Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVI, Number 40, 4 October 1918 — HE PANAI NO NA MAKANA WAIWAI NUI A KE SENATOA HANOHANO E. H. MAKEKAU. [ARTICLE]

HE PANAI NO NA MAKANA WAIWAI NUI A KE SENATOA HANOHANO E. H. MAKEKAU.

,E Sol. Hanohano, Welina kaua:—E j oluolu mai oe i kowa kaawale o kau pepa, no ka 'u mau hoomaikai o ka lawe ! ana mai i na makana pookela a ka mea »hanohano ke Senatoa R. H. Makekau, ana i hoike mai nei ma kau pepa waiwai nui o Sepatemaba 27, 1918, malalo o ke poo, "He Wahi Makana ia Hoolapa. n E aku oe iua senatoa la ke lawe mai nei au a pulama me kuu manao maikai.

Ke haawi pu aku nei au ia wa like i ka'u mau hoomaikai palena ole, no ua mau makana pookela la ana, a o ka oi loa aku o ke kuamuamu o ke ano pilikino, a'u nae i n'o inau aku ai i ka lehulehu, ua kau £iku au iaia ma ka papa ekahi o ko Hawaii nei mau kakaolelo, a o kona lilo ana i senatoa kuamuamu, o ke kulana kuhihewa kiekie, ua lawa ia i hoike no kona hoohaahaa iaia iho, a e loaa ai na huikalaia mai no ka'u mau a'o ana aku, oiai akahi no a maopopo pono ia'u ke ano o kana kakele mauao ana; a'u nae e hauoli nui nei i kona puoho maoli ana mai nei, a hooiaio mai, oia i'o no ka mailuua a lalo, ua mea kukulu manao la o ke Ola o Hawaii o Sept. 5, 1918, a o ke kahua hoi i paneia ai ma ke Aloha Aina o Sept. 20, 1918, malalo o ke poo, "E Poha Ana Paha ke Au, Ke 'Pii Nei Lena."

He mea oiaio ,aole i maopopo ia'u, o oe ka mea nana ua kukulumanao la, a pela i ha 'i ole ia ai ma ka 'u, kekahi iuoa e ae mawaho o ka'u i kapa aku ai. Ma ua manao ia au e nini nei, aole loa he wahi i Kau ai ka inoa Makekau, R.'H. Makekau, Mea lianohano R. H. Makekau, a i .ole Senatoa Makekau, a i ole he huaolelo Makekau, a i ole, ua oleloia ma. kekahi o na Makekau i ha 'i ia ae nei, ka mea J»unukunu ole, ikē haiolelo, kahuna o ka papa .a Ku-a-u a-u, ka mea nia'i lolokaa, lunahooikaika ike haiolelo, hoahele.no.ka elele hou, lunahooikaika t no Robt. liiiul, ka niea palukuluku kumu ole ia, hoino halaole ia ,olelo uahoa ia, oleloia aku i ke aloha. ole, a pela aku. E hoomanao i kekahi o na loina pookela o ke kakele manao ana, "0 kou manao ,aole ia o ko kaua; a o ko ka ua, aole ia eko kakou." Nolaila, o kau e koho nei, aole ia o ko ka mea kukulu mauao; a ina i like kau i hana ai ame ka mea i hanaia inai ia oe, me na kakeje ana a ko'u niauao, he ninau okoa aku uo ia. Ke ninau nei nae au ia oe, a e waiho ae oe i kau ma.u pane ma ka Nupepa Kuokoa: 1. Ua ike anei oe ma ua ku kulu wanao 1h o 'u, he huaolelo Make kah, a i ole o na mahele inoa ou i ha'iia aku nei? 2. Ehia Ia inoa i hoopukaia ai no ka mea kakau o Ke Ola o Hawai'\ ma ka'u kukulumanao? 3. Owai la ua mau inoa la? Aole no au (K. H. i heluhelu a hoolaha manao ma ka Nupepa Ke Ola o Hawaii, mai ka haalele ana ia Hawaii ahiki i keia la, ka la i puka ai o ka manao ma ka Nupepa Kuokoa, Sept. 27,) pau ha ole apau ,aole au i maopopo. Pela i'o paha. I mea nae e ike mai ai o ko'ke Teri tore o Hawaii nei, owai la o kaua ka i ake inau e a'o aku i k$ oiaio i ka lehu lehu i na wa apau, a ovyai hoi ka palau; a i mea e ike mai ke uinau nei au ia oe, Owai kela R. H. Makeka'u e paa la ma. ke .kukulumanao, "Puali paha auanei Jc 3 ha,u nui i ka hau iki," ma ka nupepa Ke Ola 0 Ha waii 0 Sept. 19, 19181,

Aole anei o Uou lima huluhulu 110 ia e Makekau, Mr. R. H. Makekau, Senatoa B. H. Makekau, aole he Makekau e akuf ' Ka mea e hoole manawaino nei aole i hana iki, aole loa e loaa iki ia oe he.pono ma ia inahele, oiai nau ponoi no ia hana. Ua kakauia e oe ua inanao la ma ke Gra.v Stone L Hotel, ma Hono hilu, ika la o . Sept, mahope mai o kou haalele ana aku ia Hawaii.

Hehea iho la ia? Ke hoole nei oe aole; ua hana no nae. 0 ua manao la ou, aia ina ka laapa waena o na kolamu eha me elima o ua nupepa la i ha'iia ae nei, he 6 la mahope iho o ko kakau ana i puka ai, o ka ewalu iho la keia o na la i puka ai ma Hilo, Hawaii. Ina no ka poina mai o kou noonoo e ua mea hanohano nei i hana ai, ke kumu 0 kou haolq, oiai, he haawina niau no ia 1 na mea apīu he walewale, me kuu manao maikai ke huikala aku nei au no ia hana au, a'u nae e a'o aku nei ma ke ano hoaloha, e hoopau loa ae, ia hana au, a e hooikaika mau e a'o aku i ko kaua lahui e ha'i mau aku ika oiaio i na wa apau.

Ke olelo nei oe e iiinau ia Ewaliko no kou kakau manao ole ma kana pepa. At)le e ninau ana o .Hoolapa ia Ewaliko no ia mea, oiai eia me a'u ua nupepa la i hoopukaia ai ua manao la ou, a e hoouna aku ana au e nana mai o Solomon Hanohano, ka' Lunahooponopono naauao, a hoopono, i ikeia ai ka mea pono 0 kaua, a i maa i ke a'o i ko kaua lahui 1 ka mea oiaio wale no.

He lealea o R. H, Makekau i ka pai ia 'aku i ka ike i ka'haiolelo ame ka hnna kunukunu ole. Ua maopopo ae la ia ano ou, a o kekahi o na mahele nana oe i hoohaahaa loa, oiai he ake mau oe e ike ia aku e ka lehuīeftu o oe ka helu ekahi ma na ano apauj he ake e kiekie mau. E hoomanao i ka rula gula, a e hahai malaila.

E hoomanao ,aole ia Makekau i haawiia aku ai na mahalo ana, aka i ka mea kakau o Ke Ola o Hawaii, a ina o oe i'o o R. H. Makekau, ua mea kakau la, au ponoi no e hodia mai nei, o oe i 'o no ka, nau ame ka lehulehu e ike mai, ke ano hupo ole, pupule ole, opulepule ole o Hoolapa. Me kuu mau, ina me ko manao poina tne o" kou noonoo e hooia mai nei, aole oe e hoomanao iho, he naauao \)OOK e ' a ia o Hoolapa. He okoa ka lihi i kii ia auk la, o ko puoho ,no ia a hooia ana i ke akea nau ia hana ma Ke Ola o Hawaii. Ina nc uluahewa, ke huikala aku nei no au me kuu manao maikai, me kuu minnmini nui i kou loaa ana i nei ano ma'i. No ka lilo nui mai paha:o kou noonoo i kau mau hana, e paaua mal nei i nei mau la. Umiia ka hanu, ko'koke no hoi e pae i kula, pau ka luhi! TTa hunaia ka inoa o ka mea kakelemanao o Ke Ola o Hawaii, aole i hunal iā. ua ha'i, a hoike piha ia aku, ma kolamu me na inoa hanohano. 1. Mea Kukulu Manao o Ke Ola o Hawaii; 2, Mea kakau; 3, Mea Kakau Noeau; a y o ka hope loa, Mea Kukulumanao. Peuei e ikeia mai ai: Aole i wale ia aku ka inoa. oiai o na ano iho la no ia o na inoa e kapaia aku ai no ke kukulumnnao i kakau ole ia ka inoa.* He rula ia no ka mea i paulehia i na loina o ke kalaimanao, a pela e ike ia mai ai kou loea a piha naauao, a ina i

kakauia ka inoa ponoi a inoa kapakapa, alaila e pane a kamailio ma na inoa i kakauia. No ko Hoolapa ike he hookahi wale no uiea a ka nupepa i hookuu ai i kona mau manao me ke kakau ole i kona inoa, oia ka luuahooponopono o ia pepa, pela o» Hoolapa i hiki ole ai ke hopu aku a kamailio me na ma-hele inoa Makekau i ha'i ia ae nei, oiai, he lawena inoa ia a he ku-e i na loina naauao o ke kakele manao ana.

Oiai ina keia mahele i kiiia aku la, aole i ha J i maopopoia owai la, o Mr. David Ewaliko i'o paha, ka mea i hiki ke kamailio wale ma na kolamu o ka pepa me ke kakauinoa ole; o J. P. Hale paha, malia ua ae mai paha ka lunahooponopono, a i ole o Makekau no elike me k.ana e hooiaio nei, aole i maopopo ia'u; eia nae ke hooiaio nei o Makekau oia no, a ina oia i'o no, alaila aole o Makekau ka 'u i kamailio ai, a o ko'u hoa kakele ma keia kukulumanao, a aole no oia ka'u e kamailio nei, o ka mea nona na inoa eha o ka nupepa Ke Ola o Hawaii ko'u hoa.

He hohewale o Hoolapa. Aole he keena me Hoolapa no ia hana. He hauoli mau au i na naauao, no ke a'o ana aku i ka lehulehu i na mea oiaio; aole e pulapu wale.

I ke kau i holo iho nei o R. Hinel, nui ka walaau o ka Nupepa Ke Ola o llawaii, pela no hoi nei, i kahi ihō hoi aole. Aole anei ia la i lawa no ka hoihoi ole i ka mua, a lilo i mea hou? Pehea, aole ia i lawa no ka hookaa ana aku o ua loea kalaiolelo la (Ke Ola o Hawaii) i ka aie? Anoai ua hanaia mai' kahi maikai pela i panaiia aku ai no ia maikai mai. ooe iho la no ia la! fna no o oe ia, aole no a'u ku-e aku; hauoli nae au i ka loaa pono ana o ka mea huna inoa, o ke ano hohewale.

Aole anei hoi 0 nei ikaika e hana mai nei 0 ua pepa la, a e kakoo nei ma na hoeueu hana ua lawa ia i mea kakoo no ka moho hou? O ia hana ole ia ana i ka mua, he kapae ana aku ia a lilo he aloha hou. No ka inalili mai o ke kumu loaa, # a puipui hoi ka ia nei. Pehea ia? Ia oe 110.

Aole anei hoi 0 na huaolelo hookahuua a Ke Ola 0 Hawāii me na huamoa, aoluau, pule ana 0 ke kulana hookahuna 0 ua nupepa la, ma 0 kona mea kakau, a e pai ana no ke # aloha hou; ua lawa ia no ka mea kakau 0 Ke Ola 0 Hawaii ke kulana kahuna, a. he kahuna no ke a]oha hou? O oe āe la no ia la?

lua 110 o ko'u mauao ka mea nona ke kukulumanao, a 110 Ke OlaA) Hawaii ponoi, anie kona lunahooponopono ka mea i noa ai ka pepa e hoopuka ine ke kakauinoa ole, a oiai o ua kukulumanao la aole i kakauia ka inoa, alaila o oe no ia? O oe nae paha ka lunahooponopono e ike aku ai, ma ke ano he mea i apono ia e na loina o ka papapa'i e puka n< kakele manao nie ke kakau ole ia o ka inoa? Ina aole oe i lawa me ia ike, e helfc niai a na'u e kula akuf

0 ko Hoolapa manao no ka mea ma'i "lolokaa" 0 ka 1914, a i telepona ia ai mai Honokaa mai (aole i ha'iia ma ka'u kukulumanao, i kahi o R. H. Makekau), penei:

Ua au mai makou mai Waimea, Kohala Hema mai, iloko o ka iuo, a na A. W. Carter, lunanui o ka aina hanai hololiolona o Parker i hoouna niai i kekahi ,o kona mau keiki, e alakai ia nia kou mawaena aku o ua aina la, a kahi kupono o ke alanui, e kuu senatoa na auao e ninau iaia? Ninau pu iho ia J. K. Nakanelua ame ka Bev. Kamakawiwoole, oiai i ka Betera o Imiola ka makou pule ia la, a mahope o ka pau ana o na hana o ka pule nui i haalele aku ai makou ia Waimea.

He niau hora ko makou oto iloko o ke poho, e ole ka hooikaika nui ame ke kokua a na keiki hoohei pipi ame ka poe hana alanui hemo mai ai, a ma ke :i!a ae o na aina hookuonoono i hiki ai i Honokaa, a hoaumoe i ka hotele o na Kepani. llaila i telepona ia ai i Hilo, e ha'i aku ana ia lono o ka pilikia (aole au i lohe, a mai ia oe ae la ua telepona ia aku ia oe), eia nae iloko o ia kukui o ka lono, aole he mau kokua i hiki mai; a oiai hoi ua makemake ia o malamaia na halawai hooikaika mai Honokaa aku a Hilo ma keia alahuli hoi a ka elele 110 Hilo, he kulana lunaalanui ko ka lunahooponopono o Ke Ola o Hawaii ia wa no Hilo Hema. I ke ao ana ae, me na kokua ole i loaa mai Hilo mai, a i malama ole ia iho la na hana hooikaika; ka hana nae i ake ia ai e hanaia, n me na kokua ole i loaa mai, i huli hoi aku ai makou no Hilo me ia kulana pio.

No ia kokua ole i loaa mai, pela au i olelo ai he "lolokaa" ka ma'i o ka mea kakau o Ke Ola o Hawaii. a oiai hoi o ka mea i loaa ia ano ma'i, aole he noonoo e haawi nīai i na s kokua i ka wa o ka pilikia. Oiai nae, ina palia aole ia ano ma 'i i ka mea kakau, ina'ua haawi mai i na kokua no ka makeinak°. e malama i na liana hoeueu mai Honokaa a Hilo, a oia'i lioi, ua maopopo ia pilikia i ko Hilo poe kahi o ua mea kakau nei e walaau mai nei. Pehea la, o oe iho la no ia la, me ka ha'i % ole ia ae o kou inoa? Koe nae ina nau i'o no, elike me kau e hooiaio nei, \ia kukuluinanao la ma Ke Ola o Hawaii a kaua'e .kualehelehe nei, alaila, nou iho ia! Ke hoouna pu nei a«ri ka nupepa Ke Ola o Hawaii i hoolahaia ai ua manao nei ou ame na oiaio apau a'ueha 'i nei i ke akea ia Sol. Hanohano, no ko ka lehulehu pomaikai, e lilo ole ai i na a'o hewa wale ia. I ike ia ai o kau paha ka pololei a o ka 'u paha. Me kuu minamina n'ui i kau helu mai i kou ike, naauao, a pela aku, pehea la e hiki ai ia'u ke hilinai aku ia man mahele pookela ou, oiai ua hoike ae ka mea kakau o Ke Ola o Hawaii o na pohiJiihi ana i a'o mai ai ma ua nupepa la o ka la 12 o Sept. a malalo o ke poo Na Firia na Inoa he 25, aole na Kuhio; a oiai nae ua olelo ae oia e ninau aku ia oe no fia pohihihi -o ua mau iuoa la; oiai na'u no paha i a'o aku iaia? ' Na oukou ua mau inoa la a 'u i hoole a}fu ai i ke akea ma ke Kuokoa o R«r>t. 20 nei a ua hooia mai ka mea kakao. noeau o Ke Ola o Hawaii o Sept. 19, malalo o ke poo "E Alakai i Kou Lunaikehala e Koho i ka Oiaio." L"a pololei au. lua ike au o ka'u ka pololei i hooia ia mai la e ka mea kakau o Ke Ola o Hawaii, ua lalau kau liana ame kau a'o ana, alaila e hilinai aku au he ike, naauao a akamai i'o oe, a aole paha? I ka'u mau kalaimanao ana ,aole i pulapu wale aku i ka lehulehu ma ke alo -ana, ua a'o aku o Hoolapa me na kuniu kupono, ame kana buke hooiaio pu i kahakahaia me ka inika ame ka peni. Malia paha, ua kipaku i'o aku ka'u mau ia'o ana i ka lehulehu a 'i' e ha'i aku nei e kuu senatoa naauao, he hana e haaheo ai o Hoolapa ina i a'o ia aku ka oiaio wale no a haule ka moho a

Hoolapa i hooikaika ai, he honohano ia, a ina i puka iloko o ia oiaio i a 'oia aku ai, he hanohano nui loa ia. Aole he helu a Hoolapa ia Makekau, a aole he inoa nia na mahele Makekau i ha'i ia ae nei; aole he pupule, a hupo o Hoolapa i helu ai i na pipi momona o Ulupalakuā, ame iia ano apau, aka, i ka mea kakau 110 o Ke Ola o Hawaii ka'u mau olelo. Oiai ma kooa ano apau ma kana mau hana he Demokarata ki mea kakau, he Demokarata i kahiko. Ina pela, o ka elele okuu hoi ka mua o ia aoao, aole nae he mau oleloa'o naauao, ikaika ma na hqna paha he mau lioakāka manao elike me ke au o ka ēlele hou. Pela i olelo i& ai no ka wi-wi o ka ka elele. okuu ano pipi, a o ka ia nei paha ke kaha.

Xo ka uku, -aole he maa o Hoolapa ia haiia; no ka hooikaika moho holo halota ana, e ninau ilio ia Frank Arehei', ke pookela o na lunakiai ma kona moolelo; aole oia i hele iki e hooikaika balota nona ,aole uo i haiolelo iki 110 kona kohoia mai. O ka holohe nae i ke a'o a Hoolapa i ke kohoia ana, he elua kau nona ka noho. O ka elua wale iho no o na lunu aupuni kalana ma ka moolelo o ke Teritore o Hawaii, i liele ole e haiolelo hoohulihuli balota o P..Lopikaua ma ke kulana puuku, a o Keliinohopono no ka lunakiai. Ua kaohi aku o Hoolapa aole oia e hele e Uaiolelo, e hele oia no kana mau hana ponoi, a he kuai poi kana hana, no ka hui poi a A. Walakahauki ia wa. Ia mau kau elua ana i liolo ai, aole i aeia aku kona manao e haiolelo nona, o ka hoolohe i ke a'oia aku ame ka lilo ha'u na hoonee ana, loaa ai ia hanohano pookela.

Hilahila au i ka'u ba!ota i ka hele pu o kau mau moho e haiolelo, hooluhi, pau hewa ka leo; ina au i ike ua noho malie ka'u mau moho, a nau i hana hookahi,* me ko lakou hana ole a puka, ike i 'o oe; aole nae.

Me kuu kanalua ole, ina i holopono kahi moho na 'u e hana, me ke komo ole nmi o kahi poe, a hemo na kolamn 0 kahi pepa no kuu mau manao; aole au e ae i kau moho e hele e hooluhi i 1 ka l>aiolelo hoopau manawa. No kuu hana ole a no kona kipaku pela i puka ole ai, aole pela ka oiaio, mai kinohi mai, a nei la, aole he wa i kaokoa mai ' ai ma]dlo o'u. Ina i kaoKoa, a'o aku I «tu te noho malie i Hoaolulu Jsjei, pejte e ikeia ai ka naauao o ka mea hana( aoie ' o kau, hookahi no krf luhi pu ana. He ike iaf Hilahila ka pai ana, e keha ai. E oki ia mau hana! Ninau iaia; ina he kaki ka'u no ia hanohano i loaa } iaia no ko'u uku. E hui aku oe me ka Makainui Sam Pua, ninau aku oo iaia, 1 ka aha senate oc kahi i okuu ai, e«kali ann oe no kau mau haneri, IluA» o Hoolapa o ka moe ma'i, e h'ae ia ana ka makai nui o Hawaii. . Na:Hoolapa ia kukulumanao e puka I ana ma Ke Ola o Hawaii malalo o ke poo"Na Hookaulike o ke Ealana o Hawaii." I ka wa i puka ai ua kuku* lumanao la, malu ke kula aohe lele pueo, a i Jce kau koho hikimua no; oili pulelo ka Makainui Bam Pua; na'u ia e Senatoa R. H. Makekau, oiai no oe e okuu ana i ko mau haneri dala? Eia me a'u ia mau hooiaio e paa nei. a aia i iluna o na kolamu o Ke Ola o H&waii no na malama ahiki i ke koho ana i pau ai; a'u oae e hilahila nei no keia hoike anii, eia nae he maa oe e Benatoa B. H. Makekau i ka pai i kau i hana ai, a ke ha'i ia aku la ka oiaio o na oiaio, aohe i lawalu aku. Ke minamina nui nei au

i ko.'u tft&a iīhop\ilta ifta na ko larau o na nopepa i kekahi mea a'u i ike ai he pololei ole; i'u pu e minamina nei i ka hunaia ana o ka oiaio o kuu mau manao i hoouna aku ai i ke Aloha Ainā no ka haiki mai o ka noouoo o kona lunahooponopono. Ke olelo nei au oela no ko mau eke laiki e pai mai nei. Ina i piika ina ua pau kokuli o ka pepeiao.

Me kuu minamina nui i kou kōmo ana mai iloko o ka'u kukuiuinanao ana, mnmuli o kou kuhihewa, a'u no e huikala aku nei me kliu ittatiao maikai no ia mahele, a maluna ac o na mea apau ke huikala piha aku nei au me kuu manao maikai no kau mau hailuku no'u; a i ha'i aku au ia oe, a i ko ke Teritore o.Hawāii nei, aolē he keena e hiki ai ia Hoolapa ke hookipa mai no ia mea hc huhu ia oe e Benatoa R. H. Makekau.

Ina oe i eha no keia mau kuka'i kamailio a kaua ,olublu oe e kala mai; ina i lilo kekahi o ka 'u mau olelo i mea noii, a no ha'i aku e eha ai; pela pu lioi i ka pod e ae i komo pu ma keia kukulumanao, e oki nei mau ano hana; a ia vra like aole he maa o Hoolapa i ka huai i ka ka hema 'a i ka ka akau i hana ai, pela au e nonoi aku nei ia olua e kuu Bam Pua ame Keliinohopono uo ko'u lawe pu ana mai i ko olua mau inoa ma keia kukulumanao. E kala mai olua ia'n. O ka'n i manao ai o ia la, o olua ame Hoolapa, ame ka poe i maopopo i ka'u no olua ke ike; a na ka hua o ka 'u hana no olua e hoike aku, aole na'u; aole nae e hiki ke huai nei i ke akea. Me na hoomaikai a nui i ka Lunnhooponopono amo na punahele, a i na limahei o kou keena pa 'i. E adieu auanei. PANIKL K. HOOLAPA. Honolulu, Oahu, Sept. 30, 1918.