Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVII, Number 26, 27 June 1919 — HOOMANAO A NA AHAHUI HAWAII I KA LA O KAMEHAMEHA MA KAPAA. [ARTICLE]

HOOMANAO A NA AHAHUI HAWAII I KA LA O KAMEHAMEHA MA KAPAA.

J Ma!oko o ka Hale Kula Sabati o ka , Ekaleaia Hawaii mua o Moikeha, ma Kapaa, i akoakoa ao he heluna nui launa ole o ka lehulehu, oi loa aku o na ! oiwi j>ouoi o ka aina, no ka hoomanao nua i ka la o Kamehameha ka Na'i ( I Aupuni, a o ka mea i kaao nui ia o ka Napoliona o ka Pakipika, malalo o ke kono ame ka hooponopono ana a ka Ahahui Kamehameha, Mahele o Kaumualii, na ahahui hoi e o nei i ka inoa o ka moi mua loa o Hawaii nei a i ma'ke kahiko hoi .he keneturia okoa i keia j He oiaio no e kala kahiko o Kamehameha i nioe ai, a aole paha he niea e ola nei i ike i ke alii, eia nae o na hana kaulana a ke alii, koua ano lokomaikai, aloha a oluolu nie ka makee kanaka, a o kaua mau kaua lanakila no ka hoolokahi aua i ka lehulehu māi o a o o ka aina e pau a nalo aku ai • na auo kuee mawaena o na lii ma kela ame keia wahi o ka aina, a pau pu hoi ka noho hoomaluia ana o ka lehulehu ma kela ame keia apana a okana iloko o na mokupuni, a o na mokupuni no hoi e na nlii lehulehu, eia ia ke hoomanaoia nei e kekahi poe apan pu me ko keia hannunu hou. Ma ka hora 10:13 kaknhiaka o ke Sabati, lune 8 iho nei, i malamaia ai keia anaina a ua akoakoa mai malaila | ka Ahahui Kaahumanu, na Oiwi Wahi--1 ne Hawaii ame Kane, Ahahui Aloha a i Manawalea o. Kauai, na lala o ka AhaI hui Na'lii o. Hawaii, ame ka lehulehu p,ju mai o a o mai o Manokalanipo. | Ma ka hora 10 o iā kakahiaka ka akoakoa pono ana o na ahahui maluna ae la, msl ke kahua luakini ho ,a oiai ka lehulehu e kali ana ua ikeia aku la ka huaka'i A na Kameh'meha, Mahele o Kaunuialii, me ko lakou mau ahuula, e hele mai ana.ma ke ala no ka luakini kahi e malamaia ai ka ha'.awai hoomanao. He mau minuke pok'ole 30, * ua hoea mai keia huaka'i a na Kamehameha ma ka hale Kula Sabati ame ka . hookaulua ole iho, ua komo loa aku no noloko o kahi e halawai ai, a konio pu mai la no hoi na 'ahahui e. ae, a iioho aku.la ma na noho elike me ia i hoonohonoho mua ia ai. Ua piha maoli | oloko o ka hāle kahi uiai, 'o ka iuea e nohb poo nei a.e alakai nei ' i keia ahahui oia ke .Kakauo'lelo Ma'liiai Kaueakua o' ke Kalana o Kauai,. ke ka'ihuaka'i ana mai o na Kameha-me-ha no ka haie e hālawai ai. I ka noho ana o na«;mea apau ma na noho, a mamuli o k6 noi a ; na a ke kahu okaleaia o I. Kaau-; wai,. ua. alakāi mai la alaikai o na I Kamehameha ma Kauāi £ei i na hana elike me ka papa kuhikuhi i-pi 'iia." He niai'kai ka-law'elawe itt ana o na hnnaI a eleii no hoi na lawelaweia ana, a nia 1 ka hora 11:30 a. m. no ua pau loa na I huna e hookuu ana riie ka pule hoomai- . kai uiai ke kāhu ekalesia māi o Kapaa, anie ke mele pu ia āna o ke mele lahui o Hawaii nei oia o Hawaii Ponoi. Mahope o keia he manao paipai. mai ia Mfs, J.- M. Dowsett iiiai, ka pereauleni o ka Ahahui Pono Koho .Baloka o nā Wahine, ā pau ia.ua hoi aku ka lehuleliu apau mā kekahi lanai a ua iioho ! iho e ai i na moa i hoomakaukauia e | na Kanlehameha o .Kauai a ua lawa, a hoi kela ame keia me na mauao hauoli no na hāna o keia la. | He . niāu himēni ahahui ka i ineleia mai maloko o ke anāina hoomanao maluua ae, a ,hi u'i no hoi. Na Kaahuins£nu iio i ke mele o ia ahahui e paanaau. nei; i ka lehulehu, ka ahahui aloha no lioi i ke mele o ia ahahui e alakai ia ana e ia makuahine aloha oia o Mr3. Haleakala I o Nawiliwili, a o ka Ahahui Kamehameha, Mahele o Kaumualii i ke mele o ia ahahui, he. mele e koi ana uo i na hoahanau e hoo- ] munao mau no i ke aloha hoahanau. He u'i koia himeni. O ka haiolelo o keia la mai ke kahu . ekaleaia mai no ia o Kapaa, a ua kupo- j 110 maoli keia haiolelo me na manao i na hana o keia la ame keia anaina. Eia no na manao o ia haiolelo: AVahi a ka mea haiolelo: He anaina j hoomanao keia, no ka Na'i Aupuni, noiaila i akoakoa mai nei kakou, a he mea hauoli ka ik6 ana he heluna nui maoli keia e akoakoa nei, no ka lioomanaO aku i ke Alii ia Kamehameha 1 keia akoakoa ana, ka'u hoi e koi aku nei i keia anaina, "E nana loa aku i ke Keikihipa a ke Akua, Nana e lawej aku ka hala a ke ao' nei" i. palapalāia no ma loane 1 ;29 hapa hope. . • | Mamuli o ko loane Bapetito hai ana-j ae i keia mau olelo. ae la, ua hoouna aku la na Imlaio i na kahuna ame na Levi e ninau aku ia loane Bapetite, | owai oe? Ua pane aku o loane i ka ninau, aole owau ka Meaia, aole o Elia, aole uo hoi o kekahi o na kaula, aka, "Owau no ka leo e kala ana ma ka waonahele e hoopololei i ke alanui no lehova.'' | Ma kekahi la ae ua ike aku o loanie Bapetite ia lesu e hele mai ana i ona la a huli ae la oia a kamailio aku i na ieahuna ame ua L.evi i ka olelo alakai o keia la. Ma kekahi Ia mai ua ike hou aku oia ia lesu e hele ae ana a huli ae Ja oia a olelo aku 1 kana mau haumana elua e ku pu ana me ia i keia olelo alakai hookahi no o keia la, a hahai aku la kana mau haumana "i ke Keikihipa a ke Akua." Ua kukulu mai o loane Bapetite i kpia manao i makin ume ikaika no alakai K?istiano apau no ka wa' ame

' ka manawa a lakou e alakai ai i ka' lehulehu, e nana a e hoomaopopo i na hana i hanaia maluna o ka mea nona ka olelo alakai o keia la. 0 na hoailona apau i 'kau aku maluna o ke kino o lesu, i hanaia aku e ko ka honua nei, ke koi mai nei ka olelo alakai i ka lehulehu apau e nana a e hoomauaoia aku ia mau mea i na hanauna apau. He la hoomanao poina ole keia i ua Kamehaineha, i na piha makahiki ana i apau, a ua hoalaia mai no keia niamuli o ka uoho aua o na lala haipule o Kamehameha iloko oka ahahui. Ua nana j aku na makaainana Hawaii i ko lakou kanaka koa nui hookahi, he koa ma ka . 'aina a he koa ma ke kai, e imi ana i {'keia mea .hookahi "e kapu ke ola na Ike 'lii, a e noho na makaainana apau iloko o ka maluhia" he kahua kupouo loa 'na ka hanauna hou o keia manawa e hui pu aku. ai iloko.q.ka ahahyi. He alii haipule o Kamohampha. Oj ka waiwai hookrfhi wale no i hooiliia . ! aku no Kamohameha e kona mau ma■jkua, o ia no ke akua kii o "Kukailimoku." Ua paulele loa ke 'lii i kona Iloko o na manawa apau a ko alii c Iloko o na manawa apau a ke 'alii e 1 inauao ai no ka hooili kaua ana, e ui a nana.mua ana oia i kona akua, a ina ; e apono kona akua ame na kahuna, e | ■ kaua no. Aole au e a'o aku ana ia ou- | kou e hoomana aku ouko ue na Kamehameha ia " Kukailimoku" ke Akua , o Kamehameha, aka e hoomana no oukou i ke Aikua nona ka olelo alakai o j keia la. Ua kapa aku kakou i ka hoomuna akua ana o kela wa he pouli a he naaupo waoli, aka, " noloko mai nae o keia hoomana pouli ? naaupo ana o ia wa, ua puka mai ka malamalama." Aole o oukou o. Kamehameha. Mu •ka. olelo kuahaua kaulaua loa a Kamehameha i ka manawa i pae ai na waa halihali koa ona ma Kaihuwaa i Kahuj. lui, Maui, e olelo ana: "I nui ke aho e na pokii a inu i ka wai awaawa," aole o oukou o Kamehameha, aka, o ! oukou na pokii o Kamehameha, a he : mea hauoli nui keia i ka lawe ana ae o ha pokii o Kamehameha, a nana aku I i na hana i hanaia e Kamehameha ame j koua poe pokii ia wa. Aole he kohu o |ka inoa pokii no Kamehameha ke ole I oia a o lakou a o ka lahui kane Ha;waii,.e komo kino aku iloko o ke apo j kuika-hi o ka Ahahui Kamehameha. j Kekahi mau mea kokua i ka haua (ana. Eia ka hae Hawaii ame ka hae Amerika ine kakou i keia wa, a e nana •' aku kakou i ka manao o keia mau ka-

| hakahaua o keia mau hae imua o ko I kakou mau maika. Ke hoike mai nei na apana lole ewailu o ka hae Hawaii, j ewalu ia mau mokupuni i nohoia e na , Kanāka, a o ka lahui Hawaii hoi, ke hoilse nei hoi kona mau waihooluu i ka i lanpkila, ke kuikahi ame ka maluhia o ka.Aina ame ka lahui. Ke hoikē nei na hoku he 48 o ka hae Amerika he 48 La mau mokuaina malalo o ka hoomalu alia a na makaainana Amerika, a ke jhoike.nei kona mau waihooluu no ka lanakila, c kuikahi, ame ka maluhia. He : mau mea keia i konoia ai e uana aku I na niea apau. j He wahi hōoinaluao no Kaumualii. O ; Kaumualii ke alii a moi o Kauai nei a e noho ana oia ma Wailua kai. laia e noho ana mal-aila a i kekahi kakahiaka ua pae inai he waa me na kanaka oluna. Maluna o ; keia waa he elele i hoounaia niai e Kamehameha e kii mai ia Kauinualii a lawe aku i Oahu. Ua | ui aku o Kaumualii i kona kahuna nui e noho aua ma Kapahi, Kapaa nei, i I keia manao o ke alii ma o ka elele la, , ua nana ilio la ke kahuna i kana papa j hana a pane mai Ia i keia olelo ia Kaumualii: '' Aole oe e liolo, o ka manao o Kamehameha aia ahiki aku oe, o oe hookahi no ke pepehiia a make, no ka mea, ua maka'u oia ke hele mai e kaua ia oe i Kauai nei o lilo oia he pio nau ame kou pualikoa," a o -ke kumu J keia o kona kauoha ana inai la ia oe e I holo aku. ]S r inau hou aku ke kahuna ia Kaumualii: "Ahea hoi ua elele la a j Kamehameha? A pane aku la ke Alii j Kauinualii: "A keia wanaao no." OleI lo aku la, ke ikahuna ia Kaumualii, pc- . nei oe e hana ai i ka elele: Aia a kau ka elele a Kamehameha iluna o ka waa | ame kona poe kanaka, e pahu iki aku , oe i ka waa a lewa, paa iho oe i ka waa lalaila e pane aku oe i ka elele me keia mau olelo: "He mau hoahanau maua, a mai «kipi mai oia ia'u, no ka mea, elike me kuu hoopakele ana aku Laia i ka la o kona popilikia, pela hol oia e napa mai ai ia 'u, no ka mea he pio I oia na'u," alaila pahu aku oe i ka f waa me kou ikaika oleloia I n»a keia wahi ma keia a Kaj umualii i ka waa ua hala aku la ka waa mawaho. loa aku o kuaau nalu o 'Wailua., | 1 ka hiki ana aku o ka waa o ka elele i Oahu a hui ka elele me Kamehameha, ninau no ke 'lii: "Auhea ke Alii o Kauai?"- Pane aku ka elele:

"Aia aku la do i Kauai. 0 kana nae i pane. mai nei, he mau hoahanau ka olua I a mai kaua aku oe iaia, no ka mea, elike me kona hoopakele ana ia oe mai ke kaua mai, pela hoi oe e nana aku ai iaia, 110 ka mea, he pio ka oe nana." I keia lohe ana o Kamehameha ua pii ae Ia kona huhu ame kona poe apau a holo ae la keia ninau iloko o lakou: "Inahea la hoi ka pili ana o ke Kauai me ka Havraii, a ihea la hoi kahi i kaua ai a pio." No keia mau olelo nae a ka elele ua kaheaia ka papa kahuna e ha'i mai i ka manao o keia olelo, "he pio oe na'u." Nana na kahuna o Oahu a hoole i keia olelo n Kaumualii hc pol«Ie>.; Hoounaia na elele e lawe i

keia olelo i ka papa kahuna o Hawaii a ua likc.no ka ole. Hiki na elele i Maui i kolaila papa kahuna, a lohe kekahi kaliuna i k« olelo a na eiele a Kamehanieha '' he pio o Kamehameha na Kaumualii, a ,na keia kalmna i hooiaio aku inma o ya elele a Kamehanieha me ka olelo arta aku, "ua pololei ko Alii o Kauai, he pio i'o o Kaniehameha na Kaumualii." Aole poe e ae i ike i koia niea aka he elua wale iho no inaua, owau ko Maui nei a liookahi eia aku la no i Kauai. TFa oleloia ma -ka nioolelo paanaau he alii kanaka o'i o Kauinualii elike nio ka u'i o na pokii KaumUalii a Kameham6ha hoi a'u e nana aku nei i keia la, a o ka inea kamahao loa hoi iloko o ko'u ola ana no 55 makahiki. He alii hiki o Kaumualii ke olelo i ka olelo Enelani elike no me ka hiki i na pokii Kauniualii a Kamehameha ke olelo i ka 01010 Enelani i keia la. Manao paipai: E hoihoi e na hoahanau i ke Akua nona ka olelo alakai o keia la maniua o ko oukou inau maka, na noonoo a pela aku i ikaika ai ka ahahui a holomua na hoonee hana ana. Mai hoihoi i ko ouikou mau nianao inaikai ole mamua o ko oukou alo e kiola aku ia mau mea ino. E nana i na hana niaikai a kaulana a Kameliameha i hana ai no ka pono laula o ka lahui; e nana i na hana uwao a Kaumualii i kupale ai no ka pono o Kaaui aiua amo Kauai makaainana. Hc nlii mahiai o Kamehameha a no ka uui o kona mahiai ana ame kekahi kihapai ana i mahiai ai ua kapaia aku ia o Kuahewa. Ua liouluulu mai o Kamehameha i koua mau makaainana, oia no kona poe koa, a mahiai. Aole au e olelo aku ana ia oukoti e na Kamehameha e niahiai oukou, aka e hooikaika oukou ma ka oukou hana, e lulu, a e lioeueu i nui ai lehulehu na hoahanau o ka ahahui e hiki ai no ke kapaia ak'u elike me ka mala a ke 'lii nui, o Kuahewa. He 41 ka nui o na lala o keia Ahahui Kauinualii-KaĀehameha a'O ii'i luuanui penei no: Kaukauālii, J. M. Kaneakua; Laualii, N. K. Hoopii; Kakaolelo, Wm. Werner; Kuauhau, A. G. Kaulukou; Ai-; puupuu, S. A. Amalu; Kahuna, R. Puu- j ki; KuhikUliipuuone, Jos. L. Huddy; Pukauanui, John P.ukauaiki,! Enoka Lovell; Kiail&Ho, S. W. Meiie-1

ula, Kiaiwaho, J. N. Puailihau. | He ahahui hou loa keia maluna ae o ke ku ana ma ka mokupuni o Kaūai, aka ano awiwi a hikiwawe uo nae kona. pii ana mai/la.Uoko o keia mau mahina pokole wale no. Ua oleloia ina aole ih•.» nei keia ma'i "Flu" o ka laha ana ae ma Kauai a ma na wahi nq»apau o ka aina nei, ina penei ua aneaoe no i ka haneri ka nui o na lala o keia ahahui i keia manawa mai la. He ahahui maikai loa keia; o kona mau kahua ame kona mau manao alakai he maikai a he mea maikai loa no na oiwi ponoi kane o ka aina ke komo ana aku a lilo i mau lata no keia ahnhui. Me na lunanui o keia ababui e

.ku nei i keia la, he |Km> kupono lon hoi iloko o ka aina, aohe kumu kupono a niaikai ma ka aoao o kekalii oiwi ponoi o ka aina, e kuihn ai i koria«lilo ana aku i lala no keia ahahui. O ka l)oakoakoa pu ana a hana like o ia ke alahele o ka holomua ame ka i»omai kai, a o keia no hoi ko kakou ikaikn ma ka haha a ma na mda no apau. E hookanaka e na hoa ā e lokahi mo na Kamehameha e ku nei a e lanakila m kak6u.