Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVI, Number 35, 30 August 1918 — POLOLEI O MAKUA-HAUHILI O WAIANAE I KE ALAKAI LALAU. [ARTICLE]

POLOLEI O MAKUA-HAUHILI O WAIANAE I KE ALAKAI LALAU.

!\lr. Solomon Hanohauo, Lunahooponopono o ke Kuokoa; Aloha kaua: — Mamuli o kekalii mau manao oiaio 010 e oili mau nei maloko o k& kaua Kilo liana i hoonnaia mai e kekahi poe, a ua ulu wale ae no he mau manao hailiili a i knlike no hoi me kau ninau ia'u no } ka oiaio e pili ana i keia ninau, nolaila. e ae inai kou ahonui e hookomo iho i kfia mau wahi hoakaka mahope iho nei, | i pau ai kuhihewa o ka poe, oiai,. ua ' pololei o Makua, ua haawi ka lunaka-1 nawai kaapucjl i ka olelo hooholo e kau- j oha ana i ka £kalesia o "Waianae e Ikoi- 1 hoi akū no Makua ka aina kahua lua- J kinl ma Makua, a jienei kn moolelo pili j i keia hana. I ka makahiki 1911, iloko o lune na aku 0 Mr. Tuoker, ka ageno ttina aupuni o Oahu nei ma Niakua, laua o Mr. Kauakanui. ke anaaina, no ka i hoomeopopo ana i na apaha aina koena I «. k** aupuni malaila. Ia laua ilaila, ua | iioomaopopoia mai ia laua na niea e pili nua i ke kahua iuakini me pa ilina. l.'a a'oia aku lakou (na hoahanau 0 ia Kkalesia) e hoohui ia lakou iho nva kc auo kopolena (corporation) alaila nojioi i ke ke»>na aina i palapala sila ma S<a inoa 0 ko lakou ekalesia i hoohuiia ine ke aupuni. I*a koho keia poe i komite no lakou i ua hookohuia o W. L. Mossman i '.«♦Mia no lakou. Ua kakali ko Makus ia Mossman, a ua leka pinepine ia a o ka hoike i loaa aku ia lako\iole i maknukau. Pela i panee man ai «hiki i ka la 19 o Okatoba, 1913, kohe hou ia i koinite no keia kumuhana pili ī ke kahua luakini me pa ilina, a pela }n,i no ka hoomaopopo ana i papa kahu waiwai e hiki ai e komo na inoa maloke «. ka palapala hoohui. lioko o ka mahina o Novemaba, 1913 «■lua mau halawai i malamaia e kt Makua mau hoahanau wale no. Aole hookahi hoahanau o Waianae malaila, a .•;olh, iio hoi he hookahi mea maloko o ia halawai ma ke ano he komite no Wai«nae. Sla ka halawai elua i hoomaopopoia ai na inoa 110 ka papa. Ia maliina i;o i loaa mai ai i ko Makua poe he leka ua Oili, kahunapule ,e haawi ana i kana kokua 110 ka hooikaika e loaa na inea a ko Makua poe i waiho ai ina ka linia 0 Mossma. Nolaila, i ka halawai o laniihri 4, 1914, u.i hookoliuia 0 H«'v. S. K. Oili i agena ma ke auo komite kokua no ka hoomakaukau ana 1 na palapala noi kupono e ko ai ka makemake o ko Makua ekalesia, elike me ia i haawi mua ia ai ia W. L. Moss man. He mau la mahope mai, ma ka Jn 14 o lannari, 1914, loaa ia Makua he j«-ka 11 a Mossman aku, e lioakaka ana i ua mea pili i ka liaua i waihoia aku inia, me ka huinn Ulo 0 $2SJO no■ keana ana a pela wule aku —leka 0 l*eb. l-», 1914. Ho lehulehir wale na halawai 1 malainaia «nahope mai, īune 14, 28, Nov. 18. 1914: Aperila 18, 1915, M«i 2, lau. ;:«i. inHi; l\»b. -0, Apeiila 2, 1916. Ma keia mau a ka poe 0 Makua, ua ulu pinepine na ninau e pili ana i ka liana a Mossman ine Oili, aole no nae i luaa ka holomua. Wua mauawa i hoea aku ai o na noi «lala kokua a Wniauae, a ua hoole ko Makua poe, mamuli 0 ko lakou hoomaopopo ana i kekahi mau liaua ano poholalo ia lakou. Ma ka halawai 0 Makua i Aperila IC, ĪOIU, oiai lakou e noonoo ana \ ls_e ku muhuna pili 110 i ke kahua i haawiia ai ia Mo-smau me Oili, ua hiki kino o 7fenry Kapela malaila ia Sabati. He kunuihana 110 kana imanao ai. a ua wai ho aku oia imua 0 ia halawai, 0 ia hoi: ua makemake oia ia Makua e ae e hupu me Waianae, a e li.lo o Makua i lala, i. ( . Waianae. Ua hoole loa ko Makua poe i keia manaO. Nolaila, i ka 'wa a ko Makua mau hoahanau e nōonoo ana i i.o lakou kahua lnakini, ua ku 0 Kai»ola imua 0 ia abaina a haawi aku iaia . iho e kokua ia Makua no ka lawelawe ; nnn i na hana ma ke ano komite ma kahi o Monsman me O.ili. Nana e |a 1 wi-lawe i na liana apau a loaa ka pala pala sila. Ua hooholo ko M»kua poe | pela, me ke kanoha pu ia Kapela e panaia ka palapala sila ma ka inoa o l T a ae. o Kapela e haua pela, O ka apiki no nae, a o keia ke kmnu mi i hewa ai a mokuahana na hoa ]»auhana līke iloko 0 ka haua a ko A Ma ka la 10 o Mei, 1916, he mau la vrale no mahoipe mai o ke koho aha Mukua iaia i komiie kokua i ka lakou kumuhana. ua kakaii oia he leka \ ke komisina aina aupuni, penei: Honoiulu, T. H., May 10, 1916. Honorable B. G, Rivenburgh Laml Coininissiouer, Honolulu, 1. H. Dear sir:—On behalf of the Waianae Protestant Church, I <lo herebv make av.pli«'fltion fov the tan<l -whieh has been us«'.l for vears an.l up to the present »lste bv the Makua Chureh: the Makua Churt*h beina part of the sai«l Waiauae Protestant Chureh. The survey an«l the map of the <lesircl lon<\ are enclosed hreein. Of eourse, it is understoo«l that I am acting for •ui.l on behalf of tlie Waianae ProChur«'h, an«l htat the patent is 10 be issued to and in the name of the «•hnreh. For vour information I beg to state that thē sai«l Waianae Protestant < hur« h had been duly incorpoTated un«Ser our laws. .< ♦ Awaiting your early reply, I remam, Yours trulv. HENRY KAPELA, Presi<lent, Waianae Protestant Church. Kia ka unulii ana o uā leka la a Kapela: Honolulu, T. H., Mev 10, 1916. . Mea llanohauo B. G. Rivenburgh, Koniiaina Aina, Honolulu, T. H. \loha oe: —Ma ka aōaei o ka Waiai,»*e Protestant Cfiurch (Ekalesia o Wai*iine) ke nonoi nei au i ka aina i paaia no na makahiki loihi ahiki no i keia va e ka Makua Chureh (Ekalesia o Makua), 0 ka Makua Church hoi (Ekajesia o Makua) he lala ia nq ka Rkal<K;ia Hoole Pope o Waianae. O ke ana me ke kii o kahi i makemakeia ke, hookomo pn ia uei maloko ueī. E lioomaopopoia hoi, ke lawelawe nei'an i keia hana no a ma ka aoao 0 ka Ekalesia Hoole Pope 0 Waianae, a 0 ka palapala sila hoi e lioopukaia no ia ma ka inoa o ia ekalesia. No kou hoomaopopo .Uia no hoī, e ae mai m u e hoike aku, o ua Ekaleaia Hoole Pope la o Waiauae ua hookumuia ma ke auo kopolena malalo o ko kakou.mau kana E kakali aku ana 1 kau paue koke mai, owau no, Me ka o^aio, HENRY * Peresi«lena, Ekalesia Hoole Pope 0 Waianae. E ike like ae 110 kakou la, ua li*e

ole ka manao o ka leka me ka mea i kauoha a i aelikeia ai iuiua o ka halawai o Apcrila 16, 1916. Muuiuli o ka hilinai kuhihewa o ke Komisina Aina Aupuni i keia pa'apala a Kapela, nolaila, ma ka la 27 o lune, 1916, ua lioopukiaia ka Palapala Sila Helu 6610 nia ka iuoa o ka Waianae Protestant Churr ; h (ka Kkalesia Hoole Pope o Waianae). | Ma ka māhina o lulai, la 23, 191G, ua hiki aku o Kapela i MakUo, a ma ia halawai, ua hoike aku oia imua o ua hoahanau, "ua pau ka luhi, ua haaheo o Makua, ua loaa ka palapala si)a o oukou." 1 ka wa no nae i'ninauia aku ai, 4< aia i hea kH palapala aila?" Ho-; o!e oia aole e hoike mai.

No ke nno hemahema no o keia poe o Makua, aole lokou i koi ikaika aku. l T a uoho lakou me ka nanea pu ahiki iloko 0 ka mahina o Dekeniaba, 1911», i ka wa 1 make ai 0 kekahi o na kaikamahine o ka ohaua o Sain An<lrews, kekahi keikuahine o Peter Andrew me '.lbhn X. Au«lrews. Hoihoiia kona kino wailua e hoomoe pu m6 na makua ma Makua. He 1 mnula mahope iho 0 ke kanuia ana,' hiki aku la o Kapela i' Makua a me kona ano pukalaki, ua kauoha aku i ka ' ohana e hu 'e hou i ua kupapa 'u la a hookaawale loa; Aka aole ko Makua poe i hooko ia kauoha. ■ Mamuli o keia hana a H. Kapela, akahi no a hoomaopopo lea ko Makua poe ua hana apuhiia lakou. K'ohoia he komite, pii i\ii ua komite la i ke keena aina nei, a inaanei i ike i;0 iho ai i ko lakou make i hanaia ai e ke kanaka a lakou i hilinai ai, a lakou hoi i haawi ai i ka lakou haua ma ke ano komite elike me kana i ae ai e hele e hana i ko lakou pono. O ka pono iho la ka ia, 0 ke apuhi i ko lakou kuleana a lilo no Waianae! Nolaila, mamuli 0 keia hana, ua kokua 0 Mr. Henry C. Hapai i ke komite o Makua ma ka hoomakaukau ana i ka lakou palapala hoohui «ne ke aupuni, a ua kekahi mau hōaloha e ae i kokua i na H)ti o ia mau palapala ahiki i ka' hoopukaia ana e ke aupuni ma ka la 2fi 0 Maraki, 1917. Ma ia la, ku'ka Eka!esia o Makua ma ke kahua onipaa malalo 0 ka mana o na ka,nawai 0 ka aina elike ine na ekalesia e ae i alakaiia malalo 0 ka hoopono no ka holomua o na hana maikai a ke Akua ma ka honua nei. I ka loaa ana o keia palapala kopolena 0 ka Ekalesia o Makua, ua hele mai ke komite i ke koniisina aina uo ka hoomaopopo ana 110 ko lakou aina. Mainuli o keia kuinu, ua hoounaia au e ke koihisina, ko'u haku ma ka rta, e uoii j»oq'o no ka oiaio 0 ka Makua e noi mai nei. Ua hele au i Makua, a i Waianaē, ua hui me kekahi poe kahiko, a ua huli i kekahi mau buke moolelo a na kahunapule kahiko. A, ma Makua \ loaa ai.ia'u he buke, maloko olaila i niaopopo loa ai' k'a oiaio 0 ka Makua i koi ai. Ma keia noii ana, ua hoikeia mai ia'u: I ka 1861, Veberuari 13, ka hoolaaia ana 0 ka luakini kahiko o Makua, a 0 ia 110 ka hoomaka aoa 0 ko Makya ekalesia e ku uoua iho ahiki i keia ■He oiaio, aole kahunapule noho paa ina- ( laila. Aka, i ka wa e makemakeia ai i' kahUuapūle, e kōnoia uo ke kahii e loaa> aria ma kahi ekaleaia okoa e hele mai i o lakou la. Aka, o ka hooponopono aua i ko lakou nohoua me, ka lakou inau liaua apau, malalo ponoi 110 ia 0 ka lakou lawelawe aria. I ka 1873, i ka wa i lilo ai o ka hoolimalimu 0 na aina ma Makua ia Samuel (Kamuela Aualu), kekalii. o na makua maikai o ia man la i aloha hui ia, ua kua nialalo 0 kana mau liooponopono ana ke kahua luakini me ka halepule. 1 na wa apau e hemkhem'a t\\ ka luākini, lu.lu na ohana apau ma Mu- j kua i ka mea liiki, a 0 ke kOea,. pii 0 Anāln i Honolulu uei, a ha kona'poe I makamaka e hopiha aku na «lala i mi» : ] kemakeia e lawa ai no ke kala ana i na j hēnmhema o kn luakini. Ua hooiaio mai 0 W. R. Castle (Kakela inakua) i keia mea. Pela no ine li. A. Kakina (Thurs'on). Nolaila, i ka wa i konio ai ka'u ho ■ke i ke komiainA e pili ana i keia kuiana o Makua, me ka hooponoponoia ana o kela kahua mai ka 1861 mai, ua kaiioha koke ia 0 Henry Kapela e ko-' mo mai ma ke keena o ke komisiua. Ua hiki inai oia i kekahi la. l'a kauoha ko komisina iaia t hana koke oia nie kona jkalesia i kekalii palapala e hooiiio ana 1 kela aiiia kahua luakini me pn ilina mn Makua no ka Ekaleaia 0 Makua, a e uku mai hoi ko Makua poe i na li'o elike ine ka Waianae i uku ai, :'iai, aoie i pololei kela palapala" tioi ā Kapela. Ua ae 0 Kapela e haua pela. O ka apiki nae, aole i liooko. Ua kali ke komisiua no 2 mahina mahope mai. A mamuli o ka hana koke ole ia ana, ua kaiioha ke kOmisina i ka poe 0 Makua e hoopii ,ft e lilo no oia i hoike ma ko lakou aoao. A ua kauohaia lioi au, e kokua i ka loio o ka pole o Makua, ma l na mea i loaa hi'u e pili ana i ke kuilana 0 keia hana. 1 ka wa e noho ana ka ahaolelo 0 [ !9!7 iho nei, i k.ekahi la,'ua kauohaia ! 0 Henrv Kapela e Lorrin A ; ndrews, ka loio 0 ka poe 0 Makua, e hiki mai i ke keenh'o ua lunamakaainana. Ua .hiki mā'i oia, a malaila pu'au. »Ua kamailio aku o Mr. Andrews ia Kapela i na niea e pili ana i aihā o Makua. Ua ho'ike pu tokv\ hoi i ka olelo a ke komisina aW na. O ka pane a Kapela ia Anaiu ia kakahiaka: <4 Ae no au e hooko ia manao, ina e uku mai 0 Makua ia'u i $250 no ko'u luhi, alaila au ae." Ma-; muli 0 keia pane, ua h'oomiikaia ka hoopii. Pela i komo ai i ka aha hookolokolo. Ma ka la i hookolokoloia ai, hookahi wale 110 mea i kukuluia/ Oiai, 0 ka ninau iinua 0 ka aha, 6 ia no, ina paha he kuleana i'o ko Waianae i ka aina hoopaapaaia a aole paha O Kapela uo ka mea i kukuluia. Ma kona wa i niuaninauia ai ; ua lioao oia ē alo i iia uinaii a ka aha ahiki i kona ninau pololeiia ana aku: "Ua-li'ui kino 110 anei oe me na lioahanau o Makua nia kekahi wa a kuka like me lakou no *ka niuau noi i ke nupuni 110 ka palapala silai" Ua pdne mai oia: "Ae." Ninau hou ka lunakanawai iaia: "Ma ia halawai,' heaha ka Makua i kauoha ai ia oe e hana / Ma'ka inoa owai ka palapala sila e hana ai?" U.a pane mai oia, mahope 0 ka uoho munuile ana 110 kekahi manawa Muliu: " Ua kauoho mai lakou ma ka inoa no 0 Makua." Ma keia wahi, ua liuli ae ka lunaka-! nawai a pane i na loio: " He mea pono e hooholo koke na aoao elua e hoihoi' aku 0 Waianae i ka aina no Makna."] Hoomaha ka aha no 10 minuke. I ka noho hou ana o ka aha, ua pane aku ka loio 0 Waianae i ka aha: "He oiaio, aole he kuleana 0 Waianae i ka aina. Ua ae ka aoao i hoopiiia'e hooko i ka manao o ka aha." Ma keia wahi, ua hoopuka mai ka aha i ka olelo hooholo j>enei: '' Ke, kauohaia nei ka Ekaleai»

o Waiauae e hoolilo aku i ka aina no ka Ekalesia o Makua, ā e uku lioi o Makua i na <ftila niaoli i hooliloia e Waianae no ke ana aua me ka palapaki aHā. " 'Ae d Makua, a pela i lauakila ai o >rakua. ] kei la ke paa nei o Makua i .k - palapala hoolilo i kakauinoaia e Heury Kapela, PcresiUena, me 8. Mapu, Kakp.uolelo, i k'akfl(uīnoaia ma ka la 16 o lulai,-' 1918, a'hooiaioin imua a Chas. L. SayboJt, he notari uo ka lehulehii. a i kopeia hoi'ma ka Buke 488, aoao 407. Nolaila, mamuli o keia palapala a Makua e paa nei, ua I/anakila o Makua, a 0 Waianae ka i haule. J ' • Nolaila, na ka meft heluhelu ia e hoomaopopo'iho, owai la ka mea poo i%vnpna o na Ekalesia o Waiauae ame Makua. Ma ka Kapela le"ka kuna 1 hnike ōi ike aupuni. a imna o a ahu ua hoike ae oia ua kauolia i'o no ko Makua poe iaia e hanaia ka palapahi' sila ma ka inoa o Makuj. Ua hooholo ka iiha o Makun ka i pofolei, oia manli ao ka oiaio.' 'He mea pono i ka poe e hoopnu mnnawa nei i ka hoolaha lalau e hoo^i. ī T a lohe niai au, ua hiki mai no 1104 ke kono i&M, he hoike Kula Babati 1A Makua e malama ana ma ke Sabati mua o Sepatemaba ae nei, a ma ia anaiun, e kono pu ia aku ana ke Kula Sabati o Waianae me ka poe no hoi e manao ana e launa pu' me Makua ma ia In. O ka mānao nui 0 keia hana raa ia la, e maiamaia ana he anaina hooinaikai i ke Akua no ka hoihoi ana mai 0 ke Akua i ke kuleaiia i ka aina ma ka poho o ka lima o'nn hoahanau oiaio o Makua.

O na mea apau a'u i hoike ae nei maluna e pili ana i ko Makua noho kunkoa mau, ua loaa ia ia 'u ma ka lmke moolelo a kekahi o na kahunapule kahiko e paaia nei e kekahi 0 na kamaaina 0 Makua i keia la, i kakooia hoi e kekalii poe kamaaina kahiko 0 Waianae ame Makua no. O ka peresidena mua 0 ka ekaiesia 0 Waianāe, ka Makvia .7. K. Knpau, hoike oiaio loa e kakoo nei i ka oiaio o ka Makua. No na mea e ae e pili ana i na lialawai a'u i hoike ae nei, ua loaa iā ia'n ma na buke moolelo 0 na halawai 0 ka ekalesiß. i haawiia mai ia'u no ka unuhi ana i ka wa iho nei 0 ka hihia e ku ana imua 6 ka' aha. ' Me ka manāolana e lilo ana keia '1 mea e hooki' ai'nā paio hoopau manawa ana a kft poe ike ole i ka oiaio, ke ho oki nei an. Me ka oiaio, Kau'a mau, W. .1. eOELHOi Honolnlu, Aug. 23, 1918. w. s. 8.