Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVII, Number 25, 20 June 1919 — KE ANAINA HAIPULE HOOMANAO A NA AHAHUI HAWAII NO KA LAO KAMEHAMEHA. [ARTICLE]

KE ANAINA HAIPULE HOOMANAO A NA AHAHUI HAWAII NO KA LAO KAMEHAMEHA.

He anaiiiM piha ku'i loa i na Ahaliui Hawaii, na 'keiki o na kula keikikane nae 3ta:kamahiiio o TCaiupliamelia, na nn inakauiaka haoU» ame ka j oo makaikai iuloko o ka luakini o 7Canu kf .S:i!-»uti, luiu- S, no ki hooiiinka auu i na hana hoomanao iio ka jtiha ann o ka haneri maknhiki •» na la hann» o Kaiuehamoha. -l'a pu- • i īia nhnhiii apaa ;sn; ko 1.-xkf»u iuuii . .'4«hu pihn. uil hu»-a «-<kn hnna Hawaii, n rio ka iiora hookahi ko lakoa iia.oni mauiua o ka hoomaka ana o na, hnnn hoomana elike īne ia malalo nei: -vveh£ Anaina : ; fiov. H. K. Poepoe • 11 rric>iii hoonani Papa Ilawaii ; Il' Inhelu Bniba!a me Pule, Halelu | 133 iuc Rev. W. Kainan ! Lu!u. « ; il'uneni, solo me pi.Tno..Mrg. 0. L. Ha!l 'iākol.-lo ficv. Akaiko A^aua •iineni, Ilawaii Pouoi Anaina . Pnle hookuu Rev. 11. K. l'oepoo Ma ua ni«»a o j>ili ana i ko Kanu , h.'> ! ola ana, kona mau ano niaikni e , .'o ai i ki;:.iu hoohalike no na Hawaii, ' o kona noonoo, kona ike mua • ka inea r hiki mai ana. kona puapua- i :;.:!u n:r» 'kaua haua aino ko Kauu'- j 'ianieha makee a malaiua Akua, na ;v. a niKi nui a waiwni a Mr Akana i ho- ; :*k:tka mai i-naa o kf> anaina ma ia ka- ! kahiaka, he niau inea waiwai na na | Hawaii o k«*ia au naauao e noonoo lio- | iionu ai, oiai an uaauj)o -kela i ole- j 'oia. eia na*\ ua hohouu 110 ka naauao j i loaa i na kanaka o i,a. au. | K<> Kamehameha mau ano, elike me j ka hoakaka a Re\ - Akaiko Akuna. o ; īa aku uei uialalo nei: KK AUJ xri KAMEIIAMKIIA I. Na h:unvina a 'o niai kona ola ana mai —he mau haawina e ola ai ka lahui Hawaii niaiuna o ka aina a Kanie--1 anieiia i na'i ai. Hoopukaia ma Kawaiahao ma ka ia S o i l-ine. li»lt», no ka pono o ka la hoonianan o ka .\a'i Aupuni Nui o Hav.aii «ei. 1 O na kanaka nui o ke ao nei, ua like laiou nu'' na iioku hele e olino ana i:' ao aku a ia ao aT<u. He man .mk.ina i malamalama lakou e kuhikuai an i i ke alahele 110 na kanaka apau i ileik:» ka manao no ka uee aku iniua. O k:t lakou mau haua. ua like ia me na -pu- i -iiln o hooj»iha ana i na maawe•iihv.i j <» ko ke kanaka uhane aine kona pmi- j irai nu 1 ke ola nana e hoonialo'elo'e uku i na olona i hiainoe o kona kino. Na :• kn lakou aiau hana i hoala mai i ua | hiohiona o na mea ano nui o keia ol:i. [ aua a ku iiuua o na kauaka opio o na I !ahui like ole nta ikeia honua. Nn ka ' lakou mau olelo knulana i liapai ne i | <kf« knkou mau unonoo iluna nia ke kiekieua e ikeia aku ai ua pono nui o ke ola lahui ana.' A, na ka lakou mau hoolala hana an,r nme ka lakou mau! lio<*kcU' haoa ana i onou aku i na lahui i nui o ko keia ao a ku ae lakou ma ke oth» he poe lahui holoniua. Ma ke'kahi «K-lo ana. na ua kanaka nui o ko keia ao nei i waole ae i ke ala, a i onou aku i ita kanaka i hoea mai mahope o lakou e ueo aku inma. He maū li\a-ao lakou i ka noonoo ame ka oia hai.auna a'ku ame ia hauauna aku o ko kanaka ola ana ma keia honua. Peia o Kamehamoha I e ku nei imua 0 i.a Hawaii i keia la. He hoku hele ia «• olino aiia iloko o kela ame keia hannu.na o ua ma «keia. Paeaina. Ho kunmhonhalike maikai o na hana 7»ono i hanaia no ua oiwi o keia aina. ]!'• e alakai nna i ko kakou ola laliui ana ma Ilawaii nei. Na kjyia ola ī hoon'mni mai i ko knkou mau uhane | «» hnna nku eliko nie in; na kana. mau 1 ookele hana ana i a'o mai ia kakou i ke ano o ko kakou liookele ana ia ka":.ou iho iioko o na nohona uluku aua <• koia au hou o ka aina. A, elike no hoi me ua laliui e e hoomanao nei i ko "nkou mau kanaka nui i 'kela ame keia makahikī, peia no lioi kakou i keia la j I* akoakoa nei e hoomanao i 'ka Na'i Aupuni o Hawaii uei,—ka niea naua i l-.oihoi mai ia Hawaii a lilo i hookahi; kn mana nui lioi nana i waelo ae i ko ala no ka pono Kristiaūo e 'komo mai :-.i iloko o keia aina a ikeia ao ai na ]..«:;o anio na pomaikai o -ke ola naauao a!if: eliko me ia a kakou e hoomaopopo 'i.'i i koia la. I ka lawe ana ae a noonoo i na liaav. ina a'o mai koua ola ana mai, eia ke/.alu «> ua mp.i auo nui e pono e kukuluia imua o ko kakou ola lahui ana i 3i<:in la. 1. Ho alīi uoonoo akea nie ke kaulike o Kaiuehameha I." Ma keia ano keia alii i kuokoa loa ai mai na Tū e ae o īlāwaii uei ia Aole oia nona wale iho no, aka ua hoomohala loa oia i kona ola ana no na poe apau iloko o kona aina. Penei palia kakoii e iko ai i (keia ano o ke alii me ka moakaka loa: " 3. Kor.a lawelawe ana awo kona l\ooponopono ana i kona mau eneuii: I ka Tia i make ai o Kalaniopuu, uu ala fco3te mai 3a o Kahekili. ke alii iaia kft }iC'imalu ana o Maui Komoliana, a hoomaka mai »a <• na'i i ke kīaaiua iaia ka hoo|'<»no]'Ono ana o Maui Hikina. Mamua iki akn 11 o okoia wa. ua eo ae la iaia ka lanakila o ke kaua ma Iva\iiki i Hana. Maui. Iloko o keia na'i ana, aia hoi ua kaa hou niai la 110 ika ma ka aoao o K;rhekili, a ua lilo mai la o Maui Hikina malalo 0 kaua hoonialu ana. I ka wa i lohe ai o Kamehaiuoha i koia hana n Kahokili. hooholo koke iho la .na o h.ilo mai i Maui 110 ko kaua ana iaia, no '<n moa. wahi ana i hoike ae r:i. nona o Maui Hi'kiua aole uo Kahekili. Hoouiakaukau koke iho la no ia o Kamehanioha i kona mau waa kau]ua ame kann mau koa no ka ar.a i Maui. Aka .nnmua 0 kona holo ana uo "Maui. hoolulu mua iho la ia ma Kamilo, Kohala. -1 keia mnnawa 110 'nae aua e hooluiu nna. na hiki koke mai la <ka lono ia Kabekili no koia mau hana a Kameliamoha. la manawa no. hoouna akn hi o Kaheiili i kona kaikaina ia Alapai e hui me Kaniehameha me keia ī.nau ole--3o: "O hele'a haawi aku i ka 'ainā-lei-aiii o kaun i ke a ina oia e ae -mai, maikai: aka hoi, ina oia e hooie inai aua ia 'n i kona makuaknno, a liooie mai i ka lawe ana aku i ka kaua makana, a, hoopaakiki mai i ke <kaun, alaila, hoike aku oe iaia, oia anie na •koa ona ke mnke o ana iloko 0 ko lakon anan la opiopio mamua ae o ka napoo ana. o ka la. Akn hoi, iua oia e hoolohe mai ana i ko'u m;rkemake, alaila, hoiko akn oe i *eia manao iaia": Vb &a!i oia a uhi "mai ke kapa-pa'upau eleele ma?una o'u a pau na pono hoo®'u 1 ka ia welaweia ' «Unla, hele anai e "kii * ail,a nic komo °^ e a^u iloko o i» mako akaua ' 110 ,]ta . . keiki ponoi no ia, a mai iiu u i loaa ai «kona inoa 0 Kamehanieha,

mai ko 'n nnia ak;i ka inoa uona ua inoa. la.'' -I ka loaa ana o keia mau olelo, holo aku la 0 Alanai e hui me Kamehameha. I ka hiki ana ma KamiUi. ninau īnai la 0 Kainehnnieha iaia: ''Heaha mai nei kou manao?" l'ane koke aku la o Alapai me kn i ana: "Ua hoouunia J|iai nei au eko iii,!,knak:< ! iie e jipoili ak.u maluna ou i ka aina lei-alii me keia mauao no uae, e kali oe a uhi aku ke kapn eleele o ka make nialuna Ona, a pau ka oihaua hoolewa i ka hauaia, alaila, kii a r ku ike aupuni a lawe mai me ke ik'omo ole aku iloko o ka inake a ke kaua. Aka hoi, ina oe e paakiki i ke kaua, alaila. 0 oe amo ko inau puali koa ke make mua ana iloko o na la opiopio 0 ko ou-kou ola ana maniua ae o ka napoo ana o ka I ika lohe ana 0 Kamehamolia i keia mau olelo kuoo a koua makuakane, aole oia" i hoopaakiki aku i kona m'au manao, aka, hoopau loa 1110 la oia i kona niaikema'ke e kaua aku ia Kahekili, u hoi aku la o Alapai me ikeia mea hou maikai no Maui. lloko o kela aii liupo 0 olelo uiau ia nei, ua loaa ia Kamehameha ka ike akea e hoomaopopo ana i keia. mea. 0 ka loaa ana o kekahi \vaiwai me ka hookaho ole i ke 'koko j ame ka lilo pu mai .0 na hoa paio i inau hoa kokua, ua oi aku ia mamua o ka }>aakiki ana i ke kaūa oiai 110 ua pooj kela oia ma ia Oihana. 0 ka lonn nna o ua pomaikai me ka poino ole 0 ke ola 1 o ke kauaka, he alahele maikni ia 0 I uhai ai. Aole w'ale oia, iloko o ko Kamehameha nno, aia ka uhane hoolohe Ina a'o maikai ann poe ioi aleu na makahiki mamua o koua, a ua hele no keia ano ahiki i na olelo a'o n na poe i manaoia he mau ene-mi nona. He kana«ka makaukau 0 Kamehameha i ka lawe ana inai i na olelo a'o knpono apau a hoohana a'ku 110 kona pomaikai.

Ua oleloia he kanaka liuhu ino 0 KamehamMia. Ae. Ma kekahi auo 110. A*kn, ilo-ko o kona niau lawelawe haua ana aj>au nie kona poe enemi i hana mai iaia i ka mp.ikai, he kauaika 11001100 laula 0 Kamohameha e hakilo akahele ana 110 na mea ano uui e loaa mai ana. Aole Avale oia: Iloko o lea Kamehameha mau hana apau, e kikoo ana kona noonoo no mua. Ua ike oia, ina e hookumuin ka pono kaulike iwaenā o ua J<anaka i huiia no me kona mau eneini. alaila, he kahua nui loa ia e aloha ai lakou iaia, a he kahua nui loa hoi ia e hoonui hou iho ai i kona inana-hoomalu maluna o kona aina. O ka hoolilo ana i kona niau enomi i mea kokua'nui m'l'i iaia nia na mahele o ke kupono eliko me kana. i lioomaopopo ai, oia kn K'nmehameha alahole i makaala. loa ai a i uliai ai iloko o kana mau k'aua aua apau. No kakou 110 na Hawaii i koe mai i keia la, he loina mai<kai loa keia na kakou e ulyii ai. Iloko 0 ko kakou 'neluna uuku loa i keia la, aole e hiki ia ke paio me ke kaua ana. Aka, ma »ka uhai ana me ke akahele i ua alahelo e hoolilo mai ai i ka jx>e ku-e mai ia kakou i poe kokua niai elike me ka Kamehameha i hana ai, e loaa ana no ia kakou ua poinaikai he r.ui me ka nui ole o ka luhi ame na paio ana. Aia iloko 0 'ka malie ame ka 'uiakaala knkou e pono ai iloko o keia uoho ana i keia xva. Uuku ka leo, nui.ka haua me ke akahele, e loaa 110 anei- na pono he nui.'' Eia hou: Ia Kame.hameha e noho aua ma Kona, ulu ae la he haunaele mawaeua o Keawemauhili ame Kanekoa, kekahi o kona mau kiaaiua. īloko 0 ka laua paio aua, aia hoi, ua liaa aku la ka lanakila ma ka aoao o Keawemanhili a mahuka nku la 0 Kanekoa 110 Puna. Mahope o kekahi manawa, lilo nku la ua Kanekoa nei ma\alo 0 ka malu 0 Keoua. Aole i li'uli'u niahope mai, liooulu hou uo ua aKnekoa .nei i ka haunaele a koino aku la iloko o.na j»aio hiv hana .aua me Keoua. Iloko 0 ka laua kaua ana, ua lauakila aku la 0 Keoua a niake iho la o Kanekoa. I ka uiake aua o keia kanaka, :ku ae la kekahi 0 kona ohana a alakai ae la i kekahi heluna

ko>i iiima o K;uue)i;uiieha i Kona nie ka mnnao »o e Jo;ia /nai na kokun a»ia 110 ktī k;uui ;uia aku ia .Keoua. Uliaohae ao la keia poe i ko lakou inau »kaj»a a woluwlu, alaila )ielo aku la uo iea lsikou hua'ka'i nō Kona. ī ka liiki ana iimia o KainelianH'lia, lioikp aku la lakovi i ko lukmi manao ir»a kt» auo h«' poe l;i'l<ou i hpo|)ili.Kiaia_ o Kooua. J ka ike ana uiai no lioi o Kamelianu'ha i ko aiio AV('luwelu o na aalm o koia poe :une ke ano pilikia niaoli no o keia poe i Oiana mhalea sii, ua lsu ao la rvo ke alolia o ke alii a uoho koke ilio la no kanu- haJawai kuknkukn me kona :ihnil<uka. Ma keia halawai, ua hooholo iho la lakou e haalele ia Kona a e liolo aku no Hiln anie Kau. I ka liiki ana ma keia .m&n walii, ua hooinh'ka koke iho la no k6 kauu ihā na niauna o Kau: a mailailā a-kir i Puna arue Hilo. O ke kaua Woia i kapaia ai o '' Kuaawa.'lloko o,keū» kaua huliamahi, ua' komo pu niai la. o Kea'wemauhili e kokun ia Keona. Mahojie iho o ke kaua nna o keia poe alii uo kekahi manawa, uia hoi, ua hoonawaliwaliia o Koawemaululi anie Keoua,- aole nae i pio. Manuili o 'I<a. haliana ioa o ke kaua, hoi mai la o Kanielianieha no Laupahoel.oe e hoomaha ai. I .i<a hoi hou ana 'aku i līilo no <ka hoomaū ana aku i ke kaua, aia hoi halawai iho la oia m©; ke}>oe luwai'a nia Puna. Mamuli o ka inaina ioa o keia poe iawai'a iaia, ua alualuia aku ke alii, a iaia i aneane ai e lele aku iloko o ke kai, iho la kona niau wawae a haiile iho la iloko o kekahi ko-a iloko o 'ke aa. laia e lioao ana e hoo)>a"lcele iaia; ua hiki mai la ua poe. lawai 'a noi u pehi nku la i;! i;i i ka poliaku. KeHeahi hoi o lakou, uhau iho la i 'kona poo n>e ka hoe o ka waa a ua aneane no ke. alii e poino. Aka, mamuli o'ka ikaika j»alena olo'o Kamehaniehii, ua liemo kona. inau wa"wae a pakele no hoi koua ola. I ka liiki aua i Hilo, ua hoomaka'ko-ke-aku la no k p k;uia me ka haliana niaoli. Aka, nuiliope mai. o- ke-kahi manawa, ua hui mai Ja o I\a;;ieliame!i€t me ka elele a Keawemauhili e noi mai aua. no ka hooj<ait ana ae i ke kaua a no.'ko laua hcro'kiijkahi, h'ou ana ae ia laua iloko o ke aj>o o ka maluhia. . Mamuli no o ko Kamehamelia auo elike me ia i. ha 'i mua ia ae nei, na haawi koke aku ia no ia i ka fu\ a ua lioopau koke ia iho la no ke kaua me :ka maikai." A-ka, i'n.'ko o keia kaua, loaa a>l<u ,la ia Kamehaineha kekohi o na koa a Kahekiīi i nlakaiia e Xahahawai e kokua ana ma ka aoao o Keawemauhili. I a lilo koke aē la keia i mea hooulu mni i ka inaiua iloko o Kaniplianioiia no Kahi'kili. a ua ikeia 'keia hana a Kamenia ke ano he hooulu kaua ua 'Kahekili. Xolailn. ua hoala hou mai la o Kamehameha i ua'hana e ho'muakaukau ana iaia "iho e paio 'akn no na mokuaina i koo ma ke komohana. Eia no »!>.o ,ao'o i maopopo in Kpmehameha 1 ].'o Kahekili mauno i hooun.i aku ai i k» ,; a mau I<oa malalo o ke !i'akai n"a | n Kahahawai i o Keawemauhili 'a. kekahi manawa mamua aku. kaimha aku o Kahekili- ia Kamehameha ,e hoouna niai i waa noua o'iai oia ♦* hoomaleaukau ana o holo aku i Oahu. Aoie 9 Kamehameh;* i ae mai i keia manao. , I >ka lohe ana o Keawenuiuhili i keia mea ua hoouna ikoke mai la oia he mau waa 'kauiua ma I<e ano ho mnkalia nn Kahekili. 3 pani ha in okeia lokoma.ikai i hanaia mai, ua hoouna aku Ja o Kahekili i kekahi heluna 'koa ihalalo 0 ka, malu o Kahahawa, kekahi o na kauaika puuahele ioā iaia ,e hoi «ku o noho pu nie Keawemauhili. Eiā no nāe, 1 keia hoi ana aku, ua ulu -koke m'ai ia ke kaua mawaena o Kamehameha ame Keawemauhili, nolaila, aole i hiki i keia }>oe koa ke alo ae mai ke komo pu ana iloko o ua kaua la. *' Aka, i ka pau ana o keia kaua, hoea koke mai la o Kahahawai nie ua poe koa nei iuiua o Kamehameha r a imūa o ke alii, ,hoopuk£L mai la eiia i keia , mau oieio: '' Eia makou, ?na oe e kauoha mai e hapai ae i ko' ihakou inau ' poo iluua, e hookoia uo pela; iea no hoi '

. uo kn iiio ilio ilnlo o k:i h'po. o h;iii;iin j iio ina uo lioi 110 k» o niako no." Niina ;iku l;i o K;imrliamoha nie ! U?i manno oino'm 110 a kanoha ;vkn la i;i lnkou o lioi aku i ko lnkou ainn i M.iui. K naun mai kakou i ke nno o k<M;t n'nj i ! oko o koia iiimi kaua ana. lua ;»<%( kein lu> alii okon, ina ua ]>ati lon W«mji poe koo mo Fv:jhahai\ni i ku uiako. Akn, eliliO me ke aken o konn noonoo, ua huikala wale aku oin ia lal<ou nie ka I n aikni, a ma keia hann ana, ua liooho- ! hoau hou ak uoia i ke aloha :uno ka hoJ omaikai iloko o kona poe enemi nona. J Aole wule oia. 1 ke kaa ana o ka ! lanakila o ke 'kaup, mn ka aoao o KaI 'u o kela poe ai iaia.' Ua j il<>ko o lakou e j -liiK -o Kamelmmoha e j x o.!n. Aka. nn'o poia • ka nianao o: aliiv. > Ua lilo ka lakou I ihau lio.na ; /3{c»ii^-.'-li%'6'n : ai i me:i hoo.'iuii- : kal .u»i na KaineMmelia, n. ua huikala w(i)e ia* »ku lakou. E na HawaH o keiii 1«, owni Ja iwaoni o kukou i liikika laula amo ka mohala o ka nooiioio i ko Kainehamehn ? I Owai i hi'ki ke ike akii i ka loina nUuilu |i ua pomaikai ilōko o na enoini elike nio'ha Kamit?haiiiP]ia i ike ai'a i aiualu j n.ku ai l. Ke lilo nei keia haawina o ■ko .:Ka meluuiielia- ilo ana i. me:i a'o mai ' ia . . I Kona lawelawe ana nnie kona"]ioo" ' pooopono aiia i k.oua {īoe leanaka: Malioj>e o ka lilo aiia :o na paemoku o lia- . waji nei nuilalo o kiv īualu o Ifeimeh:>meiia, o kckahi'o\"i)a> mea num loa ann i. liana >ai T 'oia. nokukulu nna i na kahawai e inaluhia ni kn aina. Olelo ka-mea'hak'u nioololo o Pilihle, nialalo ; o ka Kaiuehamehn hoomulu ana. ua i'kej ia iia foiuaikai maluna o ka aina. I'a noiio mai kn nialuhia. l'a ]>iha mai ka l aina nie nn poninikai he nui maoli. ! omoii jiookela loa i ikeia ilo- ; ko'o ke*oln ana o Kaineliamehii, oia no keiā: Kukulu np-oin i ke kanawni a ku- oia no ka niua loa n' hooko ai ia iaohv ō nā : makaainana. Ma* muli o keia niau li'ana, ua hele aku kana niau - kanawai ir iloko o ke ola ann o kona poe' kanak'a me kn mana nuioli. Helo ka eiemakulē anie ka hiahiue a mōe ma lte ala. aoie nien nnna e hoo- ) poino. 0 'keia ke ola a Kamohamoha; ! nkā. ua pnka mai leeia* ola no ka mea ua liooko niua ia ia men ihiko o i;e ola . nna o KAmeliāmeha: He alii uuilania j kannwai oin malunn o kona aina. ; Eia hou: I ka wa i hoea mai ai ke . keiki a Kaumunlii' o Kauai, o Kama--Jialolaiii, e hooili mai i kona aupuni ninluna o Kainehameha, ua hoihni hon aku I o Kamehanieha i ua hooiliha 1a maluna 0 Kaumualii roe ke,'kauoha pu aku no • e hoomau aku i ka hoomalu ana i ka | aina ka mau, oiai no nae, ma- ' mua a'ku oia manawn, ua hoomakaukau tv'-» ua Kamehnniehn uei e holo aku i Khuai ~no ke kaua ana aku' ia Kaumua'ii. Ma keia. e ike mai ka'kou, aole o Knnehameha he alii tuku a hoopoino v.-a!e. no, aka, he alii oia e uhai aua i kem. manao kuniu o kona-ola ana, e na'i .i na moku apau i loan ka maluhia, a o na 'poe apau i ne mai i koia manao, aolo lakou i l ,hoopoino wale ia, aka, ua hoonuiia aku ko lnkou hauoli ana.- ! , I 'ka hiki ana. no nae. o Kanmhalolani 1 Oahu nei ,āia 'hoi, hoolala koke mai la no kekahi o mau alii kaua e pepelii iaia. Iloomakankau in ka apu laau make no keia papahana. Eia no uae, ia lakou e hana maīn uei i , keia hana ana. ua pakele o aKmahalo'kilo ana ia lakou, a i ka hoea ana mai 'o Kamahalolani,>haawi hoailona i nei o Isaac Davjs iaia e akahele. Ma ;'keiā hana ana, t» pakele o Kamahuloj lani,. aka, ua kau aku ka poiuo maluna lo īsan<! Davis. laia e. haawi ana i ka hoailona ,ikeia Trtāi la oia e kekalii o ] na 'kanaka e haāa ana i ka laau niake. A, ma ke?kalii papaaiua, hanai ia. aku la ua.haole nei i us,,lpau make nei a poino ilio lā .ia. t> ke āīak'ai iaii *na hana ana o 'kpia papāhāiia''6alaima, he . kahuna; a, o kona kiimu' i kiiia'ai, i loaa ka ma-

I 11:1 c lioolinii ai i k:i manao »» !u- a!ii Kamehamoha. Eia no nae, i ka !«lio ■'i"a o Kamehameha i ki-ia mau iiaua lok011;0 'a kalinna, u-i k*ii k<ik» >: a aku la ia a ] ><m><>)iiin a ma.ke 'oa. Aole makemake o Kamehameiia i na liana lioopoino n-ale 0 keia ano. a o ka por.o ana i makia ]>aa ai nq kona aupuni, oia kana i ka-koo ai ma o leona, lioopa'i • iknikn i na l'uwoliula apail o'h» 4 - ! naino wale ana. Ka lawelawe ana ame ka hooponopo--110 una i ua kjinaka o ko na aina e: Aole 0 Kamohaiuehn i nana wale iho 110 i ka pono 0 kona aupuni me ko'ia pno kulni ko, aka, ua nana akn oia i kona .pouo | me ua j>oe 0 ko'nn ainn e. I ka maka- ! hiki 17f)4. hoi hou mai o Vaiu-ouver i j līawaii uei. a i keia hoi :ma mai »> KaI mehameha ke alii o ka aina ia wa. Pa Ipinepine kona hui ana me Kamehameha t iU>'ko o kela manawa. a ua pinopine 110 lioi ko Vaneouver a '0 ana i ke alii i na mea apau e pono ai kona hookele aupuni ana. Aole 0 Kamehanieha i liooku!i i leeia mau olelo a 'o. l'a moiiī oia 1 keia mau mea niaikai. n ua ae aku i hia e lioonni hou aku i ke akea 0 kona mau inanao. no na mea pili i na j>oup o ko na aina e mai. Malahi 0 ka Vancouvi>r mau a 'o ana, ua lilo niai na haole i i»aapio mai ia Kamehameha, 0 .lolni Youii£j ame lsna<' T>ans, i mau ho aku'ka nui iloko o na hooponopono au)>uui ana a ko nlii. Ma kekahi olelo ana. 0 ko Kamehameha ae ana aku i na j malihini 0 ko na aina e i mau ho:i kuka amo kamailio nona. ua kukulu ae oia 11011:1 iho i halekula nui 11011'»" e a'o pinepineia ai .i ka ike 0. ko ua aina e. Ma 'ka nioolelo kakou e hehihelu iho ai i ko ke alii hele pinopine iluna o na moku e launa pu ai me na hoole a 0 kukakuka ai me lakou maluna o na ninaii like o!e. ?vla keia mau. hana a ko alii, ua loaa mai iaia na hoomalamalama ana e holomua ai kona ola A nawai 110 la hoi e ole ke ano aiwaiwa 0 kona ola ann inahopo mai 0 ia manawa! , Aka, iloko no nae o'keia mau a 'o nna ia o ke alii. aolo oia i ae akn iain iho e alakai waleia e na haole. I ka wa a \'aneouver i papa ikaika aku ai iaia ao'e e lioomau i ke kana ;ria uie na alii e ae 0 ka aina ,aole ke alii i paue mai. I T a paa kona manao e paio aku i na poe apau e ku-e mai ana iaia oiai iua 'ke pio wale ana 110 o koua-poe enomi e loaa ai ka maluhia iloko 0 ka aina. Ina e loaa ana ka mea ana i iini ai. oia hoi ka nialuhia ame ka holomua elike me ia ana i hooiuaopopo ai, mai na malihini mai 0 ko aiua e, alaila 0 kona lilo wale 110 i alii no na niolui apau ka mea e hiki ai e hookoia ia inau me».- Nolaila, noho aku 110 ke alii a •hoolohe, aole uo nae ia i a'e aku i.l<ona manao. o hoopio .waleia e uialihini. Ua kupaa oia no kana moa i hoomaopopo ai he pono. Aole loa oia i ae aku 1 na manao alakai liewa e lanakila mai maluna oiia. 0 kekahi keia 0 nn hoawina ikaika a aKmehameha e a'o uiai nei i na.Hawaii i keia la." Aoie wale no ma na kamailio waie ana mo na malihini kakou e ike ai i 'ko Kamehameha mau noonoo akea, aka, ma o kona hooponopono ana i na pilikia i ulu mai mawaena 0 kona j>oe kanaka ame lakou. Aole loa oia i oe aku i na mauao huhu ame na manao kaua me n& poe 0 ko na aina e e lanakila mai maluna 0 kona mau papahana hoomaliolie i ka huhu, a e lioouln i 'ka maluhia. Pe,uei paha kakou e ike ai i keia mea: I ka" wa 0 Kameeiamoku i hanainoia ai maluna 0 kekahi moku, hooholo. iho la oia i kona manao, e hopu pio aku, a e hanaino aku i na moku apau e niaalo ae ana mamua o kona alo. Mahope mai o kekahi manawa, t.ia hoi, niaaio ao Ia '.eekahi mokukaua mamua pono 0 Kaupulehu, kahi hoi ana e nohor.ua ia wa. Haawi koke aku la ia i ke kauoha i.kona poe koa e hoomakaukau i na_ waa a e hele akn e lawe pio i ua \i'nhi moku nbi. Aole i liuliu,-ua hiki aku la ua mau waa nei i kalii o ua wahi moku i\,ei e lana ana. Pii a'ku la na koa a Ka-

nii iM.'imuk i iluna a iluko r> ka wa poHoU\ \\n i>;r,i|vio niai l:\ n» nmlam:nnok\j a in.ike no hoi ko k:ij)ona. O Isaa*' Da- \ is. keknhi o na liaolo i hoiko nmn ia no in'i. :t i nialamnia hoi o Kamehamolia ma ko ano he hoakuka nona, oia ka i luHi]>akeloia mai jnailo'ko mai no 11:10 ke kulnna ]>i!ikin inaoli, oiai na anoihiip li>a oia i ka mako inamnli o ka i>e-IH-hiia J<oa o Kameeiemoku. J ; ko ]>i?> % fui6T , iīn T\)On ft4oku nes, lnliy* o j Kamoliainoha. a haawi koke aku la ia i i ko k:iu<)ha ia Kameoiamoku e īnalama ])ono i ka moku. ]>awo ao la o Kanie- | haiiiēlia i ua wniwnipio noi, liooponoj ]iono ilio la i na walii i poino o ka 1110- : ku, a kukala ao la i kooa manao o ma- ! lamaia ua moku nei ahiki i kona wa o , hoihoi ho uia nk un i ika moa nona ua j Vvaiwai '.a. Aole o Kamohameha i ae aku i ua huna lioopoino wale uo i iiii pono o ha'i aku nie 'ka loaa ole o kekniii kuinu kupono. J'Jia hou: J ka ua i komo mai ai na moku Lukia ma UonoluHi noi, ua lele inai hi ko lakou mau kanaka i ka aina, a inaho)>o o kokalii nianawa, kukulu la lakou i p'opu ma ke awa ku moku. I I ku iko ana o nn kanaka i keia mea, ua )ia;:wj k'okeia aku ka louo ia Kinehainoha nie ke koi pu ia aku oua e ]»aio aku i keia poe koniohewn iloko o <ka aina. Nana mai # ke alii i nn eU'lo i liiki a'ku im\ia oua a hoike mai la i kea niau nlelo kaulana: "O haele aku mamua a niakiio aku i ke nno o ka poe liiikia, aka, o akahele loa i ke ku-e ana aku ia lakou. lua lakou e hana mai i ka ind nialuua o na kanaka, alaila »• a 'o aku i ko kakou poe e uumi iho i ka maina mo ka hooinaunwanui. ha.awe i ua «111111110 o na iioopilikiaia mai nio ke alionui, aka, j paa'kiki mai lakou no ka ino .aloila e iiuij<aukau oukou no ke kinai ana aku ia lakoii.' Va inaopo]»o ia Ivamehnnieha kn ika-i-ka kaua o na haole. Ta ike oia i ka niana o 'ka lakou mau mea apau e hana ai maniuli o ko lakou lawa i koia uiea : o ka pu, ka pauka ame ka poka, l r a i'lee n ua maopopo no hoi iaia ka ikaika 0 na aupuni nui niawalKi ae o Hawaii nei. Nolaila, he hana naauao ke akahele loa ana ma na mea apau i pili aku i na inalihiiii; a ina i hiki I<a lio"lilo ana niai ia laiou i poe kokua niai i kona aupuui, e liana kokeia ia hana. I O koia ke alahele a ke alii i makaala I niao. ai a i a 'o mau aku ai i kona poe • kanaka. Nolaila aole oia i hoouln mai 1 'ke kaūa i napoe Lukia, aka, iloko o ka malio oia i ai ia lakou ahiki i >ka pau ana oia pilikia,—ahiki i ko lakou lilo ana niai i poe īnalama i ka maluhia iwaena o ko Kameliameha mau koa. .! keia mau haāwina apau i hoikeia ae la kakou e hoōmaopōpo pono ai i ke ano maoli o Kamehameh» noonoo anie kona uhaue. <3 ka hiki ana i keia alii e inanaoia nei lie alii tio ke au hupo ke hoomaopo]>o pono i ke ano o ka*hoo- : kele nna i'kona anpuni aole wale no ka j pono knloko wale no, aka. no 'ka pono ! kuwaho leekahi, he mea hoopahaohao maoli no ia kakou. Ua laula konft noonoo; ua akea kona puuwai: ua ike oia i na alahele e hooulu nui ae ai i na pomaikai mailoko ae o 'ka" nina, a. mai mai, —mai na hoaloha mai o ko na aina e. O Kamehameha, he po»>kela oia ma na hnna hookele aupuni. 0 ka mea no nae i oi aku, o kona ifkc i fia loina hooponopono o ke kaulike ame t kn hookauaka iwa-e.na o 'kona poe enemi, 'kona poe kanaka ame na malihini 0 ko na aina e mai. Ka ahakuka o ke alii: īlu'ko o ko Kamehameha ola ana. a iloko o 'kona -lawelawe hana ana, Aolo ein. i hoohema* heina i ka malama ana i ahakuka nona. Mailoko mai o kanaka kupono ana i ike ai a i lawe pioia ai paha iloko o ke kaua, usi wae. ae oia i na poe naauao e hui pu me ia e 'kukakuka -ai maluna o na hana ano nui apau e*pono ai kana hookele hana ana. Aole oia i kauka'i 1 kona ike. wale iho. Ua hoohni mai oi.i i ka ike o ha'i aku i mea e nui malamalama. 1 kela 'kaua nui me Kcoua ame Keaweinauhili, aole o Kanieha-

nielia i haalelo i ka ui ana «liaku'ka nmiiiua no o kon.i }, „A , 1 nku ika innnao o ko k:in;i. i•, knua o ao ana i k«mu» :»kw ;i , o keia ano i liiliiui mii :n nui ninlalo aku ona i kana in.n tio ka inoa. oia nian k:uu»h:i. , pona 110 ia o na 'kalai iii:iii :! „ , 0 ka nioa hookahi. aka. ;i n;; ~, 1 makaiikau i ka hawi , "0 kein ano o Kamohaii'.':. i. wina hoola i na ai;ik:ii II;;,, , t<oia īnan la. O ko!:ahi ■kin nui iwneun o na Mawaii . ka huki o 'kalii mai koku!iī m . nimiiu walo iho no i k. i;i niaua: o ku no n.i o kalii iki-i.i ilio In no uiulaila. Aolo l.i.i . llawaii ko lo»a lion ka niaaa in.,ii],viloko o kn nina ain walp m> n ;i hoi niai iloko o ka pohni lioi.kni i n I»ii iloko o nn 'kukakiika ana Pl na mon o hooholomun akn ai i .« O ko ku arn o knhi nona ilm. . ~ aku nolioi nona ilu», ho h:i i:i ~j V wali ia. iin ka iiiea, anl" li • ]i»na ana iloko o in han.-i. | o knkou noonoo; i hookalii ).ini' . hooknhi mn 'k.i linnn: ai! >k. ' s ano anei kakou o lonn :ii .• ; f»i,-i 111:1 na hajia aiu» nui ;iji;i;, ,■ i ( ,. ai ko oln anio ka lanakila. I! ,„ K.iuu'liamolia i kukulu ai i .1 h;ik. nn i hoomnuin ni ko nkon nuu- ~. la o kona iko, j»oia 110 kakou • O leoin ko kunni i ku mai ai k. ; , o ka Olia.ml»er ol' (.'oihiium. .• n.. : O ko kn haolo ahakuk:i ih., i; , , ia. a n&wai uo la hoi o 11010 .» k: „ hikou "!n ka holonma." 1.1 ~ 0 Kaiiiohamoha i ka wniu.n v '' Chnnibor oi' ('onnnon o " mam n ~ .. U'.i :ina fi«' noi o koia iiic:i :i . , liaoli'. Pohoa knkou na Jl;ni:-'. aiiiH. IT. Ife alii hoomnu o Komu■ ī11•: mn ka hooko ann i kana luin.i. \ : , lil<» kn nilikin i moa nann o n.. .. nole hni i lilo kn ikaikn .» na ,•.;... jnoa nana o hoi liopo :ii. Klik. m■ k ikaikn 0 kona paioin nnn mni , . iknikn hon aku 0 konn 1100 ak:i An'o uhano hnawi pio iloko on.i ~, h"i kn mnkn'll wnio. No kn l:ri,r. ninn oia i 11:1 wn apnn. " lnun :i 1 kn wai awaawn." walii nna i h >j , w no ai i ko kaun nui mn Mnui. No kakou 110 na Unwaii. o k• ■»:» ... knhi o 11 n uion nno nni o |..iii.> i,, in k.ikou i kein wn. 0 kn ni.-i 1 knmnninn iloko (» ko knkoii oln ai.. • koia: I kinolii, i kn wn o , , ki'knhi hann ano mii, 11:1 nni ma• >1. k*. knkou hoihoi. nkn. i kn lio.nna l .l,, kn hnnn, n i kn wn 0 nln mni :.i 1. l»i!ikin knloko e }u«»ku'i ni i ka 'iin, lann, o kakou no ka poe h:i:«!«•!.• :i i, i»a 'linnn la. lle hoilioi kinoh; ki» , nole ho. mnu, a o kein kekaiu in.,:> nana o hoihoi hoj>o noi i ka lalnii Ih waii. Aohe o knkou pan nin ka in., 1 knkou e liooholo ni e hnohnna ak 1 !; knkou e huua ni mo ko.ia. ua wawnh: u ua hoohiolo aku kakou i ka manan l. i nni o na poe e a.ku in kakou. I'a ln' naiin o Kamehnnieha e na maj'?iir:; ■> ko na nina o mui, 110 ka mea. U>' k:i>i:i>.i paa oia. ma kanu liann, aolo ia iu -i;.; liohewnle. 11T. lTe alii lioomnkaulii <» K;.ni ; .' ineha. Iloko o kona ola iina, an!.' n;;i hoohemahenia i ka pono o n.a !:i j niai K »i oin i k.■!»:>;.' mea, n e hookoo nnn i kokalii. I! ii" lilo nna, n e nialnnin nna no ka ]•>!<>• •ka ln mahoi»e. I ka wa i In>i niin v nn lenunkn kua. laau ilinhi mo na kun Innu opiopio loa, ninau nku la o Kan.. hanieha i ke kuniu oko lnk.m «>ki . i na lnau opiopio. I'.'ino niai la v > jw>e: l'a elemakiilo 00: 11 n koki» : .•• 1 umke: i kou wn 0 haln nku :n. a:n\ hou nku kn Innu ilinhi <> kn nin.i N kun 1:1:111 keiki, wiilii n Kaniol, Peia no nie ko kanii ai. Ai n" " K' mehamolia i kn ni, nolo 110 <>;:! 1 j.. i' .1 kn onou ann aku i ka huli ina a lun i 'hnknhakn. O nn iiiihmi hnh. '•••" o kn niann:», nko 110 oia i k i U-i'" koo no i ko oln o lin innnu i man ''i •ka lonn ana <» kn liulu niann. A"U- >• Kamehnmeha i uliauhn wale nkn i !.:•' • mau loan o keln nuie l.oin n ' nialnma loa oin i kn ponn nino ka kiln 0 kn 1n 0 hiki mni nn.i. t No ke au o K«V»:<'«»«■ I' • l ' ■'' n kn olelo. l')ia no nn.- na a-• • ' ; no oia. n ke n 'o nei no i na " 0 kein In. i ke knnnwni >> k- ola !»" mnknulii ann. Aohe Inhin i |«.k 1 ' ' noun ilu» ke n'<> laliui ! ' , 1 nme kn poina ana i na In '• i"»■ '" nnn. Nolaila. e kr\o k:ik"'i ;• 1,111 1 1 keia lula pookeln oko Ka ii' 1 oln nnn 110 ku mo:T o koknlii "••• •>' 1 0 na ina 'i ano nui lon o !»akon In. IV. He nlii mnkeo nknn o K.<n''"' niehn. O ko akua hele i ka p..n" >• * lima, o Kukailimoku. he aknn ia nahele i:t Kniiiehamehn. n 11.1 kti :•'• • nmhope o in nkun ahiki i kon;> ana. Iloko o kann mnu linun ' ' lilo -ke akua i moa nui nona. a . > ka'u aku oia ika niana ike "!.■ .• " lo mni ann pahn keknhi p<»": ''• ' nkun iho ln kn ko knkon mo;i •• i • ' ' oia Akua pekann ? Mni lio.ili.■ '' kakou i ka olelo nna pela. I'. "•"• f,:< ■kou i keia ninnu mn ke :ino " r 1 * ann 0 ke kanakn. In wn, e ne i mnopopo i nn kanakii. O k•• 1 loan in Inkoh, oia kn lnkon \ 1 ' popo. Iloko 0 kn nien « l;«k<»n niaopopo ni i haua :;kn ai iak" lakou ninnnoio. O ka >110:1 :• ' |r ninnnoio ni. oin ka lakou i ai nhiki i kn lonn nnn mai •• - men i oi nku. I'eia no o K;ri" li >1 ' 0 Kuknilinioku wnle no k" akn,. popo ;aia, nohe nnn akun h«>u a--. •' ln, un ku nku oin 110 kn mea i; > 1 • inin ia wa. Ma koia mea ao'.e •> " j( kakou ke lioahewa in Knniehnm. • ka malanialamn iho In m» ia i ia wa. a e hoomaikai knkou n" ! ( knpna ana nui Ua nion nna < > v ' pono. Uoko 0 koin kupaa nnn. nolo r 1 ' no na mea o koJia akun. akn. "" 1 ' e ne niia i iko ui lu- pouo !•••'"' konn anpuni, oin nn me;i ano •>' ' kou e hoomaopopo ni: 1. Iloko oke nno hupo a|» ' ke nno o kn noho ana ame <a n ana i na oihana hooninna <• ia : no nao, iloko o 11 n loinn ho.nnii: ' au e knj»ain jiei lie liupo ke k .- a.na 0 ke kahua hoomnnn ilok" ■ kaoaka Hnwaii olike me ia ' popoia nei i keia wa. Inn kiik. u • ■ iwaena 0 i\a Inhui e noho p.i ' • ■ * kakou i keia wa, owni o lakr.ii k '' e- oi maniua ona Hwwnii nin ke < 5 'he hoomana! Aole hookahi. ke kumu o ka hohonu ann i k*■>'• hooninna iloko o na Hawnii' \ \ mea ua kauuia hoi ia moa n _h iloko o ko lakou ola nna <* na loiii:» ano r, ka hoomaua ann o ka wa 1 1:1 O ka niakn 'u i ke akua, he mea l;< ; I "

i.a iloko o na Hawaii o ke au i hala, a uia mau no ahiki mai la i keia la. O ;:i ihiihi o ka oihana hoomana a na Hawnii e makee nei i keia la, ua kanu hohonu ia ia mea iloko o lakou e na ku;iijna o ka wa i 'hala. O ke kapu, ],.> mea nui i na Hawaii, no ka mea, ii.i :i 'oia lakou i ke ano oia mea i ka a\:i i hala. Nolaila, i ka hiki ana mai i- ka pono Kristian», ua ku mua keia mau ano iloko o na Hawaii, a maluna <, keia mau ano ihoomaka iho ai ka -pono hou e hoohanau iaia ma o ka laana iho i keia mau mea ano nui o kc ola hoomana ana a hoonui ae i ko lakou waiwai maoli ma o ka hapai ana ae ia lakou iluna iloko o ke ano maeina»-. Ma kekahi olelo ana o ka hooinunakii ka halekula mua loa i a'oia »i na Hawaii i ke ano o keia mea he ••oomana, a- na~ka hoomanakii i kuku|u:n\ia ae i na mea ano nui o ke ola hoomana ana, penei: ka r hoomanakii i :t"(. mua. i na Hawaii i keia mea o ka -wiwo ame ka hoolohe; na ka 'hoomana Krjstiano hoi i hapai ae ia ano o ka hnololie iluna ma" ke kulana o ke kupoin. loa. Na ka hoomanakii i a'o i na llawaii i ka maka'u i ke Akua; na ka im.iu» Kristiano i hapai ae i keia ano iluna a a'o mai i ke ano o ka maka'u rin:i i ke Akua elikē/ne ka kakou e hooniafijiopo nei i keia la. Na ka hoomanakii i a'o i na Iiawaii i keia mea o ka hniiwi ana i ke ola no ha'i aku; na ka • „,ih! Kristiano boi i hoakea ae i ka nKinao o keia mea a i. a'o mai i ke ano iii:ioli o keia mea o ka ana i >ke \ . Ia no ha'i aku, —aole hoi ma ke ano! i ke ola ame ka hookahe koko. \a ka hoomanakii i a'o i na Hawaii i kria mea o ka pule; na ka pono Kris»* liauo hoi i hoomaemae ae i ka uhane u ki-ia hana me ke kakoo pu ana mai ! ;hi nae i ka mea a na. Hawaii i maa: .u:i lioi ka puje hooki ole. Na ka hoo-j iuanakii i a i na Hawaii he mana I ka piile; na ka pono Kristiano hoi ij ];,,<i|.onopoiio ae i ke ala kupono e lilo :iī ka pule i mea hoopomaikai ao;le hoi I i mea pepehikanaka. Na ka hoomanakii i a'o mua i na Hawaii i keia mea o ka mohai ana; na ka pono Kristiano ii.ii i hoomaemae ae i ua mohai la, a i | a mai i ka manao ame ka uhane maoli (. ia mea o ka mohai. A pela akū no 1 'i.-i mea e ae a ka hoomanakii i kukulu ai. a, a ka hoomana Kristiano hoi i lioomaemae ae ai a i .hoonui ae ai i ko iakou waiwai. Nolaila, 'he hana nui maoli no ka ka hoomanaleii i hana ai, aka i hoomaopopo ole ia, i ke kukulu ana i ke kahua no na mea i hoea mai ma ka la mahope. O keia hana la, oia ; a kakou e lioomaiiai ae, a mai hailuku ino loa hoi kakou i na hana a na kuj.una o ka wa i hala. O na mea hoo],uino no ka kakou e hookaawale ae. 0 ka maikai oia ke malama.

i'. O keia mau auo ae la la, oia kai k 1..0 iloko 0 Kamehameha. A mamuli f. keia kuoo ana o keia mau mea iloko <1 kela kanaka i lilo ai oia i inea na ;«• Akua mana loa e koho ai i limai.ana \ona no ka waele ana ae i ke alaheU- no ka Euanelio e hiki mai.ai. O ke n&o iloko 6 'KamehaiKelia, ofa ke ano i 1 •īiki ke hilinaiia no na hana ano nui fina i lawelawe ai mamua ae o ka poha ana mai 0 ko ke Akua malamalama iloko o Hawaii nei. He kolohe 0 lakobo, aia 110 nae, aia 'kela ano iloko oua i i:iki ke hooko aku i ko ke Akua makemake: nolaila, i ka wa i paa mai ai k.-la ano i ko ke Akua lima a hoomae- | ina.'ia. ua lilo ia i mea waiwai nui -loa. IMa īiu 0 Kamehameha. -Iloko 0 ka .'iialamalama i loaa iaia, ua wae ae ke Akua iaia i mea hooko aku i kona mak.make. 110 ka mea ua kupono oia no na h.'n:i ano nui o ia wa. Mamuli o kela ano makee akua 0 Kamehaineha, e kupaa ana maluna 0 na tnca ana i ike ai- he pono, a e hele ana ;'Miia ine ka manao wiwoole a hoihope '.11'. a niainuli hoi 0 kona lilo ana i lini.iliana 110 ke Akua mamuli 0 keia mau :i:io. ua hoihoi mai ke Akua i na kokua liiii ana iaia. (a) Ua hoonuiia mai ko- : a naauao ame kona ike hookele au- j • t 'Uai; (e) ua haawiia mai nona 0 Johii Vouns a,ne Isaac Davis i mau kokua j iNiaa a i mau kumu a'o i na mea ano ■•iii o ko na aiua haole; (i) ua hoola'ko-1 ia oia me na inakaukau kaua like ole i'like me ka paiula poka, ame ka pU), • ■ hoomalu ai a e lawe pio ai i na • iHuii: (0) ua loaa toia ka ike e hookuikahi ana i kona poe enemi i pio iaia, a. j mihi mai iaia, e hooulu ana i ka makeinake ame ke aloha iloko cr lakou nona; nolaila, i ke pio ana 0 11-.waii nei, ua Jilo koke mai lakoū i j"•<■ kokua nona ma ke ano maikai; (u) nao na hana. kaulike la ame na hoo].oiiopono kupono ana la a Kamehameha : na kanaka 0 na aina e, uā lilo mai, lakou i mau hoaloha nona a i mau ko-J -na pookela nona iloko 0 kona mau la; '. ilikia; a, ua hoouluia mai 'ka lako 1 :ime ka pomaikai iloko 0 ka aina maīnuli o keia mau ano o Kamehameha. 1 "a hoihoiia ae na mea a.pau e pono ai u,i haua hookele aupuni ana, ame ka 1 li. omalu pu ana aku i na enemi malalo >• Kamehameha. ' , - O kekahi 0 na moolelo maikai loa i hoiko ae ana i keia mau hana a ke Akua no Kaniehameha, oia no kē kipi ana ai o Kalanikupule i ua alii nei. I Maui o Kaeo, a i ka ulu ana ae o ka 'nanao e lioi i Kauai, holo mai la ia i Oahu nei a holo loa aku la no Waianae, :ne ka manao malaila no e kau aku ai ka waa a hoi aku no Kauai. I 'ka , hiki ana no nae i Waianae, lohe aku nei oia aia 0 Kalanikupule e hoomakaukau , aua i wahi«nona e make ai. Ka puka 1 110 ia 0 keia manao mai ia Kaeo: "Ina hoi ha he make kana, aole au ejnake iiookahi ana." O ka huli hope mai ī.ei iio ia urf Kaeo nei no ke kaua ana a ku ia Kalanikupule. I ke kaua mua, i:a aneane no o Kalanikupule e pilikia. Aka, i ke kaua hope ma Kalauao, kaa ;ie la ka make ia Kaeo a lanakila o Kalanikupule. Mamuli no nae keia 0 k" komo ana mai o Kapena Brown me kona mau malamamoku a kokua ia Ka-1 lauikupule me na pu. I keia lanakila 1 fuia 0 Kalanikupule, lilo mai nei oj lirown i mea nui loa iaia. Nui hou mai j ?io hoi na pu i loaa mai iaia mai a | T?rowu mai. Aka, mahope mai o kekahi 1 nianawa, a mahope o ka ike ana 0 na | koa 0 Kalanikupule ua ikaika palena 010 lakou me na pu, hooholo iho la la-j liou e holo aleu i Hawaii e kaua ia Kaniehameha. Mamua nae o ko lakon 1 hana ana i keia hana, aia hoi, kipi mua iho la lakou ia Browu me ka i ana e make oia i loaa ai ka moku nui e 'holo :ō. i Hawaii—ka moku o Brown. Hoole o Kalanikupule i keia manao. Aka, mahope 0 ke koi uui ana a keia poe koa, ua liaawi mai la oia i kona ae. Nolaila, i kekahi la, hoowalewaleia o

Brown e hele i ka hoohikihiki paakai no ka moku ona. laia e hapai ana i kana eke paakai, alu ia iho la ia e na kanaka a pepehiia a make. Holo aku la lakou a hopu pio i ka moku me na malamainoku. I ka lilo ana mai o ka moku, hooholo koke iho la na koa o Kalanikupule e holo i Hawaii me ka hakalia ole. Hoopihaia ua maku nei me na pu, na poka ame ka pauda apa 1 ! a Kalanikupule a kauohaia aku la na haole e hookele ua moku nei no Hawaii.

1 ka ike ana o na hadle i keia hana a ke alii, aloha iho la lakou ia Kamehameha, a ike koke iho la no 'hoi lakou i ko lakou wahi e pakele mai ai mai ka paa pio ana malalo o Kalanikupule. Aole i moe >ka maka o ka haole. E noonoo mau ana oia \ kona e pakeie ai. Nolaila, kukakuka malu iho la ua poe haole nei, a hooholo iho la e hoopakele ia Kamehameha a ia lakou no hoi. (Nana mai kakou i na hana a ka Mea Mana Loa no Kamehameha). I ka wa i pau ai na pu, na poka ame ka pamla maluha o ka moku, a i ka wa i pau ai na koa me lte alii i kā makaukau, haalele i'ho la ua moku nei ia Honolulu a holo aku la no Hawaii. I ke kaa ana no nae -mawaho pono o Kaimanahila, hele aku la ua. poe haole nei a hap&la iho la i na kaula likini o ,ka moku ame na oneki me ka aila pena hohono. I ka wa o ka hohono i puka ae ai, pau loa iho la na koa o Kalanikupule me ia no 'hoi i ka ma'i a hoomakā aku la e lua'i naaupo. Aole i liuliu, kauoha koke mai la ke alii i ua |)oe haole nei e hoi 'hou i Honolulu, no ka mea ua oi aku ka pilikia mamua o •ke kupono. Hoi hou mai la na wahi inoku nei i Honolulu. I ka pae ana, hookauia aku la na Ko» o Kalanikupule maluna o na waa 'kanlua a hoounaia a'ku la i Hawaii inamua o ka holo ana aku o ke alii. Hoolohe iho la no o Kalanikupule maluna o ka moku oia e holo āku ai me na <pu a lakou ame na haole no 'hoi. Pono kela. Eia hoi ka hana akamai a ka jiaole: Hooholo aku la lakou i ka moku a kaa pono no mawaho o Kaimanahila, alaila, «kauoha aku la lakou ia Kalanikupule ame na koa me ia e -komo iloko o ka waapa a hoi aku no ka aina. Hoole ua Kalaniku pule nei. Aka, aole ona ikaika i koe, no ka mea, ua pau loa na koa i ka holo mamua ona maluna o»na "waa. Nolaila, hi'ki ole iaia ke paio aku me na haole. 0 ka hoolohe wale no kona mea e pono ai a e ola ai. Nolaila ikau īho la ua alii nei maluna o ka waapa a hoi aku la i ka aina me na ukali ona. I ke kaawale ana no mai ka moku aku, ka huli aku la no ia ua poe haole nei a holo loa no 'Hawaii. Mamuli o 'ka holo o ka moku, ua hiki e aku la lakou i Hawaii mamua o na koa o Kalanikupule. I ka hiki ana, haawiia na pu, ka poka, ka pauda aane na lako kaua apau oluna o ua moku nei ia Kamehameha, a haalele loa mai la ua poe 'hole nei ia Hawaii a holo aku la no ko lakou aina hanau. I ka loaa ana o keia mau pono kaua hou ia Kamehameha, ua hoonui 'hou ia iho 'kona ikaika ame kona mana kaua; a me keia. mau lako kaua oia i na 'i hou aku ai i kona poe enemi ahiki i ko lakou pio loa ana. Mamuli o ka Kamehameha mau hana maikai i na malihini, ua lilo mai la na malihini i poe kokua iaia a i poe uao iaia; a ma keia nb hoi oia i hooko a>ku ai i ka papahana a ke Akua ma ona la no ka pono ame ke ola o na oiwi o ka aina."

Nolaila, e ike mai kakou i ka waiwai nui o keia ano o Kamehanieha no kakou 1 keia la. 0 ka makee Akua, oia kekahi kahua nui loa o ko Kamehameha lana'kila; ka mana nui nana i hoihoi mai i na pomaikai a kakou i ike ae la. Peia no na Hawaii i keia la. 0 ka makua aku (aole hoi o ke akua-kii, aka, o ke Akua inana loa o Kristo i hoike mai ai) oia iho la no ke 'kahua e lanākila mau ai ka lahiii; oia ka makia paa lea o keia mea o ke ola lahui ana. 0 na kahua e ae e pau ana, aka, o ke kahua e ku ana maluna o ka maka'u ame 'ka makee i 'ke Akua, aole loa ia o pau. No ka mau loa oia. Na ke Aliiwahine Victoria keia olelo kaulana i hoopuka ae: " 0 ka Bāibala ka makia paa o kuu aupuni." Pela i 'o no. Ke mau nei o Enelani ahiki no i la mamuli no o ka makee 1 ke Akua. Ke lula Aei oia. i 'ka aina; ke lula pu nei i ka nioana, a ke lilo nei oia i kumnhoohalike nui no ko keia ao e uhai aku ai i na wa apau 4 I ka wa o Robert Louis Stevenson i ke kula, kakau aku la oia i 'kona mau makua i kekahi leka nona keia inau olelo kaulana: "Ke pii nei au ma ke alahaka olOhelohe o ka hana i kela ame keia la; 'ke ike nei au i ka oiaio 1 kela iniha ame keia iniha, a ke paa nei au iaia." A ma kekahi leka, kakau hou aku la oia: "Aole'e hiki i kekahi kanaka ke olelo iho ua Holoinua koua ōla ana aia wale no a hiki iaia ke kaku iho ma ka buke hoomanao o kona ola ana, ua komo ke Akua." Pe'.a no kakou e ka Lahui Wawaii. Ke pii nei kakou ma ka alahaka olohelohe o ka hooikaika ana i keli ame keia la. Ke ike nei kakou i ka uiaio ma ka iniha, a ke hoao nei e paa aku Aka, aole loa e hiki ia kakou ke hoopuka ae ua holomua kakou aia wale no ahiki ia kakou ke kakau iho ma ka buke hoomanao o ko kakou ola ana, ua uoho mai ke Akua. Iloko o ko Kamehameha ola ana m-i-. lalo o kahi malamalama i loaa iaia, ua hooloEe aku oia i ke a'o a kona mau knhuna; i ke kuhikuhi a kona lunaike•hala; i na olelo hoonaauao a kona mau hoa haole; i na leo hoopakele a koua poe kiu; a i na kanawai o 'kona Akua. Nolaila, ua -pili mai ka malamalama me ia; ua pili pu mai ka lanakila. Pomaikai wale ka lahui Hawaii ina e lawe ana a l>oo>ko aku i na kanawai nui, a me na haawina koikoi o 'ko Kamehameha ola honua ana: Ka waiho ana i ka noonōo ame ka uhane me ka laula; ke ku ana mahope o na hana ano nui me ke kaniuliu ole ame-ka hoi hope ole; ka malama pono ana i na kanawai hoomakaulii i mau ai ka ikaika nee mua ma 'kaia ola naa, a i lilo «lo ai ka lahui i mea uhauha wale aku; ka inakee ana i ke Akua ka mana nui nana e hoomau mai i ke ku ana o na kanaka Hawaii ma ke aao he lahui kuokoa nona iho; a me ka nana mau ana aku imua me 'ka manaolana mau no ka lanakila. Ua lanakila o Kamehameha ma o keia mau haawina la; e lanakila aku ana no na Hawaii ma o keia mau mea bookahi la. •+* Ma ka noho ana ae o ka 'halawai a •ka papa lUnakiai vna ka po o ka Poalua nei i hooholo ae ai na hoa Repubalika oloko o ka papa, no ka uku ana aku i na bila aie apau o ke kulanakauhale i malaelae ai ke alahele no na hoa hou o ka paipa e noho mai ai.