuokalani ola ana. mai kona wa i maie ai i ke kane ī ka 18(52 aliiki i ka ka »»aka!;il<i hoi o koua lawe ana ae i na kaula hookele o ke au]»uni Hawaii noi, ua hoohalaia ia uiau makahiki iloko o ka nolio hoomalu ana a Kamehamelia V aiue Kalakaua, me ka loaa o na ike ku hohonu iaiu uo ke auo o ke aupuni moi ia īnanawa. M Mai Ua inakahiki 1801 ahiki i kn lSi):;,B ua makahiki pokole o koua uolio hoo-H malu ana i ke auj»uni ame kona lahuiH kaī.'ika, lie mau makahiki ia iloko oH ka 0010 ku. elike nie na men oiaio i ikeiaH iloko o na moolelo o ke au o kona hoo-H kole aupinii ana. H No ke koena mai o kona ola ana, uafl hoopihaia no ia me na haawina lohu B loliu e laa kona hooikaika ana ma na auo a]>au. e hoihoiia mai kona niau ku leaaa at»au i laweia aku e ke nu]iuni o Aiin iika, pe!a hoi kona hoi ana mai ;t noli.) ma ke auo he makaainana, ahiki 'waie i kona muke aua aku la. Kekahi Mahels o Kona Moolelo No kekahi mahele o ka moolelo o ko I.iliuokalaui ola ana, he inea pono no ke lioikoia ae ma ke ano uui ,elike me ka nee ana o ka hookele aupuui nioi ana !o kola au i hala. l'a ili aku maluna o Kamehameha 111 ka hanu nui o ke kukala mua ana ae i ko kumukanawai o Ilawaii nei, ma ka !a 4 o ka maliina o Okatoba, 1840, maloko o ia kumukauawai, e haawi ana ip 1 ka ]iono e hoomana kefa ine koia ma kaaiiiana me ka hoopilikia ole ia, e liookaawalo ]>u ana hoi i ka inaua, no ka hookau ana aku ika hoopa'i maluna o ka mea hewa; e liookaawale pu ana i inuu ha!e kaukanawai ,a i aha hookolo kolo kiekie; e niahelehele ana hoi i na aina 110 na 'lii, ke aupuni anie na nia B kaainana, o keia na keehina hikimua o ka hapaiia ana ae o Hawaii, malalo o ka hooponopono aupuni kuniukanawai an.'i. Iloko o ka makaliiki 3852, ua kukala hou ae la ka Moi Kamehameha 111 i kumukauawai no kona aupuni, o hoo}ioiio]iono ana hoi, ma na wahi i ikoia ka hemahema ma ke kumukanawai mua, a e hookomo mai ana i na ano i hoomaoj)o]ioia e nee ana ia mauawa, a he elua makahiki mahope niai, ua make aku la ka Moi Kamehameha lIĪ. 1 kona make ana aku, ua pii ae kana koiki hanauaa Alekanekelo Liholiho ma ka noho kalaunu o Hawaii nei, ma ke ano ka Moi Kamehameha IV, ua mako oia i ka 1K72, me ke koho ole ia o ke panihakahaka ma kona makalua. Kohoia ka Moi Lunalilo Iloko o ka makahiki 1873, ina ka no ho ana ae o ka ahaolelo e noonoo i panihakahaka ma kalii o ka Moi Kamehamoha IV i inake, ua kohoia o William Lunalilo i moi, he makahiki no a oi kona manawa i noho moi ai, o ka mako iio ia i ka 1874, me ke koho ole ia o ka nioa o pii aku ana ma ka noho kalauuu o llawaii nei. No ke koho ana nae i moi iio Hawaii noi, ua nolio ae la ka ahaolelo, a ma ia •īoho kohoia ai o Davicl L. Kalakaua i moi, ma ka la 12 o Feberuari, is74. lie koho ana hoi iloko o ka hahana 0 na hoa o ka ahaolelo, a nahoahoa ke poo o kokahi poe, mamuli o ka paio ana 110 ka pono o I). L. Kalakaua aniQ Kuiui Vhna. 0 ka Moi Kalakaua ke kaikunane o Moiwahine Liliuokalani, a e konio mai ana kokahi mahele o kona o!a ana mai ia Kalakaua aku, elike me W mahope ae uoi: 1 ka lawe ana ae o ka Moi Kalakaua 1 ka uoho hokele ana i ke aupuni līawaii, o kok-ahi o kana mau haua mua loa i lawe ae ai a hooko aku, o ia no kona kolio ana i ke pani ma kona makalua, oia kona leaikuahine Liliuokalani ame koua kaikaina me Leleiohoku, a oiai nae ua make opiopio o Leleiolioku, nolaila ua holo pololei aku la ke kuleana o piī ae ai ma ka noho kalaunu ia Liliuokalani, a ua kukala akea ia ae ia inoa, ma ka la 10 o Augate, 1877. Iloko o ka hapa hope o ka inakahiki ISSO, ua haalele iho ka Moi Kalakaua ina kana huakai makaikai i ke ao noi, mo ka ukali pu ana o kekahi mau Ha\vflii ame na haole pu me ia, a i kona kaawale aua aku no na aina mamao, ua lawe ae o Liliuokalani i ka noho hoonialu ana i ke aupuni. O kekahi o ua mea ano nui iloko o ko Liliuokalani ola ana, o ia no kona komo pu ana aku iloko o ka hoonianao iuhile 0 ka Moiw-nhine Viotoria o Enelani. Ma ka la 12 o ka mahina o Aperila, 18S7, 1 haalele iho ai o Liliuokalani ia Ha waii nei no Enelani, me John Dominis, ka Moiwahine Kapiolani, C. P. laukea, J. H. Boyd. a ua apoia aku ka Moiwahino Liliuokalani me e ka Moiwahine Vietoria me ka hanohano loa. Ma ka huakai hou a ka Moi Kalakaua no Amerika i ka 1890, »ia kaa hou ka hoomalu ana i ke aupnni ia Liliu, me ka malamaia o kekahi aha ike me aha hoohauoli maloko o lolani Hale nA ka mahina o Dekemaba, o ka 1890. E hooinanao ia, iloko o ke au e nolip ana ka Moi Kalakaua ,aia ke aupuni Hawaii iluna o ke kai 0010-ku kahi i holo jii, elike me na tiu»a oiaio i ikeia iloko o ka moolelo qo k& Uoololiloli mau"

ia ana n iea alia kuhina o ka inoi ; 110 luim : kurnnniakolu mauawa. Oiai e onii mau īmii ana ko ola kino o ka Moi Kalnkaua, ua holo hou al<u oia uo Amei'ika iloko o Noveinaha o ka IS9O, ma ke ano lie inalihiin hanohano na. ka Ria A<limarala Bro\vn, nialuua o ka inokukaua Ameiika Chaiieston, eia ka auanei, o kana huakai hope loa keli me ke ola, no ka mea ina ka la 20 ag o ka mahina o lanuari, 1898, i make ui oia maloko o ka Hokele Palaee, ma Ka£ ]»alakiko, a hoihoiia rtiai kona kino wai; lua maluna o ko Charleston no llouo* lulu uei. ; Oiai nae ua upuia aku ka huli hoi ma{ o ka Moi Kalakaua >krko o ka īnahina q ranuari, ua hoomakaukauia ua hana no ka hookipa ana-mai iaia malalo o urt hooponopono ame na kuhikulii ana a liuokalani, eia ka auanei," lie aha hoo: makaukau, uo ka hookipa ana inai i ke kino wailua o ka moi o Hawaii nei. ka la 20 o lanuari, 1891, i lawe ao ai kb Kamaliiwahine Ly<iia Kamakaeha, hooiUna hoi o ka uoho kalaunu o IIa : waii nei, i kana hoohiki oihana no koua kakoo i ke kuinukanuwai auie'na knna'wai o Hawaii, a law r c ae la i ka noho moi, ma ka inoa ka Moiwahiue Liliuakalani. I kulike ai hoi me na mea maa no ke koho ana i panihakahaka, ma ka maka.lūa o ka mea e noho ana inaluna o ke kalaunu, ua kohoia ke Kamaliiwahiue Vitoria Kaiulaui i hooilina no ka ūoliōalii, ke kaikamahine a Likelike, ke kair kaina o Liliuokalani. Ile ehiku wale 110 niahina niahope iho o ka lawe ana ae o Liliuokalani i ka noho moi ana no» Hawail nei, ua make a&u la o John Dominis, kana kane, hekau kokē iho la ke kaumaha iloko o na mahina mua ,rf kona noho moi Ua make oia ina ka Ja 28 o Augate. 1891. * V ' He manawa pokole mahope ilio o ka ])ii ana ae o Liliu6kalani ma ka uoho kalaunu, ua holo makaikai aku oia n'o k« kahua ma'i lepera ma Molokai, a mahope mai, ua holo kaapuni aku la na mokupuui: apau. : y' O kekahi m kana mau hana i ma|<rmā ae ai i ka piha ana o ka makaliiki kahi ma ka noho kalaunu, o ia no kona haawi ana ae i aha ike nui nia Iolau? Hale, ma ka la 20 o lanuari, 1892. Ma ka manawa a ka Moiwahiue Liliu.o'kalani i lawe ae ai i na kaula kaohi o ka hookele aupuni ana, ua hoomaka koke no oia e hookolo ma ka melieu a kp} na. kaikunane i liooikaika ai e hookoihi o ia no na Inea e pili āna i ka mnna p ka noho moi. Oiai, iia lioopuka ka aliā kiekie i kana olelo hooholo, e hoike anā ua pau ka aha kuhina, ma ka manawn e pau ai ka moi, nana i hookohu aku, nolaila ua lawe ae la o Liliuokalaui i kona

mana. 1:1:1 ka hookoliu ana-aku i kona aha kuhina ponoi ae p ka.mauuwa, me ka luanao e ka'a mai ria J hoo* kohu oihana apau iloko o kona mana, p. keia nae ke anuu.o ka pilikia, e alakai ana iaia, ahiki i koua uelo aua i kit uoho kalauuu. " 0 na kuliina hou i hookohuia aku © Liliuokalani, oia o Samuel Parker, ki£ hina o na aina e; C N. Spehcer, kuhina kalaiaina; 11. A. "VVidoinānu, Juihii(|, waiwai, ame W. A. Wliiting, loio ki« hiua. * | Aole i hoomaopopo koke ia ka pilik-ig ahiki i ka noho ana mai o ka ahaolelīi iloku o ka mukaliiki 184)2, ke kau olelo loihi o ka noho aua he ewalu in<A; hina. Iloko o kela mānawa, he mau papa kutynfi i kekahi msj hope o kekalii; a iloko o. na Ja hope d ka ahaolelo, ua hooholoia āe la lie kduawai, ae ana i ka hookahuaia o kij» hana piliwaiwai loteri 'ma Hawaii pela hoi ka liaawi ana .aku i laikirii,'« aeia ke kuaiia ana o. ka opiuma; o klt hapanui uo o na hoa o ka ahaolelo i ka? koo ikaika no ka hooholoiā: o kela maij kanawai, o ka poe no ia ua lakou i hodī holo, e kipaku i ka aha kuhina e ana ia mauawa, ma ka la 12 o lanuar£, 1893, he elua la, mamua ae o ka aua o ka ahaolelo. .^j Oiai e hookele ana i ke āupuni a ip hoolala ana i na hanSt i pili i kona ua liaku iho la ka Moiwahine Liliuoka>" lani i kekahi kumukanawai ma ke aifo malu, maloko o ua kumukanawai la, .« hoihoi hou mai ana ia i na pono o ka n<p hoalii i kailiia aku; e poke pu mai aris hoi i ka mana kuokoa o ka aha kiekie, a q na niakaainana Hawaii wale no ke aeia aku e koho haloka. - ' O keia ua puupuu ikaika loa nana j hookui-he mai i ka manao o na mak&; ainaua ili keokeo e noho āua iloko o kā aina ia. manawa, ka poe hoi e kokua pū ana no ka holomua o ke aupuni, o na kahua onipaa o ka pono kaulike maluna o ua makaainana apaū. >< r o ka lioko ana aku i ka o ka Moiwahine Liliuokalani, ua hoola* laia, o ka la 34 o kā mahinā o lanuaiii 188:?, o ka inanawa ia e kukalaia mai ai ke kumukanawai hou, a e kukalaia ae imua o ke akea, imua ponoi o na hoa o ka ahaolelo, ame na luna aupuni kiekify 1 ka hoea ana mai ia manawa, ufs akoakoa ae la na pualikoa e hoopuni ana ia lolani Hale, ua akoakoa aku no hoi he o na iwnkaainnna .'1 lokahi me kela manao o ka moiwahin? nia iā mauawa, e kakali ana o ke kuka> laia mai o ke kumukanawai <fkc aupuni Hawaii. Ma ka manawa nae i wnihoia aku fri ua kumukanawai la imua o lui aha kuliina no ke kakauinoa ana mai, ua hoole mai lakou-, me ka nonoi ana mai i ua

hopimkolo ,aua iuma o.iia makuainana au S ihkū i iia ; iieēlaili'i la\Vfeia si6 e lakou. [ (Ja nialauiaia lie kuknkuka loihi ann maMaena o ka Moiwahine Liliuokalani ame kona aba kubdna, ahiki i ka nia |liu aua niai o ka moiwahine, e hoomoe i ko kukala ana ae i ke kumukanawai, nolaila, mailuna niai o ka lauai o lolaui Hale, i haawi mai .ai o' Liliuokajlani i kekahi haiolelo iniua o ke anaina i akoakoa aku- malaila, e hoike !i ko(na ku-e i ka aha kūhina, 'n ua hoo paneeia hoi kūkala aiia i ke kunnikanawai hou, me 3Ko kaumaha o kona nianao. < • ; Mam'uli o keia mau hana nia ka aoao 0 ka, Moiwahine LiliuokalaHi, ua kaheaiā ae la kekahi halawai makaain{ina ;e ka poe iaWelawe oihana oloko nei o ike kulauākauhaie, no ka noonoo ana i kekahi hans(,;o hoopaheleia ai ko lakou imau pono; nia ia halawai i kahoia ai he komiiē q umi-kūmamakolu lala, a iloko [o ko lakoii mau liiua, i waihpia aku ai ka hana, no karhni ana i wahi e pono ai lakou. Ua hoolala koke ia no ke kukulu ana ae i kokahi aupuni kuikawa ame ke kahea ana i mau pualikoa o na makaainana. Ke Kaua Hookahuli Aupuni , Ma 'ka auwiua la o ka la 36 o lanuari, ua kahea ae la ke komite nialuhia q umi-leuniamakoiu'lala, i kekahi halawai makaainana, waloko o iia halawai la, i iae ai na manao, 6 ku-e ana 1 na hana .a ka moiwahine, a e hoakaka ana lioi, no ke kukulu ana aku i aupuni kuikawa; o ka uiea i liooholoia, o ia no ke aponoia ana aku o na mea a kela kōmite i hooholo ai. E ku ana ka mokukaua Amerika Boston ma Honolulu nei ia manawa, a ma muli o ke kauoha a ke kuhina Stevens, ua hooleleia mai la na pualikoa mai'una mai o kela niokukaua, no ka hoopakele ana i ke ola ame.ka waiwai o na makaaiunna Amerikft, iaa no ke ala ae o kekhi haunaelō. No ka hooko ana akn i kela manao e .kukulu ae i aupOni kūikawa,' a e hoohiolo hoi.i ke aupuni e noho hoomaluia ana e l?a Moiwahine Liliuokalani, uaj kukalaia ae la ke aupuni- kuikawa, ma| ka la 17 o lamiari, 1893, mo ke kohoia; ana o kekahi aha hooko, o eh» lala ame, kekahi al»a o uini-kunianiaha lala, a iloko o ko lakou lima ka mana prili kaukanawai. ■> ■ O ka Hon. S. B. Pole ka mea uana i noho hoomalu ae i ke «aupuni kuikawa, ma ke ano he kuhina o na aina e, o.kekahi mau hoa e aa o ka aha #uhina, oia o .T. A. King, kuhina kalaiaāna: P. C. ,Tones, kuhina waiw'āi ame W: O. Smith f loio kuhina. Ma ka auwina la? no o kela la i lawe ao aī ka aha kukioa hoa ame ka aha

Ikuka, .i'ka noho mana ana i ka liale aupuni, iloko o na kulana pioloke o na mea apaū. 'lloßo* nae o ia mau mauao npioloke, i kukala ae ai k6 kōmite maluhia o umi-kuinainakolu lala i ka hoopauia ana o ke aupuni moi ,a kukuluia ke iupuni kuikawa. ; • No ka hoopakele ana ae i na luna o ke aupuni hou, ua kiaiia ka hale aupuni 0 ua pualikoa o na makaainana, oiai no hoi ua pualikoa o ka mokukaua Bosotona e ku makaukau mau ana, no ka wa e ulu ae ai kekahi haunaele kuloko. Ma ka mana i liaawiia aku i na luna aupuui kuikawa, ua hoounaia aku la ke kauoka i ka Moiwhine Liluokalani ame kona aha kuhina, e haawipio mai i ke aupuui ame na kuleana apau i pili aku 1 ka nohoalii o Hawaii nei, nolaila mahope iho o ke kukakuka ana mawaona 0 ka moiwahine ame kona aha kuhina, ua haawi mai la oia i ka ae, me ka maikni, ma ia auo iho la i kailiia aku ai ke aupuni mai iaia aku, me ka hookahe 010 ia o lje koko. Aole uae i haawipio mai o Liliuoka lani inalalo o kekahi kumu 010, aka ma lalo no ia o ke kumii, e waiho aku ana oia i kana mau hoohalahala ana i k.e aupuni o Amerika, no ka hooleleia ana jnai o ua koa mai'ina, o ka mokukuua Boseloua. Na Komiaina no Wakinekona Ile elua la mahope iho o ke kailii" aua o ka noho kalaunu mai ia Liliuokalaui mai. ua alui la kekahi ko misina, o elima lala no Wakinekona, mr. ka aoao o ke aupuui kuikawa, ua ka 1110 kuahi Kalauilina i lawe aku i kola ko inisina no Kapalakiko, o ka misiona ano nui a kola komisna i hoounaia ai, no k: hana ana aku 110 ia i kekahi aeliko nn ko aupuni o Ameiika uo ka hoohuiaina. E ukali aku ana i kela komisina a ko aupuui kuikawa,.ua hoouna aku ka Moi waiiine Liliuokalani i kekahi komisina 1 Wakinekona, 110 ke ku-e ana aku i ko aupuni kuikawa, a 110 ka hooni paa ana ■i kona mana i ka noho kalaunu. ■ T"a hoea aku ke komisina ake aupuni ■ kuikawa no Wakinekona, ma ka la 3 o ■ Foberuari, a mahope iho o ke kukakuka Hihi aua mo ka Peresidena Harrison o ■ noho ana manawa, ua hanaia iho la Hhe kyikahi i kakauinoaia e na lala o ■ kela komiaina ame ke kakauolelo < ■ Amerika e hophui aku aua ia Hawaii ■ nei me Amerika. ■ Ma ka aoao hoi o ko aupuni o Amo Brika, a nia o kona kuhina la, in,n Hawaii Hnoi, ua kuka/la ae la ke Kuliiua Stev- ■ ons e.hukiia ka hae Ameiika, ma ke ■ano ua kaa u aku ka hoomalu ana i ke auHpuni kuikawa, malalo o Amerika. ■ Ua wailio loa ia aku kela kuikahi i Hhanaia e, na komisina ame ke kakau 01010 o Amerika, ilgko o ka aha sonato i ka nianawa nae i pii ao ai o Kali vilana i Peresideua 110 Ameiika, o ke kalii o kana haua mua i lawolawo ai, t ka unuhi hou ana i kela. kuikali mailoko aku o kn aha senato, a ma k;. la 1) o Mai'aki, ua hoouna okoa mai 'la oia ia Konela James H. Blouut no Hawaii noi, 110 ka uoii ame ka huii pono ana i na mea i pili i ka pilikia nana i ka]iae ae ia Liliu mai ka uoho kalaunu aku, a kukuluia ae hoi ke aupuni kuika^a. 0 lle elua Ia nmhope iho oka hoea aim Imai o Koinisina Blount no Honolulu noi, Aua kauolia ae la oia e hukiia ka hno ?Amerika ilalo, a e huli hoi aku hoi na koa inariua uoluna o ka inokukaua # Bose-| $tona.

l T a hoohalaia kekahi mau mahiua lo ihi e Komisina Blount ma Honolulu nei, a iloko o ka inaliina o lulai i liuli aku ai oia uo Amerika, me kana lioiko, n waiho aku la imua o ka Peresidenn Kalivilana; o ka olelo hooholo a ka Pe rosiilona Kalivilaua, ua knlike no ia me ka inea a ke komisina i hooholo ai, o aliowa ana i ke kuhina BtoveiiH, uo ka lioolele ana i na koa maiina ma liono'.uiu nei. : Paa ka Manao e Hoihoi Hou ia Liliu Xo kela hana hokai wale ma ka aoao 0 ke Kuiiina Stevens, ua hoopauia kona noho kuhina ana, a hoounaia mai o A. S. Willis i. kuhina no Amerika ma Ha waii nei, me ka loaa pu mai o ke kau oha iaia e lioike aku ia Liliuokalani, ua makaukau loa ka Peresidena o Amerika ma o ke Kuhina Willis la, e noi aku i ua luna aupuni o ke aupuni kuikawa, e liaaleie mai i ko lakou mau kulana, a e hoihoi hou mai i ke aupuni iaia, ke ae o Liliu e huikala piha aku i ka poe rtpau 1 kuleana i ka hana hookahuli aiipuui. Mo ka haua nui ke Kuhiua Willis o ke kukakuka pu ana ahiki i ka ae ana ,nui o ka Moiwahine Liliuokalani e huikala aku i ka poe i hana hewa aku iaia, a i kulike ai me lee kauoha i haawiia inai i ke kuhina, ua koi aku la oia i ka poe e paa ana i ke aupuui ia mauawa, e hoihoi hou ia aku na pouo apau o k.v noho kalaunu o HaAvaii nei ia Liliuoka lani, ua hooleia mai nae ia noi, a waiho loa ia aku la ka hoike imua o ka Pero sidena, a mai ka Peresidena ae hoi iloko o ka ahaolelo. I ke komo ana o ka hana e pili ana ia Hawaii nei iloko o ke kbmite o ke senate, ua hooleia ka hoike a Koinisina Blount, pela me ke kauoha a ka Poio sidena Kalivilana, e hoihoi liou ia Liliu ma ka noho kalaunu, eia uae aohe mea i hanaia- mai; o ka mea nae i ikeia ina Hawaii noi, o ia no ka hoalaia ana ae o ke kipi ku-e i ke aupuni kuikawa, me ka pau ana o kekahi heluna nui o na makaainana i ka paa i ka hopuia, me ka Moiwahine Liliuokalani pu kekahi. Kukuluia ke Aupuni Eepubalika Oiai ua aneane e pau ka manaolana po ka hooholoia o ka hoohuiaina, ua ku kuluia ae la he aupuni Rep\ibalika, malalo o ka noho peresidena ana a S. B. Dole; a he ewalu la mahope iho o koua hopuia ana i ke kipi, ua haalelo mai la 0 Liliuokalani i kona kuleana i ka noho kalaunu, me lee noi ana mai i ke au puni e huikala pilia ia aku ka poe apau 1 komo pu me ia, ma ke kipi ana i_ke aupuni; a he mea oiaio, ma ka la 7 o Sepatemaba, 189ō, ua huikala piha ia aku la oia e ke aupuni Kepuhalika o Hawaii. No kekahi mau manawa lehulehu, maliope iho o ka haalele aua aku i kona kuleana i ka noho kalaunu o Hawaii nei, he mau liuakai lehulehu ka Liliuokalani i Wakinekona, e koi ana i kona kuleana iloko o na aina leialii, eia nae ua hooleia kana mau koi apau, oiai o na aina leialii, ua pili wale aku no ia i ka noho kalaunu, aole hoi he waiwai no ka 'mea hookahi, aka no kela ame keia |mea e noho ae ana he moi no Hawaii nei. Ka Hoohuiaina Mahope o ka pau ana o ko Peresidena Kaliviiana mau makahiki o ka noho hoomalu ana ia Amerika, ma koua ano Peresidena, ua pii ae la o McKinley a noho Peresidena no Aoierika, a ho^ma-

"k;i nn liuka 'i aoa mawnona ame Ilawaii m'i poo, maluna o k*' kinn'ih:ilioohuiain.'i, ahiki i koun ai'on.. mai, e kaa aku o Hawaii noi i:ia:;ii:i Ainoiika. l T a lianaia ke kuikalii hoohuiauw : : wailioia aku iloko o ka ahaololo lai'.ii ua liala okoa kekahi mnnawa o ka v , iho ana me ka hooholo ole ia, inauial: .■ ka luaa 010 o ka elua-hapakolu. u k hapanui: aka nae inamuii o kekalii 01. io hooholo ,e koi ana i ka lianaiiiii wai--110 ka men e hooholoia ai o keia nin:;-. l>ela* iho la i holo ai ka hoohuiaina. ma ka la 7 o lu'lai, a ma ka la 1- o An-:it '. 1 i lawe ae ai o Hawaii iu i i >... hana lioomanao, uo ka nalohia ana ::i ; 0 ke kuokoa o Hawaii nei nona ili», .... ka nianawa ]>au ole, a kaa aku la o :i malalo o ka malu o Ameiika, ahiki niai 1 keia la. I ka hoi ana ae o Liliuokalani a m>h.. ma ke ano makaainana. ua hoomau ,i • ke aupuni i ka uku ana aku iaia i koi.:. uku ma ke ano he moi r ahiki i ka w.i ikeia ai e hoolala ana oia i na alahelno kona hoihoi hou ia ac nia ka no!:n kalaunu; aka nae mahope mai n«>i, n.-i loaa mau aku iaia iloko o ka makahiki. ma o ka hooholo ana a ka aliaolelo. ka uku hoomau o $7,500 110 ka makahiki. a hui pu iho me koua īnau loaa niaka hiki e ae. inni kona mau waiwai ]>')iu>j mai, ua loaa no ka noho oluolu ana iaia aliiki wale i kona make ana aku la. Oiai nae, ala no he inau manao mai kai ole i kukuniia aku iloko om:, •>.. ka ]>oe na lakou i hoouioni i kona !.oi> Mioi ana, a pela ]>u no hoi i lo'ia lii < .iku ai ia inanao hookahi. iloko o ka ]>•»> i liana ln'wa ia mai e i.ilin. m:i o :::• keehina hookele au])uni ana i lawe a.> ai, e hoonele ana i na pono pili paa i |na makaainana i!i keokeo. elike n::e m • Ika nee P.na mai o ke au o ka manawa, ||)cla no ka hoauheeia ana aku o ia mau manao ninikai o!e a ]>au, a nohoalii ka launa oluohi ana, mawaena o na mea apau, aliiki wale no i kona haln ana aku la.

* I>a fßoiuiahinE liliuokalani >

HE Kn KEIA O KA MOI WAHINE I PA'IIA HE MAU MAKAHIKI AE NEI I HALA.

|Boiiuahinp lillouKalani

KEIA KGNA KII lIOPE I PA'IIA HE MANAWA POKOLE MAMUA O KŌNA MAKE ANA.