Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVI, Number 8, 22 February 1918 — Page 5

Page PDF (1.67 MB)

This text was transcribed by:  Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun
This work is dedicated to:  Dr. Michael J. Chun

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

He Moolelo No

Tazana

.:A I Ole:.

Ka Heina o na Ululaau Anoano

o na Kapakai o Aferika

 

            @ hele aku oe e Pilipo mahope o kuu makuakane, a mai @ kuukuu wale aku iaia e hele auwana iloko a ka ululaau, @@@ me ka olua o ka lalau ana ma nehinei a pakele ai olua nai poino."

            He keu aku maoli no kou a ka makuakane paakiki nui 'alee Miss Pota, me he mea la, ke oi mau ae mei kona paahele mai." alaila nui iho la ka hanu o Pilipo, me ka luliluli pa ana iho no hoi o kona poo.

            Ke hoomamao nei au i kona olelo ana mai i ka po nei, e he'e ana oia e hoike i ke kanaka nana e malama nei i na @@ @holona, ua hemo kekahi o kana mau liona, me he mea @@ @aila paha ua poropeka nei e hele la. O e Miss Jane. in a @@@ pu kekahi me maua i ka po'nei,  e ike pono ana no oe i ka nui o ka'u hana me kou makuakane."

            Ua ike no au i ka uahoa maoli o ko'u makuakane, aka nae aole he mea kupono e ae e hiki e hookulihuli i kona manao o oe hookahi wale no, a in a owau ke kamailio aku. pehea la ka pololei o ko'u manao, aole loa oia e hoolohe mai ana, ua lohe pu ae nei no hoi oe i kana pane ia'u, mamua o ka hele ana aku nei noloko o ka ululaau."

            Luliluli wale ae la no ke poo o Mr. Pilipo a hele aku la no ka huli ana ia Mr. Pota, a koe iho la no hoi o Mr. Kelekona ame na wahine elua i ka hale.

            Ua hoomaopopo mai o Tazana i ka manao o kela puulu ia lakou i ike aku ai i ka moku, aole nae ia e holo pololei mai ana no ke kaikuono e pili kokoke mai ana ma kahi i ku ai o ka hale, aka ma ka aoao akau ae o kela mokupuni, nolaila manao iho la o Tazana, he me maikai nona ka hele ana e nana i ka hana a kela moku o ka huli hoi hou ana mai.

            Me ka mama apau i loaa i ua o Tazana, ua hoomaka aku la oia e hele maluna o ka lala o na kumulaau, a iloko o ka manawa pokole loa, ua hoea aku la oia no kahi e kokoke loa ana i ke awa ana i manao aku ai e hookomo mai ai ua moku nei.  Ua hiki loa ia Tazana ke ike aku i ka holoholo mai o na kanaka iluna o ka oneki i hiki aku ko lakou nui ma kahi o ka iwakalua, a ua hele hoi lakou a piha me ka pihoihoi.

            Ma kahi nae o ka holo pololei ana mai a hookuu ka heleuma ma kekahi wahi kupono, ua hoohuli aku la ka ihu o ka moku iwaho, me ka poho pono o ne pe'a apau i ka makani, a ke nana aku i ua moku nei he keu a ka holo, me ka hoohihi okoa ana aku o Tanzana, oia pu kekahi e kau iluna o ka moku, i maopopo ai iaia ke ano o kela hale lana iluna o ka ilikai.

            Ua piha paha ka hapaha ora o kela hoomau ana aku o ka mokupe'a i ka holo, ike koli'uli'u aku la ua o Tazana i ka pu-a mai o ka uwahi i kahi e loa, a o kana mea i ike aku no ka mokupe'a, o ia no ka hoohapa ia ana iho o na pe'a, a huli hoi hou mai la nouka o ka aina, a o ka Tazana e ike aku la, e ku ana he kanaka mamua o ka ihu o ka moku, a e kiola ana hoi i kekahi mea i hoopaaia i ke kaula iloko o ke kai, aole nae he maopopo iki o ka hana a kela kanaka iaia.

            I lakaia no a haule na pe'a apau ilalo, o ka hookuuia iho la no ia o kekahi waapa, ai ka lana ana iluna o ke kai, ike aku la ua o Tazana i ka hookuukuuia ana iho kekahi pahu nui a kau ana iluna o ka waapa, o ka hoomaka mai la no ia o na kanaka e hoe me ka ikaika nouka o kapakai, ma kahi e kupololei ana i ke kumulaau a ua o Tazana e kau aku ana nana i ka  hana a kela poe kanaka.

            I ka wa i hookokoke mai ai o ka waapa iuka o ka aeone, na ike aku la o Tazana i kkela kanaka  poupou ana i hou ai i ka ihe, oia ka mea e noho ana mahope, a nana hoi e hookele on a i ka waapa, aka o ka hana na a kela poe kanaka e hoi hou mai la nouka nei o ka aina, ke makemake loa la oia e @ke, nolaila ke pee malie loa la oia, iloko o ka lau o na laau, i wahi nona e ike ole e ike ole ia mai ai e kela poe.

            I ka pili ana mai hoi o ka wapaa no ka aeone, lele nui mai la ua poe kanaka nei iuka, a na kekahi poe kanaka he eha ko lakou nui i hapai mai he pahu nui mailuna mai o ka waapa @ kau ana iuka o ke one. Eia kela wahi a keia poe e pili la i ka aeone, ma ka aoao akau o kela mokupuni, nolaila aole e hiki i ka poe oloko o kahi pupupuhale o Tazana ke ike mai i ka moku ame ka hana e ae a keia poe luina e lawelawe nei.

            No kekahi manawa, aole he hana e ae a kela poe kanaka, @ ka hoopaapaa wale no, a i ka lokahi ana paha o ko lakou manao no ka mea e hana aku ai ia wa hapai hou ia ae ai ka pahu e na kanaka eha, a lawe pololei ia mai la no ke kumalaau a Tazana e kau ana.

            "o keia kahi maikai loa a kakou e huna ai i keia pahu," wahi a ke kanaka poupou a o ke alakai hoi o ua poe kanaka nei i pane ae ai i kona mau hoa, me ke kuhikuhi ana aku @@@@ o ka lepo, ma ke kumulaau nui Tazana e kau ana.

            "Nohe wahi maikai ole, ua kaawale mai la kakou iuka nei o ka aina, in a paha no ke kanu aku i keia pahu ma kekahi wahi okoa aku paha ma keia wahi, a ma kekahi wahi okoa aku paha," i pane mai ai pohoi kekahi o na luina. "Ina no ka loaa pono mai o keia pahu iluna o ko kakou moku, he mea maopopo loa, e kailiia @@@ ana ia mai ia kakou aku, nolaila, o ka hana pono wale @@@@ ia ko kakou huna ana i keia pahu maanei nei, a o ka mea o kakou e pakele mai ana, mai ka amana likanaka mai oia auanei ka mea nona keia waiwai, ke manao oia e hele @@@ e kii, a no ka poe o kakou, e hookauia mai ana na hoopa'i, no ka kakou karaima i hana ai, aole he manaolana no @@@@kou ohi i keia pomaikai nui a kakou o ka hooikaika @@@@ leaa."

            Ua pono kela maanao hoakaka a keia kanaka i ke kanaka @@@@ou ke alakai o ua puulu oki puu nei, alaila kahea aku @@@@ i ke koena aku o na kanaka i koe ma kahi o ka waapa @@@@e mai, me ka lawe pu mai i na kipikua ame na kapa-la, @ manawa pokole, ua hoea mai la kela poe kanaka, aole nae me ka hoihoi, aka me kapiha i ka hoonaukiuki a he hoo@@@ o lakou i hoololohe aku mahope, me ka malie loa o @@@ hele ana mai, a nui aku la ka leo o ko lakou alakai i kekahea ana aku:

            @@@ wiki hoi paha oe e kena lapuwale, o ike auanei oe i ka mea e hiki ai i ko mau wawae ke hapai mai i kou kino," wahi ana me ka hooholo koke ana iho no i kona lima ma kahi o kana pu panapana i waiho ai. "Heaha oe a'u e hoolohe aku ai i kau olelo e kena kanaka @@@@ano! O oe anei ka adimarala me ka moana, e hiki ai ia oe ke hookikina wale mai no i na kanaka?" i pikanana mai ai hoi ka pane ana a kela luina.

            " He kapena au noluna o kela moku e ku mai la, a o ka poe apau loa malalo o'u, e hoolohe mai lakou i ka'u mau kau oha," i pane mai ai ke kanaka poupou me ka hoopuka ana ae i kekahi mau olelo hailiili.

            "Uwoki na hoopaapaa ana e na keiki, heahe auanei ka mea loaa ia kakou ma keia noke wale iho no i ka hoopaapaa." wahi hoi a kekahi kanaka i pane ae ai.

            "Ua pololei oe e olelo mai la," wahi a kela luina o ka pane pakike ana mai i ke alakai o lakou, me ka hooman hou ana aku: "Manao paha keia kanaka e hoounauna wale mai no ia kakou me he poe kauwa la, aole loa, aka he pono e loaa mai ia kakou me he poe kauwa la, aole loa, ak he ponno e loaa mai ia kakou kekahi pomaikai o keia luhi ana."

            "E eli aku oukou ma keia wahi," i kauoha aku ai ko lakou kapena, me ke kuhikuhi pu ana aku no hoi o kona lima ilalo o ka honua.  "I wahi e hoaa ole ai kakou ke huli mai a loaa keia kumulaau, e kaha mai oe Pita  i ke kii o keia wahi ; a no olua hoi e kena mau kanaka, e holo hou aku olua no kahi o ka waapa a lawe mai i ke kapolena, i mea wa-hi ae nowaho o ka pahu."

            "A heaha iho la kau hana, o ke ku wale mai no me he kii la?" i pikanana mai ai ke kamailio ana a kela kanaka mua o ka hoopaapaa ana me ko lakou kapena.

            "E hooko koke oukou keia poe kanaka i ka'u kauoha i keia manawa ano! Aole paha o ko oukou kapena ka mea nana e eli aku i ka lua a hohonu, he haku au maluna o oukou, a he kauoha mana ka'u, me he moi la noluna o kela moku, a noluna nei hoi o keia moukpuni," wahi a ke kanaka poupou.

            Ma kahi o ka hooko ana aku i na kauoha a ko lakou kapena, ke ku wlae mai la no ma luina apau, me ka nana ana mai maluna o ke alakai hou o lakou ma  na manao hoowahawaha, a he mea oiaio, mahope iho o ka pepehiia ana aku o ko lakou alakai mua a make, oia o Wr. Kini, mai ia manawa mai ko lakou hoihoi ole i keia alakai hou o lakou, e kakali ana no o ka loaa he kumu kupono ma ko lakou aoao, o ko lakou pepehi no ia i keia kanakna a make, a e pau ka noho haku ana mai, me ka hookohukohu, me he kanaka nui la oia.

            "Alaila e hoole loa mai ana anei oe, aole e kokua ia makou, ma ka eli like ana i ka lua o keia pahu a hohonu?" i ninau aku ai no kela hoa hoopaapaa mua o ke kanaka poupou.

            "Aole loa e ka kuu mau lima nei i kekahi o na hana i manaoia na oukou," wahi a ua kanaka nei, me ka hopu koke ana iho ma ke kuau o kana pu pananpana, a ke nana aku oe i ua kanaka nei, ua hele maoli a piha i ka haalulu, i kau a mea o ka piha, me ka huhu, a no ka maka'u nohoi kekahi i kela poe kanaka.

            "Ina aole a hiki ia oe ke lalau i ke kapa-la no ka hao ana aku i ka lepo, alaila o ke kipikua ka mea kupono ia oe, he mau lima kou i hoohana ole ia, eia wale no na hana apau ma ko makou aoao, mailuna mai no o ka moku, ahiki iuka nei o ka aina."

            Oiai no kela luina e kamailio mai ana i ko lakou kapena, ua hapai ae la oia i kana kipikua  a kiekie iluna, a me ka ikaika , i hahau iho ai oia, a kapoo aku la ke palaulau o ke kipikua iloko o ka poohiwi o ke kapena o lakou, a haule aku la ua alakai nei ilalo make loa.

            No kekahi mau sekona, aole e hiki i kekahi o ua poe kanaka nei ke pane ae i hookahi huaolelo, i kau a mea o ka weliweli i ka ike ana aku i ka mea i hanaia maluna o ko lakou alakai, a i ka hala ana nae o kekahi manawa loihi ma ia kana o ka pane ana ae:

            "Ua kupono ka make ana o keia kanaka a ka hookiekie nui wale, ana o keia kanaka a ka hookiekie nui wale, nolaila mai nana aku kakou i kona kino." alaila lalau aku la oia i ke kipikua a hoomaka aku la e eli i ka lepo, a mamuli o ka palupalu, kiola aku la i ke kipikua, a hoomaka aku la e eli me kana kapa-la, a nona hoi ka eli, ua komo like mai la ka nui o na kanaka ma ka eli ana me ka lakou mau kapala.

            Oiai ela põe kanaka e nome la i ka eli, aole he mau mea i kamailioia no ka make ana o ko lakou alakai, a iole, ehoahewa ana paha maluna o ka mea nana i pepehi aku iaia a make, he hookahi nae mea i ikeia, o ia no ka lokahi o kela poe ma ka hana ana, he hoike no ko lakou hauoli, i ke kaawale ana aku o ke kanaka i kapa iaia iho he haku maluna o lakou apau.

            O ko lakou eli hoi ia ahiki i ka hohonu kupono ana, e nalowale ai kela pahu iloko o ka houna, ia wa i pane ae ai kekahi o lakou.

            "Ua hohonu kupono keia lua, no ke kanu ana i ka pahu waiwai a kakou, aka nae o ko'u manao ea, e hoomau aku no kakou i ka eli ana i mau kapuai koe, i kau iho ai no kakou i ke kino o keia kanaka lapuwale maluna iho o ka pahu, a ina e hele mai ana kekahi poe, a ike i ka makamaka hou o ka lepo ma keia wahi, me ka manao he waiwai paha kekahi i hunaia, e hoopauia ana ia manao pohihihi, i kawa e eli iho ai, ahiki i ka loaa ana o ke kino kupapau, alaila e hoopau okoa ana ua poe nei i ka lakou eli ana."

            Ua apono mai la na luina e ae i kela manao, nolaila hoomaka hou aku la lakou e eli a loaa he mau kapuai hou kahohonu, mamua o kela hohonu i kinohi, alaila hapai akula i ka pahu a hookomo iloko, alaila uhi aku la i ka lepo, a he hookahi kapuai maluna ae o ka pahu, ia wa i kiiia aku ai ke kino make o ke alakai o lakou a kiolaia aku la iloko o kela lua, a uhi ka lepo maluna.

            Mamua nae o ko lakou eli ana aku i ka mea make, lawe mus mai la ua poe kanaka nei i na pu panapana a lilo i waiwai no lakou, pela me na pahi, a o na dala keia maloko o na pakeke o ka lole wawae, puunauweia ae la mawaena o lakou, me ka loaa ole o na manao hoohalahala i kekahi o lakou.

            I wahi e nalo ai kela lua a lakou o ka eli ana, kii nui aku la ua poe kanaka nei i ka opala ame na lau maloo a kope mai la maluna o kahi o ka lua i waiho ai, a he oiaio ke nana aku, kekahi mea e hoea ana malaila, me he mea la, aole he lua i eliia.

            I ka pau ana o kela hanah me ka holopono, hoi nui aku la ua poe luina nei no kahi o ko lakou waapa e lana mai ana i ka-aekai, o ka hoe awiwi aku la no ia a pili ana i ka moku, a oiai ua ike maopopo loa ia aku la ka u wahi o kekahi mokuahi e holo pololei mai ana no keia mokupuni, ua huki awiwi ae la ua poe nei i na pe'a o ka moku iluna, a hoomaka aku la e holo, a o ka ikaika maikai iho no hoi o ka pa ana a ka makani i kela manawa, ua pakika aku la ua moku nei, ma kakahi alahele kaokoa, mai kahi a ka mokuahi e holo mai ana.

            He hoike ikemaka o Tazana i na mea apau i lawelawweia e kela poe luina, a iloko o kona naaupo, me ka maopopo ole i ke kumu o ka eli ana o kela poe i kekahi lua, a kanu aku i ka pahu iloko, o kana wale no e nalu nui la iloko on a, ua pomaikai maoli oia i kona noho ana maloko o ka ululaau, aole hoi iwaena o na kanaka o kela ano ana i ike ai, i ka piha maoli me ka lokoino ama ke aloha ole i ko lakou hoa kanaka.

            Ina aole he makemake o kela poe kanaka i ka pahu a lakou o ka lawe ana mai a kanu iloko o ka lepo, alaila he hana maalahi loa ke kiola ana aku iloko o ke kai, o keia ka Tazana mea e noonoo la, aka nae me he mea la wahi ana i manao wale iho ai no, o ke kumu o ko lakou kanu ana, no ko lakou makemake, e hele hou mai e kii i kekahi manawa.

            Iho mai la o Tanzana mailuna mai o kona wahi e pee ana nalalo o ka lua i kanuia aku ai o ka pahu, ame ke kino make, a mamua nae o kona eli ana aku a loaa ka pahu, nana mua iho la oia iloko o na opala, in a paha e loaa ana iaia kekahi mau mea e pomaikai ai oia, a oiai no oia e palepale ana i ka opala, i loaa aku ai he hookahi kapa-la, a manao iho la ko ia nei laki, ua maalahi ke kope ana mai i ka @ po, elike me kana i ike ai kela poe kanaka i ka hana.

            He hana malihini loa keia ia Tanzana, aka nae ua hoomanawanui aku la no oia i ke kope ana mai i ka lepo me ke kopa-la, ahiki i ka loaa ana aku o ke kino make iaia, huki ae la a kau iluna o kahi kupono, alaila hoomau aku la no i ka eli ana, aia kona noonoo nui no ka loaa o ka pahu iaia.

             Aole no i emo aku kela eli hou ana aku a ua o Tazana, ua loaa aku la ka pahu, a huki mai la oia a hemo iwaho, aole i lilo ke kaumaha o kela pahu, i mea ano nui iaia, oiai he ikaika kona i oi aku imua o ka ikaika o na kanaka eha.

            I ka hemo ana ae o ka pahu a waiho ana iluna, ua kiola hou aku la oia i ke kino kupapau iloko o ka kua, e uhi aku la i ke lepo maluna, me ka hoakoakoa pu ana mai i ka opala elike no me ka mea a na luina  i hana ai, no ka huna ana i ka meheu o ka lua a lakou i eli ai.

            He mea maa iwaena o na mapu, elike no me ka lakou e ike aku ai i ka hanaia mai e ha'i, pela no lakou e hoohalike aku ai nolaila i kela ike ana o Tazana i ka huna o na kanaka luina o ka moku i ka pahu iloko o ka honua, ua koho ihp la no oia e lawe aku i ua pahu nei a huna ma kekahi wahi e loaa ole ai i kekahi mea ka huli mai.

            Iloko o ka hele o kela pahu a kaumaha, he eha poe kanaka na lakou i hapai mai, mai kahi o ka waapa i pili mai ai i kahaone ahiki i ke kumulaau, aole i lilo ia kaumaha i mea e kuha'u iho ai ua o Tazana i ka huna ma kekahi kaula uuku, ua hoopaa iho la oia i ke kuau o ke kopa-la, a hauhoa aku la maluna o ka pahu, o ka hapai ae la no ia i ka pahu a kau iluna o kona mau poohiwi, hoomaka aku la e komo noloko o kahi nui o na laau, me he wahi paiki paalima la kela pahu kaumaha i kela kanaka, a ka ikaika nui wale.

            Maluna no o na kumulaau ua o Tazana e hele la, a no kekahi mau hora kona hela ana, ma ke kukulu akau o ua ululaau nei, ua hoea aku la oia ma kekahi wahi, i maa i ka akoakoa o na mapu, no ka lawelawe ana i ka lakou mau hana hoomanamana, he wahi oi loa aku no hoi kela o ka hihipe'a o ka ululaau, ma ia wahi, i iho mai ai oia mailuna mai o ka lala o ke kumulau, a ku ana ilalo, o ka hoomaka aku la no ia e eli i lua, e kanu aku ai i kana ukana.

            He paakiki ka lepo ma kela wahi, aole no nae ia he kumu no ua o Tazana e haawipio ai, aka ua hoomau aku la no oia i ka eli ana, ahiki i ka hohonu kupono ana o ka lua, a hookomo aku la i ka pahu maloko olaila me ka uhi hou ana iho i ka lepo a paa, e hiki ole ai i kekahi mea ke ike aia he pahu i hunaia ma kela wahi.

            He mea ua kaua e kuu hoa heluhelu o keia moolelo e kahahaai i ka loaa ole ana aku o ka noonoo iloko o Tazana e nana oia i ka waiwai oloko o ka pahu, i waiwai ai kona hooikaika ana e hapai no kela wahi loihi, a huna aku hoi iloko o ka lepo, me ka nui maoli o kana hana.

            He hookahi no kumu nui o kona wehe ole ana e nana i na ukana oloko o kela pahu, mamuli mai no ia o ka nele o kekahi noonoo maikai iloko on a, e hana aku pela.

            He mea oiaio, he kino kanaka kona, a he noonoo hoi kona i like me ko na kanaka, aka nae ua noho oia iwaena o na mapu mai ka manawa liilii loa mai ahiki wale no i kona kanaka makua ana, a o na hana apau a na mapu, o kana mau mea ia i ike, pela oia i kanu hou ai i kela pahu iloko o ka lepo ; a o kekahi kumu paha o kona wehe ole ana i ua pahu nei, ua paa i ke ki ia, in a paha he hemo wale no ke pani, malia o ulu ae ka manao iloko on a, e wehe nana i na waiwai oloko o kela pahu.

            Oiai ua mamao loa kela wahi a Tazana o ka lawe ana e huna i ka pahu iloko o ka naele o ka ululaau, nolaila i kona huli hoi ana mai no kahi i ku ai o kona hale, aole oia i hoea koke ahiki i ka poeleele ana, o kekahi kumu nae o ka poeleele, no kona lilo ma ka hele ana e huli i mau meaai nana.

            Ua hookokoke loa aku la o Tazana no kahi i ku ai o kona hale, o ka mea nana i hoopiha mai i kona noonoo me ke ka haha, o ia no ka ike ana aku. ua malamalama oloko i ke kukui, ana nae i hoomaopopo ole ai i ke ano o ia mea.  He ipukukui ka i loaa i kela poe maloko o ka hale, a maloko hoi o kekahi omole i wehe ole ia ke pani, i loaa ai ia lakou he aila, kekahi o na mea i hoolakoia aku au o Keoni Kelekona ame kana wahine, e ke kapena o ka moku nana i lawe aku ia laua a hoolele ma kela aina malihini.

            Ua ike no ua o Tazana i ke kii o ka ipukukui maloko o na buke, aka o ka hoohana ana aku nae, e lilo ai i mea hoomalamalama mai, ua pohihihi nui ia i kona noonoo, pela iho la oia i hoopihaia mai ai me ke kahaha, i kela wa i ike aku ai i ka a o ke kukui iloko.

            Hele aku la ua o Tazana a ma ka puka aniani e pili kokoke ana i ka puka, kiei aku la oia iloko, a ua hookahahahou ia mai kona noonoo, i ka ike ana aku, ua maheleia oloko o kela hale i elua mau rumi, ma o ke kauia ana o kekahi lole nui, mai kekahi aoao o ka hale a i kekah aoao, a ma ka hapa mamua o ua hale nei, malaila na kanaka ekolu kahi i noho ai, a ma ka mahela hoi mahope o ka hale, malaila ke kaikamahina opio ame ka wahine Paele kahi i noho ai, o ke kaikamahine opiopio nae, e hilinai ana oia i ka paia, a e heluhelu ana hoi i kekahi o na buke a ua o Tazana.

            Aole he hoihoi aku la o Tazana e nana i na kanaka ekolu, nolaila ua nee loa aku la oia a pili ma ka puka aniani, a noke aku la i ka nana ma ka hoonuu ana i ka helehelena u'i a hupala o Jene Pota.  No kekahi manawa ka nana ana a ua kaikamahine nei maloko o ka buke, ia wa i lalau aku ai i kekahi apana pepa maluna o ke pakaukau uuku, a ua o Tazana i kapa iho ai, oia ponoi ka haku nona ia waiwai, hoomaka aku la ua kaikamahine nei e kakau, aia hoi ka wahine Paele ma kekahi kihi, iluna o ka mauu kahi i hiamoe mai ai.

            Ua hele ka makemake a nui iloko o Tazana e hoike okoa aku iaia iho imua o kela kaikamahine, a e kamailio pu hoi me ia, aka nae noonoo hou iho la oia he hoomaka'uka'u wale aku no paha ia i kela kaikamahine, a aole no e hiki ana iaia ke hoomaopopo mai i kana mau mea apau e kamailio aku ai, elike me ka maopopo mai i kana mau mea apau e kamailio aku ai, elike me ka maopopo ole o kana olelo i kela poe kanaka ekoli, e noho mai la ma kekahi hapa aku o ka hale.

            No ka hora hookahi kela noho malie ana a Tazana e hakilo i ke kaikamahine opio, alaila waiho aku la o Jene Pota i kana pepa e kakau ana, a hoi aku la no kekahi wahi i haliiia a nolunolu i ka mauu, wehe ae la i kona lauoho, a ia manawa, ua hele o Tazana a piha me ka ilihia, no ka mea ua pa-umiia ae kona hoohihi i ka helehelena u'i nohea o ua kaikamahine nei, a ma kana hoohalike aku i kela mau owililauoho e kuuwelu ana ma na poohiwi, ua like aku ia me na waikahe, e lele koiawe mai ana i na pali.

            Ua ku malie o Tazana mawaho o ka puka aniani ahiki i ke kii ana mai o Jene Pota e puhi i ke kukui, pau aku la ka ia nei ike ana i na mea maloko o ka hale, aka, aole nae oia i haalele iho i kela hale, aia no oia ke noho la mawaho, oia he manao nui kana i makemake ai e hooko aku.

            No ka hapalua hora hou aku paha ka loihi o ka manawa ana i noho ai mawaho o ka hale, hoopili mai la oia i kona mau pepeiao no ka paia e hoolohe ana, in a paha ua hiamoe na mea apau, a ma ke ano o ka hanu ana, i loaa mai ai ka ike iaia, ua lilo na mea apau iloko o na noonoo o ka aina moeuhane, o kona hookomo aku la no ia i kekahi lima maloko o ka pe'ape'a o ka puka aniani ahiki i ka loaa ana o ka pepa a Jene Pota o ke kakau ana, lawe mai la oia me ka palanehe loa ahiki mai, opiopi iho la a uuku, me ka hookomo ana iho iwaena o kana mau pua, o ka haalele iho la no ia i ka hale, noloko o ka ululaau ka pahuhpou.

MOKUNA XVIII

AIHUEIA E KA MAPU

            I hakalia no a ao ae ma kekahi la mai, o ka mea moa loa iloko o ko Tazana noonoo iaia i ala ae ai mai kona hiamoe ana, o ia no kela palapala ana o ka lawe ana mailuna mai o ke pakaukau, a ke kaikamahine opio o ke kakau ana, ma ka po aku mamua.

            Me ka piha hoihoi loa, i wehe ae ai ua o Tazana i kela apana pepa, me kona manao e heluhelu iho ana oia i na manao o kela kaikamahine me ka maalahi loa, a o ke ano hoi o na kea i kakauia maloko olaila, ua pili no ia iaia nei, o ka mea apiki nae, i ka mohala pono ana ae o kela apana pepa, a nana iho la oia i na huapalapala i kakauia, auwe, he keu aku ka paakiki ame ka pohihihi iaia.

            Ua noke oia i ka hoao ma na ano apau, e loaa ka manao o na mea i kakauia, aole he wahi mea a maopopo iki, no ka mea ua kakauia me na huapalapala kakaulima, aole hoi ma na hua pa'i, ka mea a ua o Tanzana i a'o ai a makaukau loa.

            Ua ike no oia i kela ano kakaulima maloko o na buke a kona makuakane o ka hoohuihui ana ae nae a i kahi hookahi, e maopopo ai ka manao, ke noonoo nui la oia me ke akahela loa, a @on na minuke he iwakalua kona hooikaika ana e loaa iaia ke ano kela ame keia malalo iho nei:

            "E Hazela aloha :  He mea naaupo paha ke kakau ana i kekahi leka i manaoia e hoouna aku ia oe, me ko'u ike no, aole loa he alahele e hoea aku ai keia leka imua o kou alo: aka nae ua konoia mai au e hoakaka ae i na mea i halawai mai me ko makou noho ana ma keia aina malihini, ina no paha he mea okoa aku, ke heluhelu mai ana i keia leka.

            "Ina no ka hoea mai i kekahi manawa ma keia hope aku, e hoea mai ana na kokua, no ka hoihoi hou ana aku ia makou no ko makou mau home, alaila e hoikeia ae ana kekahi o na hana ku i ka weliweli ame ka hoopohoihoi noonoo, ma ka makou huakai maluna o ka moku Aro, a pela hoi ke ano o ko makou noho ana ma keia aina ululaau, i piha i na holoholona ahiu.

            "Ke hoomanao la no oe i ko makou kau ana mai maluna o ka moku i kapaia ma ka inoa Arrow, ma kekahi huakai imi i na mea pohihihi no ka Mokupuni Congo. O ka manao nui o papa ma keia huakai a mokou, o ia no ka loaa ana aku iaia o kekahi mau mea pili akeakamai i hunaia malalo o ke awawa Congo: aka nae oiai makou e holo ana ma ke moana, i oili ae ai ka mea oiaio maoli no ke ano o kela huaki, eia ka he hana okoa loa, a he hana hoi hookomoia aku ai makou apau loa iloko o ka poino.

            "No ka hoi hou ana aku ihope i ke kumu o kahi o ka pilikia e hoakaka aku au i kekahi moolelo kupaianaha, o ia no keia:

            "Aia maloko o kekahi o na halekuai buke ma Bolatimoa kekahi kanaka kahiko e noho ana, a i kekahi la iloko o ka makahiki 1550, oiai ua kanaka nei, e lolelole ana i kekahi buke i hele a kahiko kona mau pepa oloko, ua loaa iho la iaia he leka i kakauia ma ka olelo Paniolo, maloko o ua leka nei e hoakaka ana ka mea kakau i ka moolelo o kekahi moku Paniolo, e holo ana mai Kepania mai no Amerika Hema, me kekahi pahu i piha me ka gula.

            "He leka kela i kakauia e kekahi o na luina oluna o ua moku nei, e hoouna aku ana i kana keiki, he kapena noluna o kekahi mokukalepa waiwai no Kepania.  E hoakaka hou ana kela leka, he mau makahiki loihi mahope mai, ua hoi aku kela luina a noho ma ke ano nui o Kepania, aka mamuli o ka makee wawai ame ka makee  i ke gula, i hoike aku ai oia i kana keiki i na meahuna e pili ana no kekahi po maikai e kakali mai ana o ka heleia aku e kii, a in a no ka loaa mai o kela waiwai, alaila ua lawa ia no ka makuakane ame kana keiki, eola aku ai iloko o ka hanohano, e noke ai i ka ai me ka pau ole ahiki i ko laua make ana.

            "Ua holo i'o aku la kana keiki he kapena noluna o ka mokukalepa waiwai no kahi i hunaia ai o ka pahu i piha me ke gula, o ka mea apiki nae oiai ka moku ma ka moana, i ala mai ai he haunaele iwaena o na make, ma ia hana nauupo nae a na luina, i hookomo okoa aku ai no lakou ia lakou iho iloko o ka poino, no ka mea aole loa he hookahi iwaena o lakou i loaa ka ike ame ka makaukau e hookele pololei i ka moku i kahi i makemakeia ai.

            "He hookahi nae pule o ka moku i ka moana, mahope o ka haalele ana aku ia Kepania, ua ala ae la kekahi haunaele iwaena o na luina, me ka pepehiia o na aliimoku apau loa i ka make, aka nae, ma ia hana ana i hookomo okoa aku ai kela poe luina ia lakou iho iloko o ka poino, no ka mea aole loa he hookahi iwaena o lakou i hiki ke hookele pololei i ka moku no kekahi aina maopopo.  No kekahi mau mahina ke pokakaa hele ana okela moku i ka moana ahiki i ka pau ana o ka ai ame ka wai, a iloko o ke kuluna nawaliwali, i ili aku ai ua moku nei iluna o kekahi aina kanaka ole, o kahi nae o ka laki o ka aina me ko lakou hoopakele ana i ka pahu i hele a piha me ke gula.

            Ua hunaia kela pahu e lakou iloko o ka lepo, a no na makahiki ekolu ua hoomau kela poe kanaka i ka noho ana maluna o kela mokupuni, me ke kau mau ana aku o na manaolana, e hoea mai he hoopakele no lakou, ua poho wale nae ia mau manaolana ana, no ka mea ua make liilii aku la lakou ahiki i ke koe hookahi ana o kela po he umi, oia no ka mea nana i kakau i kela leka.

            "Ua kapili no kela poe kanaka he umi i kekahi waapa, mai na papa nahaha mai o ka moku, a no ko lakou maopopo ole i kahi e holo aku ai a hoea i kekahi mokupuni i nohoia e na kanaka, nolaila aole lakou i hoao a haalele i kela mokupuni ; aka i ka wa i koe hookahi aku ai o ka mea nana i kakau i ka leka, ua ku a mehameha maoli kona noho hookahi ana ma kela wahi, nolaila hooholo iho la oia, he oi aku kona make ana i ka moana, mamua o ka noho ana a make ma kela mokupuni, nolaila i kekahi la, ua hoolako aku la oia i ka ai, ame ka wai maluna o ka waapa a lakou i kapili ai, a hoomaka aku ka e holo i ka moana, he hookahi makahiki, mahope mai o ka make ana aku o kona mau hoa.

"O kahi nae o ka laki, ua holo oia ma ke kukulu akau, a iloko o hookahi pule, mai kela haalele ana ona i ka aina, ua loaa iho la oia i kekahi mokukalepa e holo ana mawaena o Inia Komohana ame Kepania, oiai kela moku e huli hoi ana no Kepania.

            Ua hoike ae oia i ka moolelo o ka ili ana o kona moku, me ka pau ana o ka nui o na kanaka i ka make, a koe kakaikahi wale iho no ka poe i koe, aka nae, ua make aku no lakou, a koe hookahi iho oia, mamuli o kona mehameha i ka noho hookahi i haalele okoa aku ai oia i ka aina, a holo mai la maluna o kona waapa i ka moana akea, ahiki i ka loaa ana iho la i kela moku.  No na mea e pili ana i ka pepehiia ana o na aliimoku a make, apela hoi, ka hunaia ana o kekahi pahu i piha me ke gula iloko o ka lepo, ua hunakele loa oia ia meahuna.

            "Mamuli o na mea a ua kanaka nei o ka hoike ana ae imua o ke kapena, ua pae aku ua kanaka nei me kona mau hoa ma na kapakai komohana o Aferika, ua ili hoi ka moku, ma kekahi o na mokupuni liilii, i noho ole ia e nakanaka.

            "E hoakaka ana kela kanaka maloko o kana leka, i kekahi kii palapala aina, maloko o kela kii ke ano o ka mokupuni, na kumulaau ame na ahua pohaku, a o kahi i hunaia ai o ka pahu dala, ua hoopilikia koke ia mau ko'u noonoo, me ko'u koho maoli ana iho no, ua alakai hewaia kona noonoo, a ua pulapuia mai hoi oia, aka i kona hoike okoa ana mai, ua uku aku oia he hookahi kaukani dala no kela leka ame ke kii palapala aina, ua hooi loa ia ae ko'u kaumaha.

            "Aole malaila wale iho la no pau, na mea nana i hoopilikia mai i ko'u noonoo, aka mahope mai, lohe iho la au, ua aie aku oia he umi kaukani dala i kekahi kanaka o Robaka Kana kona inoa, me kona hana ana aku i kekahi noka aie no kela huina.

            "Mamua o ko papa hoomaka ana i keia huakai huli waiwai, ua hui pu mai la o Mr. Pilipo ame Mr. Kelekona me maua.

(Aole i pau)