Ka Nupepa Kuokoa, Volume LV, Number 47, 23 November 1917 — HE MOOLELO NO KE KEIKI HOOPAPA O HAWAII Ka Mea Nana i Pa'i Aku i na Poo o na Kanaka Hoopapa o Kauai, na Kumu Hoopapa a ke Alii Kalanialiloa [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KE KEIKI HOOPAPA O HAWAII Ka Mea Nana i Pa'i Aku i na Poo o na Kanaka Hoopapa o Kauai, na Kumu Hoopapa a ke Alii Kalanialiloa

< > kuu haU' !ua i Koua. a;a a Kt*a\vc. i!c uka <» K;i;u>ahu. lie kai o Kunaio, Kuu ka:K- ia i Kaalaala, Kuu k--ii>. ia Kauemaka, Kaiii aiiu.iii kai <• l'<>nakul<>a i Kapapala. .\pua nxn. A]»ua iki. o Kealak(jmo, l'aiKiu nui. I'anau iki, o l.acj>uki, < ) Kainoui'»a. <» I'ulania, ' > l'aupau. kt.-c Kaliaualea, Kaj»aal;u <■ Ki. <» Kaunaloa. ' ' 11 ulunauai. <» Kupaliua. < » <» Makeua. <> Kainui, < > 1< »lc. «> 1 .ahakea. < » \\ aipulu. <> Keokea, • < > Kehma. <» Keauohana. < > Kaniali, <» Keekee, o Kuikuihala. • ». Kau Aileau. <» Kanane. <» I'ohoiki, < > < >pihika<». <» ( )ilij<»a. ' . <> Kauaea eiua <> Malama. < > Kvahia'aka. o I'ohoiki. <> .Mialanui. o Laepaoo. < > 1 'uaiaa. <» Ka|x»ho, ! Kula i ka wai welawela. 4 . > l'una. <♦ Koae. <» Kanekiki, <> liahpuaa. o Kahuwai. < > \\ aawaa. i Nanawale. <> lionoluhi. i W'aiakahiula, (> I I^ili>a. •» f\»])oki. < > \\ aikahekahe, o na Keauhou elua. I ka iliili nehe i Aalamanu, v < > ka pa hale o ke Kila i Haena. Ku ana nei nioku i kai o Hinamakanui. lle moku kele ike kai." I ka pau ana o k.ela meie a ke keiki lioopapa 1 olioli aku ai. ua Titii ka hoopohihihiia o na kumu hoopapa o Kauai. me ke "!ii nie Kalanialiloa., a o ia ka ua 'lii nei o ka ninau ana ae i k< na mau kanaka: "I\a. lie moku keie i'o no anei ka ke keiki o ke olioli ana :nai !a ma ke nide:" \< ile lie hookahi pane i oili ae mai na kumu heiopapa mai «» Kauai. no ka mea, aole uo lakou i ike, aka na ke kaikaina o ir« "lii nei i pane mai: "Aole he mokn kele. ma ke mele a ke keiki o ka hāna a7ia niai la imua -o kakou. Mai mai oke mele ahiki MlĪT«ani-ikani la—e,o Kau ia, ona ahuj>uaa ia o kela mokiiaina o Kau. a o I'una mai no hoi. o na ahupuaa in.» hoi, ahiki ī keia wahi a oiikoii e ninau mai nei. Aole he moku maoli «» Hinamakanui. he moku lawai'a i ka wa malie. aohejneauhi • »?una. aohe hale. aohe no lu»i he kanaka, e lilo ai la hoi i moku kela i okiia e ke kai a kaawale." A lohe ke 'l.ii <» Kalanialiloa. ame kana mau kumu hoo]*a]>a. i na lv»akaka. aole he moku kele a ke keiki o Hawaii. la wa i pane h<»u uiai ai .<» Halepaniho; * *\\ hua a pane. he pane kolaila. he hool'ōno ko<mei. Pane niai k-» waha. ola oe. pane mai k<j waha. make oe, aole e pakele v ke keiki .* ke'a mau olelo a k<» ia nei hoa paio, ala ae la ke keiki ;i u<»h<' poiio iluna .aia no kona kapa j)a'upa'u. ke kikepa la ma k'-na kiiv». alaila hi<»l<» mai la kona maii w'aimaka. maimilī *• k;» hu ana mai <» ke aloha i kona makuakane. no ka mea. nia ke mele ana i hana aku ai, malaila iho la no pau ka r« v »< i|»apa i a'oia ai i kona makuakane. ao ke kumu no ia o ka make-. a n« ka hiki ole iaia ke uumi iho i ke aloha makua. pui-.'u 1 nmi iho la i kona kapa a hina iho la no ilalo l;!am«>c. X.»keia pane «»ic ana.aku.hoi o-ke keiki, ia wa i hooho like īuai a: ka poe ma ka aoao o ke kumu-hoopapa a Kalauialiloa; - •"A<\hc m«»ku ake keiki! A<»he moku ake keiki i okiia eke kai t! I - kaa ana ka lanakila ia 1 lalej)aniho, a e make ana ke keiki e!' > h<»a ho<»i>apa kamalii no hoi paha. oka uwewale ka ū ike no ka hoi. aole i a o a lawa, heie mai keia e lmonahea ia Halcpauiho,"..i'pane hōomaoe mai ai ka hoa ;a </ ua wahi keiki nei. A"o> n»» he wahi mea a onioni ae.o.k'e keiki hooj>aj>a o Hawiii. V f - wilī la n-> i koim kuini pa'upa'ii, ma ke ano hoololo, ;•< ile ii" k-«»na nele niaoli i ka nioku. aka o uo o ke kol«4u\"c !:..• «haehae aku ana i .ke 'Uiifre : na kuniu lie* p->]»a ;pa. ' ' N«» kehe'pa.ie <»īc aku hoi o ke keiki, ke komo la ka maeele •i'iie ka h a ;U»k<» <» ke kaikaina <» ke lii Kalanialiloa, no kona make. oiai ua h<»l<» mau oia mahope o ke keiki, a o ia kaua o ka pane ana mai: auhea oe e ke keiki. i'uui ke aho. e pilikia auanei kaua ia kikoii nei! l.>ia aole oanioku ea, ehia ka hoi mei aloha, o k<. kaua ]'a].a|)ai! aku Pka make," a owau no ka'u e olelo ae. i ka nia'uwaie o ko'u make ana. no ke kokua ana akii ?a oe. mai kin«»hi m«i iiei iy.> o ko olua hoppapa ana ahiki iho ia i keia wahi. a ina ua nele i'o oe i ka moku. alaila aole he mana..lana r«» kaua i koe. o ka make wale aku no i keia poe." N«< ke!a mau <>lc!<> kaukau hoi a ko ia nei kokua. ia nianavra i ala ae ai ua keiki hoo])aj>a 'iei a noho ana iluna. o ko ia nei h«.h<.la ae la u«i ia i na lima. a hoomaka ae la e liele h<K«]M»niniu. ake nana aku. ua like pu keia me ka mano. He mau hana hook<»l«»hc. u hoaaue» wale no keia a ke keiki, e aku ana i kela poe. < > ko ia nei hooponiniu h<»i ia ahiki i ka pau ana o kona makemake. ia wa i noho pono iho ai ilalo, aole nae he wahi mea a pane aku. aka nana aku la oia maluna o Kalanialiloa, a «» ia ka ua alii nei <» ka i ana mai: "Auhea <»e e ke keiki. ina' aole e loaa ana kau moku, e make ana oe. a aloha.no ka au ana liiai o ke kai loa, eia ka e waiho ana na iwi ijca aina makamaka ole; a o keia imu e a mai nei la, nou i\a e kaluaia aku ai; aka hoi ,ina e loaa r.na kau moku. alaila i elima o'u poe kāhaka e kaluaia i ka imu. a o kuu kumu hoopapa o Halepaniho ke ono, o ko'u manao hope keia i lohe mai oe e ke keiki." () keia no ke kumu nui o 'ka hoololohi ana" o ke keiki i kana pane. no kona manao no e pulapu aku i ke 'Lii ia Kalanialiloa. i kuhihewa mai aole a ia nei moku, o ka wa īa e hoike okoa mai ai i kekahi kumu pili, a.make iāia nei aole e pakele. Xo kela pane hoi a ke 'lii, o ko ia nfci hookuene pono iho la no ia. p ka hoomaka hou aku la.no ia e olioli. i kela mele mua no ana niai Kau a hoea i Puna, alaila noohele loa mai la ka ia nei mele ana i kekahi hapa o Hilo, elike me nei: O Mokuku mauka. Ku ana keia moku i ke kai la —e, O ia hoi o Mokuola, Ulu no ka i'a. Hele no ka puaa. Noho no kanaka. ; Ku.no kauhale, . Ulii. no ka laau, He puu no e ku ana, He kuahiWi'no e hiofekaDO arta. lle heiau uo,

| (.) na meaulu no apau, ! O na meakolo no apau, . j l ; .ia no iluna o kuu moku. v „ j Kuu moku kele ī ka wa—e. ; I „ (.) Mokuola. I Ua okiia e ke kai a kaawale. ] | lle mea moku ole hoi ia a ke keiki la.-'" ' Aia wale no ke poo o ke kaikaina o ke 'Lii Kalanialiloa ilalo keihi i kulou ai. no ka hupohopo no i ko laua mak H e,' a i ka puana ana aku o ke keiki ia Mokupla, akahi n'o a manao ke <jla, ia wa i hoopiha loa ia mai ai oia i ka hauoli, akahi no a aea ae koiia poo iluna. a nana Jmai la i kona haku kaikuaana, me na maka hoiiioi, a i mai la: | "Auhea oe e kuu lani, ua eo ko kakou aoao i ke keiki, ' ua loaa kana moku. he moku i'o o Mokuola, i okiia e ke kai |a kaawale. he waa ke alanui e liiki aku ai ilaila; a o nameau!u no apau, aia no ilaila. a j>ela no hoi me na nieakolo. na mealele, he kuahiwi no, he puu, na kauhale no. aia no na kauaka iluna olaila. a elike no me ka ke keiki mau niea apau i lia'i mai nei maloko o kana mele. pela no ka'u mau : mea i ike ai. he moku i'o o Mokuola, aohe mea nana e j honle." I Ua hele ke 'Lii Kalanialiloa a pii ka ena, i keia hoakaka j j)ouo ana aku a kona kaikakia. i na kokua aua no ka poiio !o ka aoao o ke keiki hoopapa. ne ka mea ua kuhihewa maoli j ii«i oia, aole e loaa ana ka mol;u a ke keiki. pela oia i pili huai.ai i ka iwi kona poe kanaka. eia ka e piīikia ana i ke ! keiki, a o ke kumu ia o ka huhu, me ka i ana mai i kona kaikaina: j "Ua ike no'ka lioi oe. he nioku o Mokuola, aole nae ou' i wahi mea a hoike niai ia mako'ii! ina la hoi ua nele ke keiki l i ka moku. a o ke kaa no ia o ke eo o keia hoopapa ana ma jko makou aoao." " Lia hoi ka pahe.a ke kaikaina o Kalanialiloa: "Lla ike auanei au e. e hoea mai ana ka lioopapa ana i kahi o na moku. māniuli no hoi o ko'u kamaaiua i ka poe hoopapā apau i hoea mai iinua ou e kuu haku; i na hoopapa mua aku la no, pau lakou i ka make,'pela au i manao iho ai, aole no he hookahi mea i loaa keia moku, a he hookahi 'wale no jjaha kela kanaka liope o ka hoea ana mai. oia hookahi ka* ;nea i hoea imai i kahi o na moku, o kona make no ia. He'nana hoopapa waie ae no jjaha. aoie e loaa keia keiki a ka imi loa maoli noi" No kela kaa ana mai la o ke eo ma ka aoao o ke keiki hoopapa, ua hiki f)le ia Kalanialiloa k.e hoi hope ma kana hoohiki paa. no ka hopena o kela hoopapa ana, nolaila kauoha aku la oia i kona poe kanaka, e hppuia i elima poe kanaka ma kona aoao. nie ke kumu hoopapa, me iiaiepaniho, aku ia lakou apaa iloko o ka imu; a he manawa j)okole, ua hookoia mai Ja kela kauoha a ke 'lii, na ka iniu ka haiia, i kau x a mea o ka hoonana. r Iloko o keja manawa e hoopapa nei ke keiki o Hawaii me Halepaniho, ua hele owaho o ka hale o-Kalanialiloa a piha i na kanaka. a ke loheia aku la ko lakou inau leo uwa. no keia lanakila ekahi i loaa i ke keiki uuku. 1 kela make ana aku la o Halepaniho ua koe iho la he ekolu mau kuniu hoop'apa o Kauai. oia o Halej)aiwi, kekahi 'kumu hoopapa. o Kalanialiloa no hoi ame kona kaikaina. No ka piha loa o na kanaka mawaho i na manao hauoli. no keia kaa ana o ke eo ma ka aoao o ke keiki uuku, ua noke okoa mai la lakou i ke kahea nie ka leo nui: "Heaha la ke kumu i hoolaia aku la ke 'Lii Kalanialiloa me ia kumii hoopapa aha. o laua ka po.no. e make, no ka mea na laua i hoomaka a i a'o i keia hana ino, eia ka e make ma'uwale aha keia poe kanaka hewa ole." i Ua hele maoli na kanaka e nolio m.ai la mawalio, o ka liale. a hae. i k'au a mea o-ko lakou pilia inaina i ke MJi; a ke noke wale mai la no lakou i ka wahako'u. ine ka namunamii ana. no ka paakiki o Kalanialiloa, i kela 'haha he hooppa. , la pau aha aku la hoi o kela poe i ka make. me llalepauiho. iaAva i ku hou mai ai n<> ia kuniu hoc>j)apa a Kalanialiloa. o l lalej)ai\vi kona inoa, a o ke kaikuaana no hoi keia 0 Halepaniho. a o ka lua hoi o na makuakane hanauna o ke keiki hooj)apa. Eia hoi ka olelo a keia kanaka: "Auhea oe e ke keiki. he nani hoi ia. make aku la o Halepaniho ia oe ka'u kumu hoopaj)a, o 'ka'u noi ia oe, e aho i nii inoa o na kumu hoopapa kaua e make ai. a e ola ai paha, aia i ka mea e holo niai aua^ 1 kou nianao."' "Healia auanei ka mea e hoole aku ai i kaii noi. he noi ka hoi imua o ke alo." i pane aku ai no hbi ke keiki ihe'.ka maikai. ''E oluolu hoi oe e ha'i hou mai i kā inpa o : kau : kuinu hoopaj)a," a hpike mai la no hoi o Hale.paiwi, o lialepauiho ka inoa o kana kumu hoopaj)a, o ke kiimu nae o kona hoike p.ela, no ka nui ito. o kona alph.a. i. kona kaikaiha i make aku la, a no >kona hOiiohopo nō lioMeekahi'. I ina paha oia e pane miii' anā 'ma kona inoa ponoi, ina e hol.eholeia aku ana kona mau iwi e ke keiki. i "O Halepaniho hoi kau kumu hoopapa ,a o Halepaki hoi ka- inoa o ka'u kumu, a ma na inoa i'o o na kumu a.kaua Cmake ai. a e ola ai paha: nolaila e hana i ka ike a nui. o kaluaia aku auanei oe i ka imu, nie ia hoa hoopapa o'u, i uhi aku la kauewe maluna ona." "Ua liiki hoi palia e ke keiki, hoomanawanui oe a lolie aku i ka pane. A ha'i ko'niho la make oe, aole e ola!" i hooma-: i ka mai ai o Halej)aiwi i ka hoopapa ai^a. "O kau make ia e ke kanaka makua. a eia niai hoi ka'. make a ke keiki. A mo ke ki la make oe," i pane aku ai kcj keiki, a pela wale iho la no laua i noke ai i ka hoopapa, i na , inoa o na kumu a laua ahiki i ka i ana aku o ke keiki: | ! "Akalii fioi ka uluhua i ka hoopapa ike ole a ke kanaka 1 makua. nolaila 'hooko ae kaua i na kumu make. i ikeia aha : ko'u make ia oe," alaila lalau iho la ke keiki he eluā mau ' pohaku iloko o kana'ipu, a waiho ae la iwaho, he pohaku nui a he pohaku uuku. o ka pohaku nui he ele-ku. a o ka pohaku uuku he a-la. •' "Eia hoi paha kau make la, e ke kanaka makua, o ka pohaku nui, o ka j)ohaku uuku, mahea oe?" i ninau aku ai ua | walii keiki nei a ka hoonalioa nui wale. | "Ma ka pohaku nui au, heaha auanei ke kohu o ka pohaku ; . liilii, o ka p'ohaku nui o ka'u i-a, a me ia pohaku auanei e j noke āku ai au i ka paku'iku'i ahiki i ka j)āu ana o ko mau I niho i kā hakihaki. o k'o make no ia ia'ū, aole e pakele." . 1 1 I kela manawa. lia moe iho la ke ilalo, me ka huli o ke alo iluna, a na ke jkanaka makua ka h'ana. Lalau mai la # 0 Halepaiwi i ka j)oliaku eleku, he pohakU 'niama loa keia,' a o ka hoōmaka iho la no ia e ki-po i na niho o ke keiki, eia | nae, ho ka palupalu o kela ano j)ohaku, ua pau iho la i ke okaoka. a o na i\iho wale no omua o ke keiki ka i pau i ka haki iaia, o niho aiwaiu no, a koe okoa aku la no na niho .0 ke leu'i. ' • : [ 1 ka ike ana o Halepaiwi ua pau kana pohaku i ka weluwelu liilii, ia w.a, hoomaka aku la e lalau i kahi pohaku a-la., me ka uianao e noke hou iho i ke ki-po i na niho i koe o i kona hoa hoopaj)a, ua ala koke ae la ke keiki iluna, a i aku la: "• ' , ' ■■;' j *'0 ka'u rio hoi ia i ninau mua aku nei ia o ka pohaku j nui,.o ka pohaku uuku. mahea oe e koho ai, a nau ponoi 110 1 koho mai nei i ka j)ohaku nui, nolaila, aole ou kuleana i ka pohaku uuku, no'u ia kuleana, ua pau āe lā no kau make la." alaila lalau aku la ke keiki i ka pohaku uuku, a hookomo iho la iloko o kana ipu. 7 ' J j Lalau aku la oia i ka ai. a hookomo ae la iloko o ka I waha, me ka i anā aku: "Ea, ahea hoi au make iho, eia no aii lā ke ola aku nei?" : make hoi paha ia'. Uā pau ko mau niho i ka' hakihaki. nōle e wali kail ihaii ineaai, o ke ko, o ka iwi o ka i'a, ame na'inea paakiki apāu."' ' '' Lalau aku la no keia i ka pauku ko, % i4oko o.kana ipu. a noke iho la i ke aki, a waiho aku l'a i ke okā ihuia o kona

hoa hoopapa, no ka mea aia nō na nilio o ke ku'i ke paa la, a u na umo' vvanvai no īa, e lnki ai ke nau i na mea oole'a. "Ua hala ae la kau make. aole au i make 'ia oe, o ka'u niake hoi koe maluna ou. holaila e moe ilalo. a na'u ka liana." o ka nioe mai la uo ia o Halepaiwi ilalo. Lalau ilu> la kahi keiki hoopapa iloko o kana ipu, a welie ae la i kana ko'i, he pohaku palipā, n;e ke āu ho, o kā lanalani 110, a hauhoa iho la keia i ke ko'i a paa i ke au. I ke keiki e noke nei i ka hauhoa i kaua ko'i i ke kaula, ' aia na kanaka'e nonoho mai la mawaho o ka hale, a maloko i 110, hoi, ke nana mai la, me ko lakou j)iha kahaha no hana a ke keiki, a o ia ka kekahi poe o lakou i kamail.i'o.okoa ae āi: "He ko'i aha la keia a ke kei.ki e hana hiai nei ?" j 0 ko ia nei hauhoa ia i kana ko'i a paa, ku ae 1a oia iluna. aia no hoi o Halepaiwi ke moe malie la ilalo. hoana ae la keia i kana.ko'i maluna o tlalepaiwi, a ia hoihui anā ae i ke ko'i a ku i ke poo, ia wa i pane iho ai: "Meaha keia nou c Halepaiwi?" , - "O ko'n pou ia." i pane ac. ai ua lioa hoopa]ia nei ona. Nb kela pane a lialepaiwi. ua liooho like niai la na kanaka maiwaho mai o ka hale i ka i ana: "E ke iho a moku. 110 ka'mea he ki-poo ia, a ia.nei e huna.nei i ka mea 'piai'o, ua make ia oe aole e pakele I" Ke lohe nef nu ke kēiki i kela mau olelo a na kanaka. aole nae oia i oki iho i ke puo o'kona h'oa paio. aka hoana hou ac la no oia i.kana ko'i. a i ke kau ponu ana ihu i na puohiwi, ia wa i panē hou iho ai i ka ninau ana ac: "Pla. e Halepaiwi. keia wahi nuu?" i "() ko'u. poohiwi kena ?" ' I'luko o kela manawa i phalu hou mai ai na kanaka' mai waho mai o ka hale: "E ke keiki .okiia iho, he ki ia. he ki|)uohiwi, ua make fa oe ko hoa hoopapa, aole e pakeie. he 'hopūlu i ka l'a ino." Aole nae ke keiki i hooko aku i ka olelo a na kanaka, aka hoana hou ae la no oia i kana ko'i iluna, a ia hookuu ana ilio ilalo,- ua ku pono iho la ma kahi o ke kikala, a u ka ia nei nō ka ninau : i "F> lialepaiwi, heaha keia wahi nou?" j Ua ike lio o Halepaiwi i ka inoa pololei o kahi a ke keiki e ninau iho la, auie nae e liiki iaia ke hoike ])ololei ae, 110 ka mea o kona make ia. a pane ae ia: "He papākole ia no'u?" "He hoopunipuni!" i olowalu mai ai ka leo o'na kanaka maiwaho mai o ka hale. "Aole ia he papakole, he kikala ia, j okii.a iho e ke keiki, ua make ia oe!° I Aole i pupuahulu wale ke keiki mā ka hooko ana aku i , kela niau leo o na kanaka, aka ke hoana la no ōia i kana j kō'i, fne ka nana ana hoi ma o a maanei o ka aha kanaka I nui, e piha mai ana, o ia ka wa i olowalu hou mai ai ka leo 0 na kanaka: - - "Ueaha la ke k'umu e hoohakalia nei ke ke'iki i ka pepehi aha iho i kona hoa hoopapa, he'mau ki iho lā no hoi ia.,,he 1 ki-poo„ he ki-poohiwi, a he kika.la, e kakali hbu ana no. ka paha i .ki," akahi no a maopopo poi"io aku ia Kalanialiioa, nā na kahuna. na makaainana no hoi, ua pololei ke k£iki uuku, he mau ki i'o iā i pili aku i ke kiho ō ke kanaka, a akaiii 110 hoi a loaa mai la ka ike iā lakou, nō na olelo a ke keiki e hoopuka mau ana mamua aku. "A mo ke ki la make," eia ka 110 keia rti.au ki i pili i ke kanaka, ka mea i. loaa ole i kela poe hoopapa. . . < No kekahi mānawa kela ku ana, o ke keiki, e holoholo aua hoi mai'ke poo īnai ahik'i 1 na wawae o Haflepaiwi, # a iaia 1 hoi mai ai a ku iho'la mawaenakonu o ua hoa hoopapa hei ona, ia vva i' hapāi ae ai oia.i kana ko'i kiekie iluna, a me ka leo nui moākaka, pane iho la oia : ; "A nio ke ki'la. a mp ke ki la, make oe," o ka haule ilio la tio ia o.ka maka ko'i' a.ua kei.ki 'n<?i a loaa })ono ke kikala, lele ana na wawae mai ka p.auku kino aku. Hoohele h'ou' mai la ug keiā iniua, a'liāpai ae la i kana ko'i iluua, me ka pane ana ilio.: "A nio ke ki la. a mo ke k.i ta. niake 6e ia'u." o ka liaule hou ilio la 110 ia u ke ko'i, a lel.e ana na lin*la i kalii e, mai ke kino mai. līapai liou ae la no ke keiki i kana ko'i iluiia. a nie na ulelo no mai kona waha aku. ua hoomoe iho la oia i ke ko'i ma ke ki-puo o Halepaiwi. lele aua na apāiia i kahi e. a oiai 'ke a mai lā uo 'kā iihu, ua kii ia mai 1a ke kino ,u a hoakoakoaia aku la i kahi no ke kāluaia aku, elike me na kuniu pili hooiiapa mawaena o na aōao a elū.ā. I. ka make ana aku la o kela kumu hoopapa a Kālaniaiiloa. ua koe iho la ua 'lii 'uei, me kona kaikaina. a o ia ka ka aha kanaka mawaho i kāhea mai ai iaia nei: t . . , •'E ke keiki. he elua mau kuniii hoopapa 4 koe, .0 Kalanialilōa anie kona kaikaina, a make, ua kaa ke eo • • 0 na hanā hōopapa ia 09. 'Kia sho o Kalanialiloa la. ne . •:Mii li e lokoino a he.,hoqjfiitimālia i na inakaamana., 0 konā hana ana keia e make āi,' āole e ola. akahi a loaa ka mahā i na makaainana, iia hpea niai oe, ko makou hoo'pākele." . . "Iha he 'lii ino o Kalanialiloa, a pehea hoi kona kaikauia, ua like pu 110 anei ko laua ino?" i ninau aku ai ke keiki. -Hc 'lii maikai kona kaikāina. o Kalanialiloa 110 ke alii lapuwaie, 'he lokoino he aloha ole i na makaainaua, e niake 'oia e pono ai. \ . "Ina he aloha kJti ia makou eā, alaila e hookoe ae oe 1 kona kaikaiiia, i *ilii 110 makou, a ina no hoi aole, alaila e noho mai oe i ālii no makou. a o kau mau kauoha ame kou mau makemake ka. niakou e hoolohe aku ai i na manawa i apau." Ke noke wale mai la 110 ua poe kanaka nei i ke ke'uke'u nie 'ke kukahala-ke i ke alii 1110 o lakou, ua liele na kanaka a piha niē kā ināina. o ka lakou no e lipokāu kōlee ia ae ka' niake n/aluna ona, iua n'.o kā piika'aku ō ke kauoha mai ka waha aku o ke keikiV.no ka niea ma kelā haiia he' hoopapā.i 'aōhe ā'iii, aoh'e kanāka rtUi, lia ka mea oi aku .0 ka ike, ma kela hāna', iiatia e ; nōhōālii maluna o'nā ineā apau. f I 1 ]<a lohe ah'a o ke keiki.i kela manao o na kanaka, ia wa oia i āi, rne ka i aha aku. . ,' "Auhea oukou 'e'na makāainana e lioolohe mai 1 ko u manaol" ia wa i īiieha iho ai ke anaina kanaka nui, a hoomau Ihou ku lā ke keiki i ke kamail'io ana: . ' . - . e .. | L "He ae nq aū i kā oukou kōi, e. make ke aln hanaino ; o. oukoui ke ae mai nae oukou i ko'u wahi manao," a ma kela 1 I .wahi' ō ka olelo a ke keiki. uā ku okoa mai la kekahi kanaka "maiwaenā māi' o 'ke anaina, a ninau mai l.a. | "liiā .he 'manao leou' ē 'ke 'ke'iki 'ea. o keia kā wa e hoike mai ai', ā ihā he manao ku i ka pono, malaila makou e hoo-i lohe ākū ai." .. . . ! 1 "Ae, lie nani ia, ua ui mai la oukou 1 kp u manao, noiaua j e' līōol'ohe hou mai oukou, -a o ia keia: E ae ana no anēi oiikou e kukillu i hale no'u a paa no i ka la apppo? Hoo- | lako 110 i na'mea apau o ka hale i ka la apopo, a 110110 no au | iloko 6 ka hal'ē i ka la apopo?" , \ "He Ueū 110 paha he manao kou e ke keiki, ke haawi aku nei makou 1 ka ae. no ka hooko ana i au. uā paa ko hale ia 'makou i ka la apōpo, a e lako anāj na mea apau," a noho ho oe iloko ō ka hale i ka la apofx). j 'i kela ae lōkahi ana mai o ria kanaka e kukulu i hale 110 ke keiki nia kekahi la mai, ua kauohā aku 1a ke keiki ia lakou: e iioi. ā noho.iho la iio hoi oia. me ke koi ana aku ia KaJaniatiloa, e hōaikane lāua, aōle no ka makemake mapli '.0 ke keiki e Upho āloha pu me ke 'lii o Kauai. aka no ka lioopunaheie aiia āku iaia ,ahiki i ka wa'e hookauia aku ai ka" make maliinā ona. 1 Ua iioopuhahele i'o aku la ke keiki īa Kalanialiloa. a *ke llauoli loa la hoi ua ālii uei. no ka hoopakeleia ana o kona olaV oiāi o kana mea ia i maka'u loa ai, o kona ukaH aku mahone o kaha iiiaū kiihm. I'ke āo ana ae ma ke kakahiaka o kekahi la'mai, o ke kolu 110 hoi ia o ka la, ua akoakoa nui mai la na kanaka, me īiā lakp kūkulu hale, a hoomāka nūi 'ihu la e kukulu i

'ka hale. o ka nui iho no hoi paha o na kanaka, ua, 1.10 ka hana nui i mea olf. a paa no ka liale , ka manawa kuj)ono, lawe pu mai.la no lakou i na n.eaa. o na ano l.ke ole U poi, ka uala, ka i'a, l<a puaa no lioi. ka ilio. ka a«a. ame na meaai no apau i kupono no kekahi ahaaiqa nui. ' Hakalia no a paa ka 'hale ike kukiilu. oka hooniakaukau lvpkc niai lā.iio ia o 'na kanaka i kekahi papaama, ne ke konio ho'le aiia, a i ka pau ana no hoi o na hemahenia, o ke kahea ' mai la 11 o ia o na leanaka i ke keiki: i "Auhea oe eke keiki ? ua paa ko hale. ua makaukau ka r,i. k i\ i'a, na m?a no apau," he hookahi mea koe, o ee. ike 'komo ae iloko o ka hal'e. a o ka noa no īa. I Kena aku'la ke keiki ia Kalanraliloa. na kaukauali?. :ia kaluina. na kuhikuhipuuone. na makaula. ame ma.<aai nana. o ko lakou nei komo nui aku la 110 ia a noho ana īloko okahale. iii* i* l-o i Oiai na mea apau e noho ana, a e kakali a.na noi, o k.i noa ae o ke kaiiawāi. o ia hōi ka pule mai ncidca]|inia n\'dh | ka ai anā, ua ku ae la ua keiki hoopapa nei p llawan iluna, a pane māi la i kdia mau olelo ' " na 'iii niii, na, kaukaualii. na ka}iuna, na kilo amfc na makaainanā, e hoplohe mai oukou i ko'u kanawai, a o la ( keīa: Ona meaai apau e waiho nei iiuna oka papaaina, e l*avve aku oiikou e' ai. me ke kanalua ole, a mai nono nae kekahi o oukou ā puka iwaho, o ka mea e hookuh ana 1 keia kaūoha. he iiiakei wale no ieona hoopa'i." (.) keia kanawai a ke keiki i kau ae la, no ke lii 110 ia no Kaianialiloa, ua ike oia, o kela ke kanawai e make ai ke hi. a ku uo hoi kana hpoiiaaikola i ua 'lii nei, 110 kona aloha i koiia makuakane. i Ua maikai kela kanawai ake keiki ika manao ona mea ! apau, noiāiia i kā hoomaka ana o na mea apau e ai. ke ai j hoomenemene la ka nui o na kanaka, o h.oonuu aku aiianei i ka ai* āna, niai ka opu, a hiki olē ke hēle iwaho e hoopau "]jiiikia ai, no ka mea. ua kau kanawai iā. No Kalanialiioa'nae, aole ana nana ae no kela ame keia mea, lie hookāhi ana liana. o ka hooiuiu i na mea momona. e waiho la imua o kona alo, 6 ke kumu nui paha hoi o ka hoonuu. no ka pololi, no ka mea o ka hoopapa wale tio kana hana ma ka la aku mamua, aole i komo wahi ai iki, o keia hoi ka wa 110 ka ai. lie hoonuu kolail^. No na makaainana nae, na lakou i hoōmakaukau i kela maū meaai. a lakou .i hoomoamoa ai na ke keiki, a na rCalanialiloa nae e noke mai la i ka hoonuū, ua hoopiha loa ia aku lakou i ka huhu, a ke noke 1a kēkalii poe o laki>u i ka ohumu me kā i okoa ana ae: "Aolp paha o ka makou īiiau meaaī i hana ilio nei na ke keiki. a na keia alii ino e noke mai 'i ka hoonuu. he keu keia a ke alii lāpuwale.' heaha la ke kumu o ke keiki e hoopunahele nei i keia. alii jnor" Uā pololei no ka ohumu ana a kela poe kanaka, no ka mea lia piha maoli, 110 lakpu i ka hōowahawaha ia Kalanialiloa, aka ua hopmoanioa mai lakou i kda mau ineāai na ke keiki māiihiui, ma keia'wahi nae e ileeia ai ka naāuao o k$ keiki, • he mau hatia kupele keia ana, ia Kalaniaīiloa, a piha ka opu. ! i puka aku iā iwaho. o ka make no ia, oiai ua kauia ke kanawai paa nona. "•Nōkeia i ka hoonuu e ke Mii, o ka hoopāpa >yalc uo ka hoi ka kaua haa,a o nehinei, aole he 'wahi komo āi iki. iu»laila o 'keia ka la uo ka ai, nokē ana hoi pāha ua kanaka i ka at a maona. 'ua lako mai la i ko mau makaainana." o lea ke keiki niāu olelo keia ia Kalanialiloa. a o ka noke no hoi ka j ua 'lii nei' i ka hamu i kela ame keia mau meaai ono. • No 'na na kahuna, ame na makaainana. ke lawe nilii la ka lakoii ai aua i ua meaāi. nō ka hppohopo o hiki mai auanei i ka wa e pilikia ai. aole e hiki ke liemo iwah'». 0 ka. poiiio ito ia: ua akamai kela poe i ka noonoo ana pehi, nō'ke 'lii 'alūna'n'ae. i, ka ike ana no i na meaai pno. aolie ana waiho aku i kau a mea o ka pololi. () kp lakou 'nei ai hoi ia a maona, ua noho hoonanea ae la ka nu'i liie ka lehulehu o na kanaka, aka ke pai mau aku la no ke keiki ia Kalanialiloa, e ai liilii no laua. he ae no iioi lea ke Mii, āōhe wa v hi mea a hoole mai. a pela ilio la laua i nōke ai i ka ai ahiki wale i ka auwina la. . N(» ka ike o ke keiki e ku a pilikia ana paha, na makaaij nana, ha.vvanawana malu aku la oia i kekahi kaliuha, e liele akū e liōike i na makaainana. ua noa ke kanawai ia lakou. I'oiai. aole no ha'i aku kēla kanawai i kauia aj. aka no K'alāniI aiiioa no iā, a.hooko aku la kela kahuna i na mea apau a ke keiki i kamail.io akli ai iaia, nle ka hoike pakahi ana ak\i i na niak.aainana. anā lakou e piiikia, ua hiki no ke hemo iwālio. Eia 'no o Kalāiiialiloa ke nolio pu nei me ke keiki, ua lu»i ae nae a noho ilūiia.o ka nu'a moena. a ike aku la ke keiki, Ikā lnrle ka helēhelena oke 'lii a kunahihi; a hoomanao mai la kei'a. ua [ū'likia ke 'lii, o kela noke i ka hoonuil i na meaai. ua lilo ia i mea e hookeia aku ai na meaai kahjko oloko oka o'pu.; ' "E nee hou ae kaua e ke 'lii e ai, akahi mai la ka hakahaka 0 ko'u opū," i hoohele aku ai ke keiki i ka ninau ana ia Kalanialiloa, luliluli wale mai la no ke pōo o ua 'lii nei,' no ka mea ūa hele a kaumaha ka elemu, i kau a mea o'k'ā hookeia ilio oloko o kona opu, a ke hoike oleoa ae la hoi kona lielehelena i'ke kūnāhihi. A map})opo,ponō i ke keiki. ua ku a pilikia o Kalanialiloa, kulou ākii la oia imua, a hawanawana aku la i ke 'lii me keiā mau olelō : ' * " Ea, u'a pilikia kā paha oe e kē -'Lii ea?" "Ae, āplē paha keia he pilikia uuku mai, he ko'iko'i maoli keia pilikia, i ka ndke paha hoi kekahi i ka hoonuū i ka mo.inonā o ka pūaa.; p ka ilio. ame na meaai tio hoi i hoohiakaūkaūia iio kō pānaaina e'ke keiki. He manao no ht>i leo'u e' heniō iwahŌ, aole hoi e hiki, o ke. kanawai i kauia .e oe." ''lnā hoi ha ; liē'pilikia kou. heaha rto hoi kou'kumu o ke kamailiō ,miia ōle mai ia'ū, ina no hōi. ua hele kahiko kaūa iwaho, 'owau no hoi kekahi i "makemake' e hele aku iwaho, ākāhi iiiāi lā hoi ka ikiki i ka wela oloko nei.*' (Ja 'ae i'ō inai' lā o Kalanialiioa e puka akij oia iwaho, o ka hopu aku la no ia o ke keiki i ka lima o ke 'lii, a u haele akū la a kāhi iliamao, hoonoHo aku la ia Kalānialilōa, e liooi kōha pilikia, a huli hoi mai la oia noloko o kā hale. | A'ia' no v ka aHa kanaka ke nohō la me ka maluhia, e hoona- | nēa ana nō ma kē 'kamailio.ana, a o ka lakou mau olelo nui no, o ia ka mahaīo'no ke keiki, i ke akamai i ka hoopapa, i ka |olitolu 110 hoi. ānie ka ]>iha lokomaikāi, a ke kukaha'la-ke māi la Hoi kekahi poe me ka pihā hoonaukiuki ia 'Kalani'aliloa. ' I Ia k'ōpiō ana akū oke keiki iloko oka hale, ia wa i kama- ! ilio akū ai oia i'keia mau olelo i na kanaka: "Auhea oukou e na makaāniana, 'iia hoea nfai i ka hookoia anā o ka.makemake o oukou'm'alūna o Kalanialiloa, ke'lii lokoino a oukou 1 Hoopii mai ai imua o'u, aia ua alii nei o oukou la, ke hana ino mai la. e hele nui ae paha oukou e nana!" | Hele nui i o aku 'la na kanāka, ona kauk'aualii, na kahuna, na' 'lii ame na makaainana e nana ia Kalanialiloa. a he oiaioi ua ike āku la i ua'alii nei o lakou e'noho 'mai anā. ua like koiia iūau ano me ka puaa. e ai ponoi ana no i na meaino māiloko aku ona. a noke ae la ua'poe kanaka nei i ka uwa me ka leo nui: "A ai—e! A ai—e! A ai o Kalanialiloa i ka meaino e!"' Ke hoomau la ūa kanaka i ka uwa ana, aole he hbōscahi mea i kpe iloko o';kela anaina i ka uwa. i kau a īnea o ke ku ttiaoli 0 na haila a ke.'lii i ka liliha, a no ka pilia lioonaukiuki loa o.kekahi poe o lakou. ua kii okoa ia akū la a ka laupho o koiiā pōo, nokeia mai la i ke kaualakō. ahiki i kona niake ana, he ku i ka mainoino. kau hana o ke ā'o i ka hoopapa, loaa ponō' i kalii keiki o Hawaii ka'mea i oleloia: "He. iki ulu ia jio k* Nekina, Pa akū pā iho hāalulu leē kahua mai-ka." \ . I kela make ana aku o Kalanialilōa, na lawēia akii H kona kino a kekahi wahi, hoakoakoaia mai la ka wahie, s puhiia

aku la i ke ahi, o kekahi ia o na.la ano nui ma Kauai, ka la i make ai o ke 'lii, eia nae aole he hookahi o kona mau makaainana i komohia iho na manao minamina nona» aka ua piha ioa lakou i ka hauoli, akahi no a manao ke ola, ame ka maha; mai na hana hooluhi mai a keia alii ino inii wale. Kauoha aku la ke keiki i kekahi o na kahuna e hele aku e hoakoakoa mai i na iwi o kona makuakane, a i ka loaa ana mai iaia nei, a komo iloko o kana ipu, o ke kauoha aku la no ia i na kanaka, e puhiia ka hale o Kalanialiloa i ke ahi, pela me kona mau pono apau, a e hookpeia ae ka hale o kona kaikaina, he manawa pokole, aia ke ahi, ke hamu la, a< he ahailono. - "Auhea oukou e na makaainana, he nani hoi ia, ua pau aku la no kuu mau hoa hoopapa i ka make, a ua loaa ae nei no hoi na iwi o kuu makuakane ia'u, ka hana nui a'u u ka hele ana mai o ke kai loa, nolaila e huli hoi ana no au no ke alo o kuu makuahine." Kaohi mai la na kanaka o Kauai i ke keiki e noho pu aku me lakou-, a o ia ka kekahi i ku okoa ae ai iluna, a pane mai la: , '*£ ke keiki, he nui ko makou mahalo, me ka makemake ia oe, e noho pu mai kakou i Kauai nei, e lilo oe i alii no makou, a i poe makaainana hoi makou malalo aku ou." "Aolete hiki ia'u kc noho, hele mai la kuu aloHa i kuu maBuahine a kau i ka houpu, e hoi ana no au, aia paha kela ke kanikau mai la no'u. E hoea hou mai ana no nae au i kekahi manawa, a hui pu hou no kakou; aka e hoonoho ana au iaia nei," me ke kuhikuhi ana ae i ke kaikaina o Kalanialiloa, "i alii no oukou, o ka mea ia i kokua mau mai i ko'u aoao. ahiki wale i ka pau ana o kuu mau.hoa hoopapa i ka jnake. _ "Ua olelo mai nei oukou he alii oluolu, he maikai a he aloha makaainana oia, nolaila o ko oukou alii ia, a e hoo lohe oukou i kona leo. j< Me keia maiv mea apau a'u e kamailio nei ia oukou. e haalele iho ana au ia Kauai nei, a hoi aku iniua o kc alo o kuu luau'i makuahine aloha, nolaila o ke aloha no ko> oukou." o ka haawi ae la no ia.o ke aloha hope, a kaha aku la ke keiki hoopapa no kahi o kona waa i ai maloko o ke ana, no kana huakai huli hoi no Hawaii. (Ka Hopena.)