Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVII, Number 12, 21 March 1919 — Page 4

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

            Ua noho @uliuli maoli kakou ka hapanui o na makaainana o keia Teritore i na kulana oiaio o ke Kula hoopololei o na keikikane ma waialee; i ka wa ae nei i hala aka i keia manawa, mamuli o ka peke a kekahi komite wae o kiure kiekie, o ka waho ana ae imua o ka Lunakanawai Kaapuni Ashford. ma ka Poalima aku la i hala' ua hiki ole @ kakou ke kaohi mai, i ka olelo ana ae, he ku ma oli i ke ano hoohaahaa, a i ke kulana hilahila na hoomalu ana maloko o kela kula. e pono ai, e hooponopono hou ia ae ke ano o kona malamaia ana aku a e lilo hoi ke kanaka e noho ana ma ke poo o ke kula. i kanaka me na manao makee no ka pono o na keikikane, elike me kona makee i kana poe keiki ponoi.

            Ua laweia mai no kekahi mau hoike elike me ia o ke komite o ke kiure kiekie i hoakaka ae ai, imua o keia pepa, mai kekahi mea i noho hana. a i ike pono i ke ano o ka malamaia ana o na keiki mako kela kula, ame na kulana apau e hoopuni ana ia lakou. a oiai aole he manawa i loaa i keia @@pa e huli aku. ai i ka oiaio o ia hoike, pela iho la i @@hana poao ole o kela kula imua o ke akea, ahiki i ka lawe ana ae o kela komite i ke ko‘iko‘i. maluhia a iho on a. no ka hooko ana aku i kekahi hana i @@@@ia ai ke kiure kiekie, e hoohana aku i kona mona.

            Ua hoopaaia aku na keikikane maloko o kela @@@@ no ka hoopololei ana ae i ko lakou mau ano @@@ he o ia ko lakou pakike i na makua, ka noho @@@ u i hana maoli i kekahi mau hana karaima; i @@@@ hilo ai lakou i poe keiki maikai. o ka haawiia @@@@ ikaika ana ia lakou, mamuli o na manao @@@@ e lilo i‘o kela mau keiki i mau makaainana @kui ma o na ano oluolu apau e hiki ana i na kumu ke a‘o aku. aole o ka hanaino, a hoonele ana i ka ai. ame ka hoopaa ana malokoo ke keena uli ua lawa ia mau hana, no ka hookomo ana aku i na manao huhu a hoonaukiuki iloko o na keiki. e hana mai i kekahi mau mea i kaoka loa, @@@ me ka oluolu e hana aku ai ia lakou.

            Ua kupono ole maoli ka malama ame ka hoohaha ana o kela kula ma na ano apau, elike me na @@@ oiaio i loaa aku i ke komite o ke kiure kiekie; @@@ i hoolakoia me na lole kupono e hiki ai i na keiki ke malama i ke kulana maemae o ko lakou mau kino aole hoi me na wahi moe maemae, ame ua hale ia awale mai ka nalo, ka makika ame ka @@@ mai; o keia mau mea a kela komite i hoike oe ai imua o ke akea. ua lawa loa ia, no ka haawi @@ aku i keia ame keia makaainana, i makee i ka mua o Hawaii nei, e hooholo iho ai ua hoea mai i ka manawa e hoopauia ai ka poe apau i kuleana i kela kulana o Waialee.

            Ua hoohanaia aku kela poe keiki ma na hana ikaika ma ke kanu ana i ke kalo, ka uala, ame kekahi mau meakanu e ae, e kokua aku i ke kula, ka mea apiki nae i loaa aku i komite o ke kiure kiekie. o ia no ka hoonelei aku o kela poe keiki i ka poi no kekahi mau ai ana iloko o ka @@@@ na hoounaia aku ka ai he wahi okoa, me ka @@@@@@@ ole ia, o na dala e loaa mai ana, koe @@@@ no ka holo pololei ana aku i ka poe na lakou hoomalu ana i kela kula.

`           Ua hoohanaia na keiki o Waialee ma ka mahiko, pe he poe kumakahiki la o ka mea apiki nae, o na noa i ukuia mai no ko lakou luhi, aole ia i holo aku i keia poe keiki; kekahi o na hana im pomaikai pili kino, i lawelaweia e ka mea e noho pooana no kela kula, a hui pu no paha me kona mau ka kua ma ia hana, he ninau nae ia i hiki ole i ke kiure kiekie ke kuekaa ae, koe wale no, ma ke kikoo ana aku i ke kumu ame ka mole o na hana apau i lawelaweia e na keiki.

            Ma ke ano nui ke olelo ae, ua nele maoli ka loaa ana o ka manao makee iloko o ka mea nana e hoomalu ana i kela kula, i kekahi wahi lihi makee no ke kulana Kristiano e ulu ae iloko o na keiki, oiaio pule he malamaia o kekahi mau hana haipule, i @@@ua wale no i ke kipa aku o kekahi kahunapule Kalolika ame kekahi mea mai ka Y.M.C.A. aku; @@@ nae o ke ki ia ame ka mole o ka hiki pono ana ke hoomaluia kekahi kula ma ke kulana maikai a maemae.

            Ua pono no ka hoopauia ana o Mr. Frederick Anderson. ke poo nui o kela kula, ka mea nona kekahi mau hihia e waiho mai nei imua o ka aha; a ke manaoio nei keia pepa, he mea pono pu e hoopauia aku kona hope, ka mea i haawiia aku ai iaia ka hoomalu ana o kela kula i keia manawa, no ka mea in a aole on a apono i na ano apau i maa i ka lawelaweia maloko o kela kula a ua akenui hoi oia e hapai ae ia Waialee, ma ke ano e haaheo ai o Hawaii nei, alaila e hoopau loa aku oia i ka lawelawe ana i na hana ku i ke aloha ole, ka hana a ka hope loio kuhina i ike pono ai ma ke sabati koke aku nei no i hala; o ia ka hoopaaia ana o kekahi mau keiki liilii maloko o ka rumi paahao, ame ka lawa kupono ole o ka malamaia ana o ka mea ma'i me ka maikai ame na meaai i kupono iaia.

            O ko kakou ahaolelo e noho mai nei kekahi kuleana nui ma keia ninau pili i ke kula o Waialee aka ke manao nei nae makou ua lawa loa ka hoike a ke komite wae o ke kiure kiekie, e hoopau manawa ole ai, ma ka palua ana aku i ke kuekaa ana i na mea no i pau mua; a ua ili aku hoi ke koikoi manluna o ke Kiaaina, ka hoopau ana mai i ka papa komisina o ke kula o Waialee, no ka mea mamuli o ko lakou makaala ole, a hoohemahema wale i ka lakou hana, pela iho la i lanakila ai na lawelawe apakee ana a ke poo o kela kula; a ua hoea mai hoi i ka wa e hookohuia mai ai i papa komisina hou, a i poo hou hoi no Waialee.

 

NAU NO ANEI E HAWAII E KUMAKAIA IA OE IHO?

 

            Eia anei he mau mikini politika, i loaa ka mana e punuku ai i ko oukou mau noonoo kaulike, a e hapala ae i ka malamalama o ko oukou mau lunaikehala, na mikini i kukuluia no ka lanakila mau o na moho, e alualu ana i na kulana oihana no ko lanakila mau o na moho, e alualu ana i na kulana oihana o ko kakou mau aupuni kalana? Ua kau anei ka  weli i ka poe e paa nei i na kulana oihana no ko lakou haulehia ke aeia na wahine e koho baloka; a e lilo oukou e na hoa Hawaii oloko o ka hale o na lunamakaainana i poe kokua aku i ka lanakila mau ana o na hana a keia mau mikini politika? Ina o ka mea oiaio ia nana i kaohi aku i ko oukou mau leo mai ke koho ana ma ka aoao o keia bila alaila ua hoea mai ka la no ko oukou hookauia ae ma ke ana kaupona iloko o ka noonoo o na mana koho o keia Teritore, ua kupono ole oukou i mau kauwa na ka lehulehu; he keu no na. Ma keia poakahi ae e hoea mai ana e hoike i ko oukou waihooluu oiaio maluna o ka bila koho baloka o na wahine, in a ua makee io oukou mau wahine ame na kaikamahine, ma na ninau ko'iko'i apau e pono ai kakou ma ke ano he lahui a i ole e hoohalike aku ia lakou me na wahine o na lahui e i nele i ka pono koho baloka ka makana hiwahiwa a ka ahaolelo lahui i haawi mai ai nau e ke kanaka Hawaii, e apono mai.

 

            No ka  pono o na makaainana i lawe iho nei i na apana aino o Waiakea i mau home hookuonoono no lakou, ua hoike ia mai ka lohe i keia keena, ua makaukau he mau kokua no lakou, a ua makemakeia hoi lakou e akoakoa ae ma ke keena poo o ka aoao Rupubalika ma ke alanui Betela ma keia Sabati iho. He mnaolana nui keia, a he nuhou hauoli hoi, no ka poe i hiki kupono ole ke hooko aku i na kumu aelike no na aina a lakou i koho ai i mau home hookuonoono.

           

            O ke koho ku-e ana i na bila maikai me na kumu kupono ole, ua nanahu ia mea i kona alelo, a ua ku-e hoi i kona lunaikehala maikai.

LUALUALEI, ME KONA MAU LUHIEHU.

            I ka Lunahooponopono o ke Kuokoa, ka Aladina me kana ipukukui hoomalamalama e kiea ha-lo a e hoahuwale nei i ka noeau ka naauao ame na noahuna ma na home o kela ame keia makaainana mai ka lae au mai i ke kai ma Kumukahi, a i ka moku olu o Lehua i ka waihuna a ka paoo. Anoai:- Ma ko oe poli no au, poli no au.

            Nolaila, e kuu Solomon Hanohano maikai e e ae mai oe iau i ohua eepakeke ma ka oneki nui akea o ke Kilohana Pookela o ka Lahui, i hookauwa ae ai au i kau makapeni no ke poomanao e kau ae la maluna.

            Eia o Lualualei ma ke kukulu komohaua hema o ka moku o Oahu a Luanei, ma ka apaua o Waianae. A he 33 hoi mile laina kaaahi mai ka hale hoolulu mai ma Kuwili, Honolulu, a i ke kipo (depot) ma Waianae.

            No aneane elua mile mai ke kipo aku, ma ke alanui e moe ana ma ka hikina akau e loaa no ua home hookuonoono o Lualualei. He poe Hawaii wale no ka poe i lawe, a e noho nei ma keia aina. Koe o Hua-a (Gus Gordes) iloko o keia huina.

            Aia ma kahi o ke kanahiku na apana home hookuonoono, mai ka hookahi a i ka elua apana o ka mea hookahi ma ka aina o Lualualei, aka i nei wa, aia mawaena o iwakalua ame kanakolu o keia mau apana e nohoia nei. Ua hoomaopopoia ma kahi o hookahi Iraneri ame umi galani wai o ka la e hiki ai e hoolawa pono no na hemahema kuloko o kekahi ohana he elime ka nui, ame ka hoolawa pu ana i na holoholohna apau i kuleana ia e kekahi mea home hookuonoono. Ma keika kumu, o ka huina nui no ka hoolako ana i ka aina holookoa, e hiki aku ana ia ma ka ewalu tausani galani wai o ka la.

 

Na Kumuwai

            Ua imiia na kumuwai kupono apau o na wai e kahe ana, ame ka hoomaopopo pu ana i na wai malalo o ka honua. Na kahawai: o na kahawai ma mikilua ame Puhawai, o ia wale no na kahawai ma ke awawa o Lualualei kahi hoi e loaa ai ka wai.

            He lehulehu na manawa i anaia ai keia mau manowai i hiki ai ke maopopo pono ka nui o ka wai elike la me ia i hoikeia malalo iho:

            Papa hoike o ke anaia ana o ka wai ma ke Awawa o Lualualei, Waianae, Oahu, Manowai ma ka akau, Kahawai o Puhawai, 25 kapuai maloko o ka palena pa ululaau o ke aupuni, a he 15 hoi kapuai mai ke poo aku o ke paipuwai o L. L. McCandless, nona ke kiekie he 900 kapuai mai ka ilikai ae. Nui o na galani wai no ka la, o ia hoi, 24 hora, 84,000, anaia Dec. 13, 1918.

Kahawai o Mikilua

            Maluna aku o ke poo o ke paipuwai a L. L. McCanless, aneane hoi e hapaha mile maloko o ka pa ululaau o ke aupuni, a he 650 kapuai hoi mai ka ilikai anaia Iulai 10, 1918, 32,000 galani. Ana hou ia Feberuari 11, 1919, 48,000 galani. Akahi hapaha o eia ia maloko o ke paipu hookahi iniha ame ka hapa a L. L. McCandless e kahe nei.

            Hookahi tausani kapuai mauka aku o keia poowai, 800 hoi kapuai mai ka ilikai ae anaia Feberuari 11, 1919, ua ikeia he 49,000 galani wai e loaa i ka la.

            Ke lave nei ka mea kakau a hoopokole mai i ka hoike, a ma na mea ano nui au e hoomaka aku ai no ka pahu hopu o kau episetole. O ka hoolilo no ka hoomoe ana i paipuwai mai ke kahawai mai o Puhawai a i na home hookuonoono he $9000 no ia. Mai ke kahawai mai o Mikilua, $12,000.

            Aia he wahi manaolana uuku no kekahi kumuhana e pili ana i ka hoohanaia ana o ka wai in a i manao ia he kupono ka hoomakaulii ana no ka mea o ka wai o na kahawai o Puahawai ame Mikilua, ke ku makaukau nei kela ame keia mea kuleana wai, a ku-e aku ma ke kanawai i ka mea e hao ana i kona, a i ole i ko lakou mau pono wai ma keia mau oawa, ma o ke noi la a keia keena, ua waiho mai ka eneginia hoomaemae o ka Papa Ola i kana hoike no na mea e pili ana i ke kulana o ka wai o na luawai eliia mai ka apana helu 157 mai o D. Kamahu, apana 163, Mrs. Kinolau, apana 188 M. C. Amana, ame ka apana 181, William Perry. O keia malalo iho na mea i loaa, o ka noiiia ana la.

            "He kaumaha loa ka wai, a he oi aku hoi ka nui o na iloilo (bacteria) i ikeia, mamua o ka wai o na lua wai eli e ae o ke ano maikai."

            Nolaila, e Mr. Lunahooponopono âme kau pu lau i kani hoene i na kai ewalu o Hawaii ka Paredaiso Hawaii ke oioina, Hawaii o Keawe, Hawaii puuwai lahalaha a o Hawaii i ka puuwai o na Hawaii, e ae mai iau e kakele hoomau

            Ma ka hora 8 ahiahi o Maraki 22-23 ame he mea la ma ka la 29 kekhai, he hoikeike ahikao nui ma ke kahua kinipopo o Kamoiliili.

            No ka hooweliweli ana e hoopoina i ke ola ame ka hoopuka ana i kekahi mai olelo hailiili i ka wahine paa ae ai o Wm. Hickey i ka halewai ma ka hora 6:15 o ke ahiahi Poakolu nei.

            Piha ka Paka Kapiolani i ka poe makaikai ma ke Sabati i hala aku la ma ka manawa i hoolaaia ai ka ipuwai puapua'i kiahoomanao a na Kepani no ka poniia ana o ka Emepera o Iapana.

            No na koa Pake i hookuuia mai me ka hanohano mai ka oihana koa mai e haawi ana na Pake lalawai o kekulamakauhale i kekahi papaahaaina a aha hoohauoli no ko lakou hanohano maloko o ka Y. M. C. A. Pake ma ke alanui Nuuanu i keia ahiahi.

            Mamuli o ka uui loa o na hoolaha e puka aku nei maloko o ka nupepa i keia pule, ua kaohiia ka hoopuka ana aku i na moolelo o Oliveta ame Magureta a keia pule ae. E hoomanawanui mai no ka poe puni heluhelu moolelo a oili hou aku.

            O ke paipuwai o hookahi iniha me ka hapa o L. L. McCanless o moe nei ma keia kahawai o Mikilua, he aneane hapalua mile no ia mai ka palena aku o ka pa ululaau o ke aupuni. Ua hiki loa ke kiiia keia wai me ka maalahi, hoomoe mai i ke paipu ma ke kumuwai o ke aupuni, moe ma ke alanui aupuni a i na home hookuonoono.

            Oiai, he 49,000 galani wai o ka la ma keia kahawai, a o ka nui o ka wai i manaoia no na home hookunonoono he 8000 galani no ka la, nolaila ua lawa loa a oi aku ka nui o ka wai. Me ka pau ole i ke paipuwai a McCandless ke lawe.

            Ma ka la mua i weheia ai na hana o keia kau ahaolelo, ua hookomo aku ka Mea Hanohano Edwin K. Fernandez i ka hila kanawai, o ia no ka helu elima o na bila i hookomoia ma ia la, no na mea e pili ana i ka ponowai o Lualualei. He mau la mahope mai, hookomo o Lunamakaainana Geo. H. holt, Jr., he bila kanawai i ano like me ka Fernandez, a aia keia mau bila a i elua ma ka lima o ke komite waiwai o ka hale i noho lunhoomaluia c A. Lewis o ka Apana Eha. Ua ku a keokeo keia mau bila ma ka lima o ke komite. Aole wahi mea a lohe hou ia.

            Ua loaa na wai i no Kamaoa, Kau, Hawaii, poe hookuonoono, he 15 mile ka mamao i hoomoeia mai ai ke paipu.

            Ke hekau aku nei ka manaolana i na solona. E kapae ka pauaka. Mai hooholo oukou e na hoa o ka hale, alaila holo aku i ke senate e pekapeka ai me ka i aku: E, a i komo mai auanei ka bila wai o Lualualei kaomi, kaomi maile iho oukou, a hala ae ka ua ka mea maka'u.

            Mamuli o ke noi a ke kiaaina, a mahope iho hoi o ka waiho ana ae o ke kiure kiekie i kana hoike a ikeia na kee e pili ana i ke kula o Waialee, ua holo aku ka hope loio kuhina e nana i ke kula mamuli o ke noi a ke kiaaina no ka noi ana nona iho i loaa ai iaia ka ike ma na mea apau e pili ana i ka lawelaweia ana o na hana maloko o ke kula. I kulike me ia i hoakakaia maloko o ka hoike a ke kiure kiekie o ke teritore, a ua kakooia mai ka oiaio o ia hoike e ka hope luna nui o ke kula, J.M. Johnson.

            Iaia i hoea aku ai i Waialee ua hele ka hope luna nui o ke kula, a na kekahi mau luna e ae i lawe aku e hoikeike iaia ma na wahi apau o ka halekula.Aole i weheia na rami pouli i hoopaaia ai kekahi mau keiki ahiki i kona noi okoa ana aku e weheia ae ka puka, a loaa aku la iaia ekolu mau keiki iloko no lakou na makahiki he 12, 13 ame 15. No elua pule ko lakou hoopaaia ai kekahi mau keiki ahiki i kona noi okoa ana aku e weheia ae kapuka, a loaa aku la iaia ekolu mau keiki iloko no. Ua hookuuia ua mau ke iki la ma ka la Sabati ma ka manawa a ka hope luna nui o ke kula i hoi aku ai.

He Pilikia Anei "Kou Mau Aalolo?"

            Ke haalulu mai oe a piha hoonaukiuki i na wa apau, me ka pilikia o ka noonoo no na mea ano ole, aia kekahi mea hewa. Mai haawpiio wale; malia o ke kumu nui mai, no ka nawaliwali o na puupaa. O ke kumu pikilia o ke kumu pilikia o ke aalolo, no ka nawaliwali mai o ka puupaa, a o ka pilikia o ka puupaa, nolaila mai ka haalulu. Ina oe e loaa i ke kuahaneenee, ka bo-lu, ka haalulu, ha nalulu, ke paniuniu, na pilikia o ka puupaa me ka maluhiluhi mai, e hoao i na Huaale Kuahaneenee Puupaa a Doan. Ua mahaloia lakou e na kaukani.

            "Ke lolo mai kou kua-E hoomanao i ka inoa. (Mai pono noi wale aku no i na laau no ka puupaa-E noi maepopo aku no na Hunale Kuahaneenee Puupaa a Doan, a mai lawe i laau e ae. Eia ke kuaiia nei na Huaale Kuahaneenee Puupaa a Doan e ka poe kuai laau apau ame ka poe malama halekuai, a i ole, e hoonaia aku no ma ke ekeleka ke loan mua mai ke kumukuai e ka Hollister Drug Co., a i ole e Benson Smith & Co., na akena no ka Paeaina Hawaii.-Hoolaha.