Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVI, Number 44, 1 November 1918 — KA NINAU AINA HOOKUONOONO. [ARTICLE]

KA NINAU AINA HOOKUONOONO.

I lawe mai au i keia kumuhana a kukulu aku imua o ke akea, mamuli o na*mea i ike maoli ia ma ka hana ia &na, a ma ka oleloia ana, a ma ka iooakaika maoli ana o kekahi kanaka (Likana Eliwai), e lilo ka ninau ainā hookuonoono i maunu haloka e hoohihia wale aku ai no i ka noonoo o ua kanaka, i inea e hoino wale ia ai no ke kanaka e paa ana i ka laahia o ka makana hiwahiwa a ka lahui i hooili aku ai mluna o kona hokua e auaino i ka hanohano ou e ka lahui Hawāii, a he kulana hoi i hoomanawanui ia eia, J. K. Kalanianaole, i keiā mau makahiki li'uli'u wale. o 16 e alo hookahi anā iwaena o kela aluka ili'puakea me ka' ioaa ana iaia he mau'hoaloha leh.ulehii mai na aoao kalaiaina mai a: elua, e kauoha ana, a e hookikina '"niai" ana i,a, kakou, e hoomau aku- i ka hoouna ana iaia (J. K. Kalanianaole) i elele i \Va-, kinekona, ahiki mai nae i keia mau'la' muli iho la, i ikeia aku ai na kanaka liawaii- ponoi, e ala mai ana a ku-e'i ka eleie, me na kumu kupono ole, a f oia- j - io ole, e hoonuinui ana, a e paipai ana i na olelo ,e koho kakou ia Likana, he 1 ino o Kuhio, aohe hele. a o hana mai i mau kauKani «lala na kakou no na aina hookuohPono, a ina o Likana ka„elele, alaila loaa, a i ole o Kauka Lemopa paha, he mau a'o hoopunipuni ioa keia a ka poe a'o, a loaa ole ka hoi ia Kauka Lemona laua me Likana Eliwal ke kulana kiaaina no Hawaii nei, iioko o elua manawa a Likana o ka holo ana i Awerika e -nonoi.ai, alaila, o ka mea hea ke loaa ana iaia e hoopunipuni mai liei, ina oia e hoouua ia, oi ae ka mea e loaa iaia mamua o ka Kuhio i loaa ai. He oi aku a ka hoopunipiKji, ina ua hooleia inai oia no kona Repubalika, a liio ai ke kulana kiaaina ia Pinkham, mamuli ,o na hooia he Repi£balika oia (Likana) e noTio hapapa āna mā Hawaii nei, neie'' ai oia, a eia no nae ka ke-niakemake nei e hoouna aku iaia, i.mea aku i ka noonoo o ka Peresideua o Amerika, ame na alakai nui o ka aoao Demokarata, i kekahi hana naaupo e manao ia nei e na kanaka Hawaii e hana aku.' No na mea pijj. ia mea lie aina hookuonoono a hookuonoono ole paha, o ia kekahi 1010 iloko o ko Likana Eīiwai poo, a o iā ka mea hana nui iloko o kona noonoo i k§ ao,. ame ka po, a he hana hoi i omau ia e paa \ kona puuwai e-li'a mau ana, aoie kona he aloha i'o i na kanaka Hawa.ii, aka, lie kau- ; ka'i, aia a loaa mai ka aina hookuono-. ono ia oukou, a i ko oukou hemahema j ana ma*h.ope mai o ko oukou kuleana ana i ua aina la, i ka ui ana ae i wa'hi e hiki ai e hoopauia ia hemahein'a, aia j ke owau (Likana) ke kakali mai la ma ! kahi o ua liemahema la, a i'ka hiki ole «nk ia oe ke hoihoi a'ku i ka ia la ilala i ka ,wa pono, o kou hoka no ,ia, a hookoia ka hana a ka 1010. o .Likana, ,a'u i h|k"ft .mūa ae nei, o ia ka 1010 i 01010 ap!bk<?c&eo iioko o kona poo. : v Nolaila, ke huli aku kakou ihope a ■nama i na mea ana i hana ai, o ka aina no ahiki i ka lele- ana o* kela .phana kuonoono olalo .o Waikane, iik)- ame ko Waianae, a iwaena o na hihia apau i la.welaweia imua o na . aha e pili ana nona, o na hihia aina •wale ,no ka hapanui, a ina e hoaui ae ma na hana kalaiaina, o ka aina liookuonoono wale no kana maunu Khlaiaina e walianui ai-ma ke ana'ia Kuhio, a ku okoa ana i Wakinekona, imua o na komite pili aina, o Kuliio, o Frear ame Likana imua o na komite, me'kana nonoi i 50 ahiki i ka 100 mana. koho kakauinoa, wehe ia na aina i pau ka hoolimalima i mau home hookuonooa'ō, a na Kuhio mai hoi ke noi imua o ua koimite la, i 25 poe kakauinoa, ajaila .weheia, a ae mai ai na komite, hoi . 'm'ai riae o Likana a pa 'i buke i ka moolelo, a olelo iho naua ua jpoe iuoa nei he 25, eia nae he buke moolelo ka 1 ka nui i hana ai a paa, aohe hoi he buke a Kuhio, oiai, aole oia i inanao e'lilo āna kela liana, i maunu kalaiaina nona e ku-eia mai-ai mahope aku; oiai he maikai kaua i haua aku r ai, a he h*oop"unipuni nae ka mea e hanaia nei e Likaua. . , Ua like ino nei no hoi kei«r me ka wa i holo ku-eia ai o ka olelo ae aohe mea i hana ia e; Kuhio, a i ka ninauia ana aku: ha~ na ā oukou i haawi ai ia Kuhio;s llana a hana ole ia?" o kā hoka a hoaa; a eia hoi keia hoka'e kfe nele'hei e olelo, ina oia ke hele i Wakiuekona nui kana mea e loaa mai mamua o ka Knhio, ke -huli'aku nae a nana i : ka mea oiaio i hana ia e Likana mahaoi, me kona ike iho no he Repubalika oia, holo keia e nonoi e lilo i kiaaiha'no Hawaii nei a ho'r mai m e ka nele, he mtfa ike iho no hoi kau e, ua hoole ia mai; nonoi liou aku no a liio ana ia Makake,. he ke\i aku a ka hilahila'ole maoli no. E nana mai no hoi oukou e na lehu āpuni o Hawaii nei i ke ano o keia haoll, o LikAna Eliwai, i hlo ae ai •a kotno i ke Demōkarata, lie aina mai -k e kumu, aka, ke. olelo mai nei nae no ke aloha i ka poe ilihune, komo ai oia •i ka aoao Demokarata, ka aoao o kaj>oe ilihune. Akamai maoli no ma ka hoopunipuni aua i wahi e hilinaiia. aku He āina mai ke kumu, a penei e mao-< popo ai ia Qukou e ka lehulehu. I ka makahiki 1908, he noi aina ka Likana■ Eliwai imua o Kiaaina Keoki Kaaka e pili ana no Lanai, ma ke ano kuapo, o ia hoi keia, o kona mau aina uo lioi apau i loaa ai, ē liK» ak-u no hoi ia no ke aupuni, a o Lanai holookoa hoi īMina v ia- i kā noonoo ana o Keoki Kaaka ī ke. 'ano o keia. noi kuapo aina, aole loa i pololei, aole i Jafra pono ke ana waiwai b" ko~ Līk'ana ni&u aina nie ko ka moku-. puni o Lanai; nolaila, haawi aku o Keoki Kaaka ia Lanai ma ka hoolimalima, he hookahi (lala o ka makahiki- ia Gay o Kauai, a ma ia inea nui loa ai kona huhu, a i ka hoao ana e holo hou iloko o ka ahaēlele ā pa Repubalika v me ka\ manao e pūlea hou i senatoa,,i ka haule aua i ka ahaelele. o ka holO uo la o Likana a ka aoao t)emokarata, ua pau ka āhāelhle, a o ka aiia a na komjte kuwaena Teritore ke noho aua, a īlaila o Likana Eiiwai i nōnoi akirai ia lakon, • e aeia mai oia e li-lo aku i Demokarata, a ina oia e aeia mai ana e komo aku, a e lilo i moho elele no ia aoao, alaila, nana e v uku na hoolilo koho balotā" o ia: kau holookoa o na moho apau, a.o ia ka holo ana a Likana a haolp, oili a^eu 0 J. J .Fern i meia hookahēkahe knu āila no ke Kalana o Oahu-mei, a o ia iaana e hele nei e hodpunipuni i na ka"uāka, ina e aloha oukou ia 'u koho" ia Lik«na i elele, alaila, o'la kakou._ Kohu ole keia meia lalau, aole kakou i make, 1 'keia hāole hoa huki pālau like (hpophi*ipuni) ka e ola ai kakou, aole i.'o hoi paha e ole ke ola iāia, a ola ole ka hoi iai.i fJ. J. Fern) na makaaināna, kā . Jnea .e .paa ana i ua ki o ka paliu elala. o ke aupuni kalana, loaa aku la ka hoi

i keia wahi haole i ike Ole i kk aioha i keia iahui J<anaka iioko o kona?puuwai, oia iho Ja ka ka niea e .ola ais ,< 9 heia kekahi hana liilaliila ole. i hanaia e keia haole aine ka poe kakaikalii 1 ae iaia e kapae ia na rula uaauao o ia ; mea he aoao kalaiina, me. na. (lala •kipe, e kipe aku ai kona komo aku i •Demokarata i ka wa pekole loa, a e lilo pu hoi i'inoho na-ia aoao, a ae ia ma ke ano a lilo i moho ma ke * ™ ea kumakaiā, nia keia mea e ike |h6 ai ka poe naaiiao apau i ke •ūo i lianaia a hoomamao aku, a mai npho a hoike Qkoa,ae,i ko kakou ike ia niai he .poe kakou, maniuli o ka oukou hana ana mai i keia, ma ke koho ana aku 'iaia, uolaila, mai kohp i ko\9ukou mau balota noha, oiai na kuniu kupooo e waiho la imua o ka o Amei ika ame na alakai o iA iytob, i ua jeka hoino i waihoia aku e rāta no 'anā i hapai ai a me ua mau (lala hauna la aūa,.§fl}c?Wko9 i nele ,i ka ike ame ka lolie" no 'ia 'niau niea apau,.i kona waj hol<f ni e;nonoi e lilo i kiāaina;. aole o'u nianao e, hoikeike nou aku ia. oiik/»u, aka, e noono'o'pono iho oe nou iho, o oukou p.iha no aukou.iho, a 6 kakou no hoi apau loa np kakou iho i topkahi no a .kakou elele e koho ai, o J. Ki )te ahonui o na ahonui, ame' ka hooinauawanui i na olelo hoino e.ilīaihikuia aku ana iaia me ke kohu o'lfe, ka mea hoi ana (.Kuhio) i hana ai me -ke akahele, me kahi ike uu,ku. an%; i joaa ai.

Kekaiii kumu ku-e. iā o Kuhio, o ia ka ninau hoopae inai i na liniahana Pake o 30,000, no na ame hooulu ana i na meāai. o na ano like ole iloko nei o iloko o k'eia' wa kaua, o ia ;hoi ka )aiki, kapiki, 1 loke, akaakai,'a pela';wāle : rii&j kā hoike a ka Elele iiahiii ltuh|o, .i&u olelo ae oia ,aohe awi ai a hoo aku i nā . aha kau' Amei-ika no ka hoopae Pake,. 'na kakou ponoi no i hana ua. kaij(āwai la ma Hawaii nei, iloko o ko kakoii ,uei ahaoiielō kuloko nia ke ano he dielo hoo-. holo, a hoouna aku ia'Kuhio me ke kau-" oha aku e hookomoia ua olelo liooholo | la i ka Ahaolelo o Ainerika, a o kona kuleapa Jioi mā ,kana hana a kakou i koho aku ai o o ia kona niea i hookomo 'uae a komo i'o, a oiai he wa ua hoala mai la o Likana he.maU olelo koliu ole, e olelo ana-.i ka lapuwale o ka Elele Kaiaiiianāole, ua hookomō" aku la oia lie'kanawai lioopilikia i na limahana Hawaii, e hoopae ia, mai i 30,000 .Pak e no Hawaii nei, mahope hiki niai a lawe i na liana a pukou a hoaa oukou i ka hana, a lie nui wale aleu, alā ka manao huliu iloko o na.kanakā apaii a hoino ia Kuhio, loli ko lakou manao e koho ia Likana mamuli o na a'o lalau a Likāna i na kauaka, e hoonuinui ana mā nā ano iapuwale like ole apau, i walii e haule aj o Kuiiio, a puka oiā. v Ke hoole nei au, aohe e puka o L.ikanā .i elele he aihemu. ma na mea- oiaio pie. . . ■ ■ ■ '• ; • Ke olelo nei o Kuhio /ma na ajsau ana e haiolelo nei, i' Kā wa i naia ai kela'olelo~hooholti hoopāe Pāke 0 30,Q00, 110 Hawaii nei iloko*o ka hale ahaoleio maanei, ua ike h0 o Likana mā: ka.; nupepa 110 keia . oleio'Jioohol.o, aole . ūae oia i hele aku'e •Ō'-ia ka wa kupono no ia mea āku, ina iio ke inp o ia mea aole nae , ona wahi leb; ku-e, a. okl^oā^aku ; hoi ma na ano e ae" a.pnu, komo i aiiaolelo o ia ilio la ka m'anawa e ku ae ai a'^ke.i 1 ka nuku o ke ano luahinp hflahylā o'le, ii ua komo loa'ia.manao iloko o/Kekahj poe kanaka he nui loa, a ke noho mai; .n.ei me ka na.au iuoino no Kuhio, olelo ilio, aole au e hele ana e hoolohe i kana haiolelo āua, a māmuli o ia mau manao iiorfhuakeeo, hoho pouliuli ke ano o ka noho ana. , ' Nolaila, e o'u mau hoahanau o ka pupuu hookahi, e pupukahi like ae no kakou elike ine ka kakou i liana mau ak.ū āi i nā wā i līāla, ma ke koho ana no ia -T. K.. Kalaniahāole i kauwa (elele) na kakou i Wakinekona, a hoihoi aku no kapa ino (Likana) nje iā, a hoonoho no iaiā i hope hei. Kekahi kumu. ku e a k a P oe hoino a me'Likanā pu e olelo hele nei ma na wahi e oielo aaia aohe he wahi waiwai a KŪliio i liele ai.a hanā i keia mau niakahiki loihi ana.i -noho elele :vi, aohe wahi mea ana i hana ai,' a'oki loa aku hoi ka lawe ana mai a haawi iho na oukōu i kekahi mau mea he mau mea maamau n,o keia. jyahanui ai i.na wa apau i hala ae nei; - a hlā no oia he elelo, oki loa aku oia, e haua ana paha oia nona ponoi iho, aole no. kela an>e keia elike me kana .olelo e kalahele noi, aōle ia o ka Kuhio, han,a i.; kōlio ia e. hele.e ohi <lala'*a noii hpi.vmāi a haawi pakalii i kela' ame ;nrKikaainana pakahi? Aole loa,%ka,v4ūā'kona mana ame ke kuleaim-i loaaiaia uia kana oihana i hooiliia aku maluna ona, he kuileana e noi puuhui a'ku ai no na mahele ano nui i ma.nao ia e hookomoia mai iloko nei o ka aiiia hie keia. O Puuloa, aole tjnanrfo mua' o Amerika he wahi kupOno ia nt» hoolilo aua i wahi lioolulu apmoku kaua ,no Amerika Huipuia, aka,} hookomo aku Kuhio i kinolii e hoo'kaawald e ta i mau. kankahi dāla no ka eli ahā 'i'ke o'Puuloa, ua, hoole mai ka.ilunahoomālū o ke komite waiwai». lawe aiia mai e poonoo ia bilā kanāwai ia wa, āia 'a mahope, aka, no ka hapanui ō na'l^la 0 ke komite waiwāi, makeinake loa la'kou e lohe i t»a hoakaka nianao o k,a elele mai Hawaii aku nei no kana biia kanawai i nonoi ai piau kaukani dala ana i manao ai, rP i kona ku anā imua o na lala.o ke komite holookoa a hoakaka,;j. ; .'na mea e pili ana-i kana meā i nianāo ai, ua lawe.ka hapanui o na komite a noonoo ke aka: hefe, me ke.apouinoni o ka niānao, nolaila, noonoo o Kuhio a manāo oia aole ka paha atiānei e ko ana kānā mea e nonoi nei, .ia>-wa nohoi aku oia i kekalii poe e holo mai i nei e-nanh, ai 1 ke kppono a kiippno oie o ke noi atfk v i honoi aku ai, ā v kāhaha no lakou, ma ke ano hea la e hiki ai, mea, aōle paha e lawa ke elaiā ia Kuhio e mai ia lakou i Hawaii nei, ā mamuli o ko Kuhio noi loa ia.lakou « holo mai i HawaiL-nei, aia ma kona ao-. lo n'a hoolilo āpau uo ka holo anā mai a hoi aku, ae mai a>-lakou, a-hūli mal ai oia i liope nei a nonoi i kpna poe haku e noho -aku ana maanei oia hoi ha senatoa anie na lunamakaainana, ka poe, i ka lehulehu i koho āku ai a pukā, e?. hookaawaleia ae i ipaii wahj kaukani. (lala no kana poe maiihlni.e.layb mai nna no. ke kilohi ana iho i na pāpaliua āloha o.Hawaii, kahi hoi ā ka lāhui pnuwai pahe e nbho aku aha nrē ka ma--luhia, 'he mea oiaio ua hiki i'o rtiai ua poe la a ua ae nui a ua3rloa«.lCe, npi a ua hanaia a ua pau pono, fc|mp ka mojtu .manu.wa iloko, e hopla 'i t p|ti la a loaa ka iuoa t» kekahi mea hana o^Ha-

waii nei oia hoi Pāu Ka Hana Soāp. .. 1 Mahope mai i hoounaia mai ai na ! enekinia e ana, a e ana ana no lakou i l komo ke noi a Kuhio i mau papu pale ! no Hawaii nei, a ua loaa na palekai, ka , hooholionu ana i na awa, na hale ipu- j kukui, ka uku o na hale ahaoi,fio, na ! hale kula nunui, ua haukapila Amerika, 1 ke alahukimoku, ka hoonaauao aaa i j kekahi inau Hawaii.ma na hanā | hooholomua o ka aina, ahiki i ko lakou kau ana maluna o ha kulana ' like ole i hooiliia aku maluna pakahi o'l lakou, e haāheo ai kakou na 'Hawāii oiaio, a ma ke ano nili ke olela ae, «a- -; ola na liipahana naau, keemo,ei hāna mau ; uei ma Puuloa i ka $]2,446,,650 i noi ia e ka Elele J. K. Kalaniahaole ub Puuloa, a eia' &ae ke huhu nui nei iā; Kuhio, no uinau hoopae,Paks, ao-,; laila, e hoike-pokole ae au. i ka;.pala, i ka waiwai>amq na mea i e. Ku-. hio, iLoko ō keia niau, makahiki he 10," iiā hiki āku ka huina dala i koiiio mai i ; Ilawai-i nei ma 'knhi o' ke ame ua haneri kaukani, a ke ai hpokano nei kekaĒi poe i kekahi o ia maii a ia wa hookahi n.p, huhu np ia no ka Pake. , Heaha auauei ke o ka Pake i 'kau' hanā? Aole loa; ua kau hemahema no e hoopāo ia' oe mai kau hana ae, nolaila, e na limahana o Puuloa, malama pono i ka hana a hoouiau, -kiloi ka huhu . kuhihewa, a kolio pololei,ia Kuhio i.kauwa qau, .i men kiai-a makaala i ko. kakou pono., Nolaila, "he nui na mea Hoomanāo auo ; nui i hanaia e ka elele a kakou a pihā : ai keia mau huina daia mahuahua i. ho : : ' ikeia ae nei, aka, o ka mea nui ~wale ■ .no iia kakou e ka lehulehu e hana ai,-,Oj kela na&uao no o kakou i loaa. ai mai ke Akua lawe ma4 na ā lioomao-1 popo a hookomO iho no i rtināti e huli ai' »e i haina kupono no ;ka ninau luna- i juanao a penei: • . - '-Q paha ka pololei, o Likana pāhaf * Alaila, lawe mai a hoonoo i. na mea mua i hanaia e lauwpāk&hi, i koi'u nana ana i ke ano kulana 'eleie ame ka hanohano 6 ,ia kulana i paa .ia e Kuhio iloko o mau makahiki bto:16, o ka'u mea i ike he kaloj)āa kā ,i har awiia aku na kāhi ha<fle.kuāmuamu iaia> (Kuh.io elele) i wahi kiakoomanao na ua wāhi haole la, e poinā ole ai-i nā ai a ka u'i, o ia hookahi'. wa.le-no. ' A* heaha hoi ka Likaua Eliwai kiāho<K-. manao i hana ai no ka pono o kakou ■ na Hawaii? Aia no ke kapāla a Li"kana ke waiho mai, nei ua pppopo 4 lnjhi lf>p.keia irtqu waiho >vale.\Aia no ke . a}oha - .o Likana iloko o ka buke niooielPii&'ke sendte q 1905 e hoemi ana i kā. ukuhana o . na kanaka ilihune i ekoluTiapāha o kā,la aupuui. no ke aloha hanini o ka 'haae, āia no laia ,k%hi ;pū rai¥ela ame ke kaei poka i ka la poina ole e noke ana i ka hookikina: - Shoot, kanakal Shoot kanakā! Aia no iaia ka moolelo hoohai}kae aina ,o 'kekāhi poe eiike ,me' Anfe Keone o Ewa, ame kekahi-. poe; e ae; 'āia no me ia kana liana aloha ole i kahi wahine ua oo (luahine) o Makua; aia no iaia ka moolelo o ka lele koheoheo ana o kela ohana ulakolako o >Vaiahole, a he nui wale aku ke" kau ?nai nei mahope, i kiahoomanao a i aniatii hiki ai ke hilinai oJe ia oia, a ua lohe mai au i ka pbe. o Laie, Koolauioa, i ka Iwkana' n'iea i haiolelo ai ilaila i kona makemake loa i ka aina,-' ina e loaa ka aina hookuonoono ahiki loaa āku ke »lalā kojnQ,ma,kQ eke, kanii'oaankai ke ilala komo m ke eke kanikni no ke eke. N'olaila, o keia mau mea he mau mea keia i kupono ole i. kekalu poe o kaiiou, o ia ho.i, ka poe e omo ana i Jca waiu o keia pipi, e hele aku aiia lakou a .olei'o he kanaka hoopunipuni o Kaīnoa, a olelo hoinOi-no wale aku koe īio'u' imua ona kanaka, pela i'o paha, he.makemake na.e,an, ;i e kamailio pu.me ia poe ina no na mea maanei ,ua inakaūkau au e hooia aku me na hoike no ia mea, a ina uo na mea pili i Wakihekona ua' makāpkau.mau oja. •" Ke hooki nei āu maanei me ka manaolana e aqa oukou ia.'u e ka poa i h.oo'maau wāie,ame ka poe i |oaui„ia ka waha, mamuli o -kela ano Ma 'L k. lono pepeiao, a hoinoino wale; ke manao nei au e kiloi ,i'o ana no oukou ia *mau manao kuhihewa, a ua ike no hoi au o kela aloha Kuliio kahiko no, aia no ia iloko o ko oukou pnuwai e ,na kanaka~Hawaii mai Hawaii a Niihau., kahi i loku.hala ole ai, nolaila eia.aē ka la 5 o, Nov.emaha ke neenee mai nei, ke nonoi aku hēi ka mea nana keia peni, no Kuhio ka la ame na. moho iro apau a kakou, koho pololei mai ke poo a ka lii'u. Me ka mahalo no i ka Lunahooponopono ame na keiki makaluhi o ia keOwau mau iiq q • C; K. KEALOHA. * W. S. 6. r-—