Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVII, Number 7, 14 February 1919 — HE LEKA HAMAMA IMUA OU E HAWAII LAHUI. [ARTICLE]

HE LEKA HAMAMA IMUA OU E HAWAII LAHUI.

Mr. Lunahooponopouo, welina pu ka* ua:—-Ma 'ka Ja 24 o Mei o ka 1880, i laweia ai au ame -ko--jka hale o'u i kai o Kahakaaulana, kahi hoomalu ma'i, oiai ka -ma'i ahulau Samola-boki e holapn ana me ka weli nui ia ia mau la, oiai na ia nei i anai iho i ka lahui Hawaii i k'a 1852 ahiki i ka 1853, i ka heluna o haneri kanalima tauaani. -O ke kumu, aole i ike mua ko kakou lahui i ka laau kupono no ia ma 'i. I ko makou hoohiki ana»aku ko makou home hou, ha'i koke ia mai ana ka mla!, e oluolu e hoolohe i ke kauoha a ke kauka, e inu aila mau niakou i na ]a Poakolu 'ame na Poaono apau loa. Ua pili keia i ka poe apau loa mai na luna, na kane, na wahine, na 'keiki nunni a liilii loa, a e haawi mau mai 'ana ko makou makua luna J. M. J., Esq., i na hoonaauao ana, e pili ana no ka malama mau ana i ka ka opu, o ia' kahi mua loa e pono ai ke makaala i na wa apau loa, a e hooi loa aku i ka malama ana iloko o ka wa a ke ahulau e ulupa ana, a he hana karaima kiekie loa nau ke koe-a ame ka hoomaniha ana ma o ka ai ole ana Lka laau lioonaha. Eia ka'u mea i ike pono, a o ke kumu nui ia o ko'u pulama i ka .oiaio o keia a'o mamua ae nei; mai ia wa mai, a mau loa aku, penei: E inu aila ana makou apau loa, a koe ko'u wahi kokoolua, oia no o Thos. U. Mainalulu, ina oia e inu i ka aila, e mumu ana no oia iloko 0 kona waha, a hele mālu e kiola, akaaka mau mai ana oia imua o'u, no ka nui o kona noeau i ka hoohoka mau 1 ka luna o ko makou liale; a i ka walu 0 ka la, ua hiki hou ole iho la i kona maalea ke hoopakele ae iaia mai ka ike ae o ka ohe ana fiva a ke kauka, a kukala koke ae la ke kauka he fiva ikaika loā kona, a he pono e hoomalu kokeia oia.. Owau no kona kahuma'i, a i ka lima o ka la, mahope iho o ka emi ana o ka fiva, ua oili mai la eha wahi puupuu ma kona helehelena, elike me ka huehue, a he oiaio ka ka'hiko i wananā e mai ai 1 o kikilo loa la no: O ke kuli ka luuluu, a o ka lohe ka mau o ka hauoli.

Nolaila, e oluolu e hoomaemae niau kakou i ko kakou mau opu i na wa kupono apau e loaa ana. Ano no, i ftiei mai no ia .0 Jfa ma 'i aohe mea nana e kono aku. Aole loa hoi 0 ke kali a loaa i ka ma'i, a huli ke alo iluna, he hoonui hana wale ana no ia, e kupono ole ai no kaua ka niea ilihune. Ia'u i hemo mai ai mai ka halepaahao mai o Kawa, no ka ohumu kipi i ke aupuni, i ka la 5 0 Se|)t., 189i5, oiai ka ma'i ahulau 0 ke korela e haulani aAa, ua hookapil mai la ka Papa Ola, aole e ai i na huaa'i apau loa, 0 ia hoi ke alanui eleu loa a ia kupūino e komo ai iloko 0 kākou, ua manaoio au a haawi aku i ka'u a'o hikimua loa i ko ko'u home, he mea oiaio, ua hoolohe na mea apau, a koe liookahi, oia no ka'u ieialoha, -ua pinana ae oia me ka palamimō loa iluna 0 ke kumu a ua nui loa ke kani 0 kana aka, no ka holomua Ioa 0 kana hana paki-ke i ka'u kauoha no ko makou palekana.

U« noke oia i ka hoonuu me ka lianina ike ole ia, a ma ka hora 4 'p. m'.-ua hele pu laua me ka makuahine i ka makeke, a oiai laua ma ke alanui, ua hoike mai ka lua'i, ka hoailona hikimua o ka ma'i korela, eia mai kahi keiki eu, ua hapai kok§ ia ae oia a hoihoiia ae i ka hale, a ua haawi aku au i ka laau i haawi manawalea ia mai, e na lefle v aloha aina ahonui, o ia mau la owalawala o ka; nohona aupuni. Mai māka'u i ka inu laauj e hoolohe i na a'o am'e'na rula kupono apau, no ka mau o ke' kani o ana o Hawaii lahui no mua aku nei.

I ka panina o ka 1899, ua puka ae la ka bubonika baregi, a ua pulelo e inai la no~ke kilohana a ka lahui me na ano a kuhikuhi o ka ma'i ahulau, elike no me ia i keia hora ano nui. He ulaula ,a weo na maka, he pahaha ka a-i, he o-nu malalo o na poaeae, ame na puukole, a ma ka la Karisimaka, ua ha'i mai la kekahi keiki hoe waapa no o maleou i ka nui loa o ka poe i loaa i ka ma'i ma Kikihale» ko lakou wahi, a he nui ka pa ola, a ua ha'i mai no oia i ka lakou laau o ia no. ka hoomaemae ana ialoko, a he penikila ka laau no ka pepehi ana i ka hoomaka o ka ma'i. I kela ahiahi no i ko'u hiki ana i ua ha'i mai ko'u kokoolua ia'u, ua loaa o Maka i ka ma'i, pehea i maopopo ai ia oe, wahi a'u; ua ulaula ka maka, a ua pehu na poaeae, a he mea oiaio, ua hooinu aku au i ka paakai ,a ua holo koke au i ke kuai penikila, a hoainu aku me ka awiwi. Aia hoi i ka hora 5 a. m. o kahi la ae ua hala aku la ka pilikia, a ua ma-ha, a ola. O ke kumu o ke ola, e hoolohe, a hoomaemae koke ialoko me ke kali ole. Eia hoi kakou iloko o ke ehuehu o na ma'i ahulau o ke flu, numonia ame k* akepau, wahi a ke Kuokoa o kela noa ,ana aku nei, penei: "O na Hawaii no ka oi aku o na make i ka mahina i hala." O ke kumu nui o na make no ka ma'i elike me ka hoike: 33 akepau, 32 flu, 16 numonia, a he lō i ka ma'i hi" O ka ma'i flu ame ka numonia, ua like loa no ko laua nei ano me ka fiva hakihaki iwi, a he hana aloha no nau ia oe iho, ame kou ohaua iho a poe e ae

palia e kokoke ana ia oe, kou inu ona i na ano laau hoono-lia apau'e loaa ana ia oe, a nyii poina i ka oi n»au ana i ka liuaale fiva, "BoromO Qlliuiue," no ke pale aaa aku i ke anu, a e ike aua oe i ka pau o ke anu mai ia oe aku, ma o ke a'ia'i o kou -wai iho, a he hana naauao ka hoomaemae mau ana i kou opu iho. Ina hoi no ka loaa mai i ua Niuhi nei e oluolu e hoolohe pono elike me na rula a ka Papa Ola, ma o ke Kuokoa la, a e hooikaika e pepehi i ke anii, ka fiva, o ia ka llu. A ina no <ka pau o ka fiv« a komo mai ka numoma, iie ano ahona iki ia me ke akahele no nae me kou malama pono loa me kii hoomanawauui o peku auanei oe i ka bakeke, a he oi pa-hanen aku no-nae ka u'i ame ka nani. E* hoomemae oe i koū opu iho i na pule apau, n e ai hooki ole i ka Boromo, no na kuhikuhi iloko. E hookanaka kakou no Hawaii lahui. Aole loa o'u nana 110 na lahui e ae, he miliona o na miliona lakou. Xo ka ma'i akepau hoi, ke koho nei kahi naau o'u he "Ea huna keia, a ua kapa hoi na ilikea he waha 'keokeo. Ua kapa hoi ko kakou poe kupuna i ka ea he ma'ipopo, a ua hoea' niai hoi keia ma'i mai ka ina'i paaoao mai. E kala mai, aole au i ike i keia ma'i paaoao, heaha la kona ano, nolaila, eli'ke me leka o kela pule aku nei, *ua manaoio au a ke mauaoio mau nei. O ke Cascaret, ka uhaloa, ame ke ihimakole, o ia, 0 ia wale no ka laau maalahi no ka ma'i ea, akepau hoi nia kahi inoa, nolaila, ho hana aloha ;io kakou iho ka noii ana ame ke akahele loa, ina i'o he pololei ka'u haano'u ana, elike me ia a'u i paha aku ai i kela u$a ana aku nei, oiai he mea maikai ole hoi ka hoino ana i ka laau me ka haawi ol6 i manawa nou e ike ai nou iho, alaila haawi ka olelo hooholo| o ia ka rula gulA e holopuni nei 1 keia au naauao e naue nei. E .hoomanaoia, o ka hanu hauna ame ka maea, oia ka hoailona hikimua o ka ma'i ea, a akepau hoi, o na laau mamua ae nei o ia na laau a'u i ike ai no'u iho, i ka pau ana o kela hanu hau na ame ka maea, a he hanu aala mh. ia wahi, a no kā make a pau paha o ka ma'i akepau mai mea ae, aole loa au i maopopo i kela, aka, na keia'mua e hooiaio loa mai i k?t hua ohaha o ka'u noii hoomau ana la, ma o ka'u mau bebe la a ekf>lu. Elike 110 me ka'u i makaala ai no'u iho i olahonua, pela no au e hanai hoomau nei ia Iakou i keia mau laau nei mamua. Elua o a'u mau bebe me ka hanu aala loa, a he hookahi aia ke pii ae la kona kulana maemae, a e pau loa aku ai o ka hanu hauna ame ka maQtS a ke loaa kela hanu inaemae iaia, he oiaio e kupele aku no au ia lakou, ma o ka hanai ana i ka uala, me ka wai o ka laau i kapaia he Moa. 0 kuu iiui ikaika loa no lakou, « loaa lia lakou ike ola a ke Akua, kanikoo, haumakaiole, palalauhala a kōlopupu. Pehea, aole anei lioi o oukou kekahi e iini pu ana, i ka ma'i akepau o ka oukou mau pulapula, a o ka manaolana hoi ouQ Hawaii lahui omua aku nei? Sure kela! O oukou i'o no kekahi me a'u ano no, e oluolu, e ala, a e hkna ano, oi kau lee ea; no ke ola o ka hanauna hou o Hawaii.

0 oe e ke fiu, kane a/wahine, ka makuakane, ,ka makuahine, ke keikikane, ke kaikamahine opio, hele e kii i ka laau uhaloa a ihimakole ka laau lilo ole, a e hooulu mau ana ko kakou Makua lani i na hooilo apau a ke kuaua e haule ai, a i hoomau, mai manao i ka luhi, a e ike no auanei oukou i ka 'waiwai o ko oukou hoomanawanui anri, oiai ma o ke Kuoleoa la no kakou e ike mau ai i na opio kane a wahino e haule mau nei, mai ka 18 a ke 30 makahiki, no keiā ma'i ke kunu; a aia irfaluna o na makua ka'u ahewa koikoi ana, ina paha ua ike e lakou i keia ma'i he ea, a i na aole i lohe a ike mamua, he mea pono no e huikalaia ,oiai owau no kekahi i lohe a i ike ole mamua, e ole ka hi wahine i ha'i mai ia'u no ka ma'i o ka'u hiapo, akahi no ka maopopo. O ka 'u no ka laau fiva i ka wela o ke poo. hokai no hoi' ua poe elemakule ao ole mai, a kakau ole no hoi i ka buke, aka, p ola, e ola ka hanauna hou o Hawaii lahui, e oluolu e na makua. Eia kahi laau e hanai nei i a'u mau lei,» ka lehu o ka niu kaa ame ke pili ka ana ame ka ea i huiia, a na lakou no hoi e ai mamua o ka ai ana i na kakahiaka apau loa, ina e hiki, aia ka pono o ka make loa o ka ma'i akepau ma na ano apau. 0 ke kohu kukui kekahi maikai loa no ka ma'i akepau, ua kupono no na bebe elua makahiki ahiki aku i na opio o 20 makahiki. E hoomauao nui ia ke a'o aku nei au ia kakou i keia mau Ipau maalahi o ke kii a ai'ana, a aole loa he liookapukapu ana, a a"ble no hoi e hana a kualima elike me na a'o ana a ka poe kahuna o ka wa i hala, aka, e 'kii a lawe mai a ho'omau i ka ai ana eiike me ka nui a loihi o ka hoomanawanui e koni ana iloko ou no ke ola ohaha au pua a mamo mahope ou, no ka ulu ame "ka hookoene mau ana o ko ka'kou lahuL laa no nae ia e kulike a moekahi me ko Owau mau loa iini. •He oiaip hoi kau e ka makamaka nui a punahele a mau haku lani kaikuaana, e oluola msi no oe ame na hoaloha i li 'u na. la, apuni na moku, e hoike mai i na la*u maalahi o ka loaa ame ka ai ana. E mau no hoi ke ola ana o Hawaii lahui. O ka'u pule hooki ole ia. Amene. Me ke aloha a hui loa. JOHX M. MAHUKA. Feb. 9, 1913.