Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVII, Number 40, 3 October 1919 — KA LAHUI HAWAII AME KONA HOPENA. [ARTICLE]

KA LAHUI HAWAII AME KONA HOPENA.

Malalo iho nei ke hoopuka piha ia nei ka haiolelo a Mr. Johu C. Lane _mua a.ka paina awakea a ke Kalapu Bfrtarj ma ka Poaha, Sept. 25, 1919, no ka pomaikai o ko ke Kuokoa poe helu,.elu ame na Hawaii: E aa keonimaoa: —I ke kono ana mai .• ko oukou komite o hookahi lala ia'u e haiolelo, ua kanalua iho ka mnnao, aka nahope koke iho, ua ae aku au e kama.i«o malana o ke kumuhana "Ka Lahyi iīawau ame kona hhpena 1 '; nolaila, eia •ī me oukou 1 keia la me ka piha i ka : ,uoli no ka Io»a ana o koia manawa e • alaīmanao ai imūa o ke Kalapu Ro■Ai? o ke Kulanakauhale a Kalana o ■ 'onoluln. E na Keonimana: —He 141 mau ma- ' akild i kaa hope aku o Kapena Kuke, ia hiki mai ma. na kniāuhi o Hawaii hoi pn me ko makou mau alii e \ahiko ana me na ahuula makamae, a o -a lahui hoi, ua paa ko lakou mau puhaka rae na malo, ua ano like no paha ue na lole auaukai pili ili e komoia !iai nei e na kane ame na wahine ma Waikiki. Ua hookipaia o Kapena Kuke me ke aloha pnmehana, a ua haawiia aku iaia na mohai ame ke ola ana i kupoao wale no np ke Akua Mana Loa. Ua hana lakou pela, oiai ua manaoia o Lono oia, he Akua na lakou e liooniana ana, a ua manaoia i kekahi la e hiki mai ana oia ma keia paeaina nanl, e lawe pn mai i na nohona ulakolako no na makaainana; a no ka hoop&kele ana hoi i na alii, i pulama nui ia. O Kapena Kuke, ua piha oia me ka hanoli palena ole, mamuli o keia hookipa puuwai hamama ia ana aku e na Hawaii. Ma kahi o na hookupU,' ua ha-. awiia. aka na ahuula makamae, a nani lna ole, he hoailona no ka noho hoaloha pilipaa ana, ame ka manaoio ana i kona ihiihi kapu akna. Ma na wahi aaa apau i hele aku ai, ua pili ka umauma o ka lahui i ka honua, a o ka hoopokole olelo ana, ua paa ma ka moolelo o ke ao, o Kapena Kuke ka haoie mua loa i pae mai ma Hawaii nei.

Ua pulapu mai oia i ko makou inau leapana, oiai ma ka pololei maoli, a m&luna o ke alakai kaulike ana, ua hewa loa oia, i kona ae ana e hooliloia oia me he akna la no ka hoomana ia ana aka e na Hawaii. Ka heluna nui o na Hawaii i kolioia ma ia wa he aneane paha e hapa inili«na. I keia la, ko makou heluna lie iW,950, eMke me ia i hoikeia ma ka makahiki 1918, umaheleia penei: Na Hawaii koko piha, 22,850; na hapa Hawaii, 16,000. £ hoomaopopo pjonoia, mai ka heluna hoekahi hapa miliona iloko o ka 1778, (i bikt mai ai o Kapena Kuke), a i keia la, he 38,950 poe me ke koko Hawaii il«ko o keia teritore. Pehoa la i emi, awiwi loa ai ka heluna o keia lahui? K» olelo nei.au, na ke auhou ame na noho&a. han like ole, i lawe pu ia anai e na lahei owaho i keia paeaina. Nolaila iie mea pono e hoomaopopo loa kakou, aeaha ana la ka hopena o na Hawaii" kuauli o Hawaii aina, iloko o keia kene-1 'iulia e nee mai aua? i£a na huahelu i hoopaaia no ka 1918, | he SS3 poe i make, a he 635 na lianau j "i>u; ma keia, ke hoikeia mai nei omua; n->laila*iĀa kakou e averike hoonui aku | ia. 101 mau makahiki me 225 o ka ! ?nake i oi aku mamua o na hanau hou, -laUa e na keonimana o ke Kalapu Ro- ; iary, e pau loa ana na. Hawaii koko "i-īha, aole e hiki ke hooleia ka oiaio o i kei» mea. Ma kekahi mahele hoX -ke hioke hoj) mai nei oo na huahelu o ka 1918, e hoo-1 •iauoli mai ana i ko 'u wahi manao, no! <e kumu o na hanau hou o na hapa lla-! ua oi aku mimna o na mak& ho "17, a ina no hoi kakou e hoonui i keia helu oi no hookahi hancri ame akahi «nakahiki, e loaa ana ka haina he au' HawaU hou, he lahui Hawaii hou,. he ] laimi awiliwili o na ano liko ole, ma ka olehk ana, ma kahi o na Hawaii kuauli o keia manawa, aole no ke au i hala hope loa aku. l Ke olelo hou aku nei uo au iloko o 10l mau makahiki mai keia la aku, o ia hoi ka makahiki 2020, malupa o na paemoku aloha o Hawaii nei, e loaa ana ma kahi o 72,417 oi a emi lahui e apau, a o keia mau hooia pololei loa ana, o ia ka'u nui a ko'iko'i e noonoo nui nei ame ko'u mau hoahana. Ua knkuluia ka Ahahui Pnuhonua 0; na Hawaii i alanui no keia mau kuinuhana: 1, Ē hoopakele; 2, e hooa'āauaa; 3, e hookanaka;/4, e hooulu hou i kp. lahui Hawaii. Ma}uaa o ke kumuhana a alakai akahi, ua maopopo lea loa i ko makou ahahui, eia. ka lahui iloko o ko au hou o Hawaii nei, e hakoko ana no ko lakou ola me na lahui e; a oiai o keia paeaina, aia iwaena pono o ka moana Pakipika, nolaila he awa ku mau no na mokp o ka honua, ame na oihana moku o nee ana hnua me ka hoopono; nolaila .o na lahui o na ano like ole o ke ao, e hiki mai ana a e luana pu ana me makou. O na ninau pili mole ana honua, e pili ana i ke au hou o keiei paeaina, e hiki pu mai ana; he mau ninau pohihihi palena ole, a hiki 010 paha i ko'u lahui ke loAa ka hohonu ke ana ana aku. He mea piono maoli no e hoopakeleia lakou mai ka poe o ko makou lahui ponOt e .alakai hewa ana maluna o na ninau kalaiaina, no ka makemake wale ynft no e loaa ka hilinai kuhihewa īa

ana mai, i wahi e loaa ai. ke kulana oihana kalau§n«. He metc pond no ffi c hoomalaMialamaia- lakōu ma 1 ko4a nl* nau i puia* ka honua lewa me ke ea, e pili āna i ka uinau o ria limkhana, ku-e i ]ta poe waiwai. H'e meil. maopopo lōa 0 ka po<i malihini hooulu* ku, inii loaa pilikino wale iho no nona,. v. hiki mai ana, a ma,lia pnha o alakai hewa ia lakou .Uoko o ka popilikia, alaila ku ae a ftdaleJ<! iho i ua kaiaulu 0 Hawaii nei. . 0 keia a'u e hoomaikeike aku nei, he 'kakaikahi wale no ia o na poino e ana i ko'u lahui, nolaila he mea pouo maoli no e hoopakele ia lakou a mai nft Hawaii naauao aku 110 e loaa ai. Ma nft ano apau, he mea pono maoli no e hoopakeleia ka lahui Hawaii e na manao aloha a kokua, iloko.o keia Teritore, a inaluna inaoli no o na Hawaii ke ko'iko'i piha, no ka hoopakele ana i ka heluna uuku i koe miil,- no ka hakakA ana e lanakila no ko lakou pono ola r hi>uua ana. ' ' līe mOa pono e hoohiaikeikeia aku ia lakou k'a piiuvvai laula oluolu o ka Hawaii, iloko o' keia au hou o ka 'aina oiai e hull aiid ? 'kela ame keia no kona pono pilikahi iho,' e hoopau i kela ano. 1 ka wa kāhiktt 'he umekepoi iloko. o ka hortiev : iiā lehulehu ia, aka i keia la, ua koele ka umeke, ua nele; nolaila he roea poiio e hoopakeleia ka lahui inai kei» onawaliwali inai o ko lakou ano laliui puuwai haniama. O Hawaii ina keia mua aku e lilo ana no ka lahui i hoonaauao pono ia, a e lokaiii ana, a nd ka poe np hoi i makaukau maoli no, e hookele i na hana o ke ihipUhi, ame ka aina holookoa. TJa maop'opo maoli no ia mākou (Puuhonua) e hoohāauaoia, a e hoomakaukauia ka lahuī, i hiki ai ia lakou ke noho ā'paa 1 na; leulana aupuni e pāaia nei i keia manawa. Ina e hoohemahema ia aua. keia niah'ele liahā o ke olā lahui ana, alaila'e lilō āna liākou i hope lilo loa e noho ai, iloko ō ke au neēmiua o Hawaii aiua: O na la ulakolnko a haiioli o kii ainahanau ua pau. O ka poe makaukau a naauao, hoopoho r a manaoio iloko n ka piiuw&i, e hana r&a£ mea pono a kaulike no ka lehulehu, 0 lakoU ana ma kahi- 6 ka poe o au e nee nei. O keia ka hōailona kahOāka oinua e nee mai nei, aole t hiki i ka lahui Ilawaii ke alo ae, a i n'ele i k» makaukau ame'naauao, alaila e lilo, a e pae ana lakou i ka aina o KanehUnamokn. He olelo kaliiko penei: "O ka manawa ame ke kai aeilo e kali no kahi uiea. " He oiaio loa ia; nolaila eia inakou (ka Puuhonua), ke>hoao nei e hoonaauao i ka lahui, e ike iamua, e nee mai uei, a e hoo'makaukau a hoonaauao ia lakou iho, i hiki ai ke hooponopono i ke auhou o Hawaii, oiai, ua malie ka moana o ke ola honua ana; a i ka hiki ana mai o na hoao ana o ka uluku o ke kai ino, ua lawa ka Hawaii ma na ano apau. Ka ohi ana i na pomaikai o ke au holonnia o Hawaii ma keia hopo aku e nele no lakon, ina aole lakou e hoomakaukau a hoonaauao ia lakou iho, aka i hoonaauao mua ko makou lahui a ( hooinakaukau ia lakou e lilo i poe makaukau a nanuao,jmaoli no iloko o Hawaii nei; pehea e hoao ana anei oukau e lilo. i poe hookuekue a hoomokuahana | i ka nohona hauoli o ka lahui, a hoonele a kaili akn i ko lakou kuleana labui? O-kekahi no hoi o na ninau ko'iko'i maoli no, na kakou apau e hoomaopopo pono iloko o Hawaii nei, o ia no ka hoonaauao ana L na opio apau, o na lahui like ole, e noho nei me kakou; 0 lilo i poe Amerika maoli, o ia ka ke au'puni huipuia o Ameri'ka e makemake mai nei, e hooko aku o Hawaii; aole e hiki ia oe amie a'u e alo ae i keia kuniuhana, a ninau kuhohonu, no ka hoo3ilo ana ia Hawaii Terifcore, e lilo i pttnalaau oiaio, a kupaa mahope o ka hae hoku. Ke kolu o ke kahuahana a, makou ka Puuhonua, o ia no ke a 'o ana aku i ka lāhui "e hookaaaka'*—e onipaa ilui na, mai hoi hou ilalo, e a 'o i ka hooko kauolia, e hoomakaulii, e hoopono ma ano 'hana apau iloko o ke ola hohua ana, e waiho, a e kapae loa aku i na mea e hoopoino mai ana i ke kino, ame ka uohona home ana; pela i noiia aku ai na palapala i kā ahaolelo lahui e 'Ameiika mamua o ke kiiua o ke ao, e liaawi mai ia-Hawaii i ke khuawai hople WaL6na. . Aole loa e hlki i kekahi mae e ku-e a olelo inai, o ka inu laula ia ana o kn Taina, aole i hali a laweia mai ma lai puka o ka hale o na kanaka Ilawaii, h ■pela pu no hoi me na lahui e aku, ka poiuo, ka iaoa auie ka nele i ka ai. J3c mau aina nunui a lehulehu o ua Hawaii ua hooliloia aku no na dala emi, a uuki; loa, mamuli wale no o ka makemake : ,ka meainu. , He nui na ohana Hawaii. ko'iko'i : loaa a i haule pu ilalo, a poino ko lakov ola 'kino ,a o ka hopena i ikeia, eia nr ,Hawaii koko pihā kunuli ke make ne a e naiowale loa ana. Ko. makou iini, ka makou hana am< ka makou mau hoao ana e hooko, { i hapai i ka lahui iluna, a hoopakele ij .lakou, a e lioonaauao aku'ia lakou, < ike mai i keia.mau popilikia iloko < keia au liqu o kp kakou Teritore. Ke- kumuha.na ehia. a ko makou aha o ia no ka hoao. hou ana e hoouli ! a hoopulapula hou i ka lahui. Pehea li I kakou e hana ai i ulu hou keia lahui 1 e lawe nui nei ka lima o ka mak?; i •iloko o 101 ma'kahiki mai keia la āku !e nalowale loa anaf. A ina e loaa an: . ia manawa, he hookahi kanaka Hawāi ~ koko piha iloko o 'ka'Paeaina o Ha

| waii tiei, e lilo ana oia he iuiki I ī nana nui iK, iloko. o a kl iUtua i hana ai noiUl-no koiliā kupilna i halA ifitiA&ftu, a o ia j hepena loa aku i kana hanauna. Ka moa wale no e hiki ke hoopula-1 pula hou ia ka lahui Hawail, o ia no , kona lalau hou pna o na lima e imahiai i ka aina, e lilo hou oia i ona no kona kuleana aina, aole hoi e noho iloko 0 ka huikau o ke kulanakanhale, me na ■ j hoowalpwale ana he nui, e lilo anA i 'ka lealea wale no f o ka hopena, ua poino ke ola kino. E kanu hou i kana ai, a ku 'i hou i knna poi f a e lawai 'a hou iloko o na kai o Hawaii ,e)ike rfte kona mau kupuna, he 141 makahiki i hala hope aku. Ua ulu, a ola lakou :a wa kahiko, oiai no nae aole i kipa mai ke au malamalama e oleloia nei, a pela 0 Kapena Kuke i hoopaa ai ma ka mo- f olelo ho hapa miliona ko kakou nui; nolaila o ku ana ka ninau maluna o keia kumiihana penei: ! j Pahea ana la e hiki ai ke hoi hou ke. kanaka Hawaii e mahiai, oiai ua lilo! a pau loa 'ko lakou mau kuleana ainal E na keonimana, ua loan ke alaheie» ina' oukou o na lahui e, e komo pll nfrti me mal<ou e kokua like. K lilo kakou apau i hookahi manao, mai anūnu, e hoopoina ia oe iho, e naaualii, a ; e o māi imua i ka lima kokua i kuu lahui, 'e lawe nui nei ka inake. E lilo o Hawaii holookoa i kokua mahope o ka Ahahui Puuhonua o na Hawaii, no ka hooiina ana aku i ka palapālā noi i ka ahaolelo makua, e hookaawaleia ae hookahi'- hapakolu o na aina !iupuni o ke T(>ritore no na makaāinana i loaa Ue koko Hawaii iloko ona, ka ufie me ke aupuhi, i paa niau nona, Uo kana nian' keikh ame ūa keiki a kana mkn ■ - 1 kwki aku. ' I E hoao ana makou (Puuhonua) e holo keia kanawai no ka hoop«ke!e, hooulu a hoopulapula hou ana i ko makou hui. Pehea, ae ana anei ōukou e komo like me makou, a i ole, e waiho mai ana no' paha oukou na' makOU e hoopo-1 nopono i ko makou • | i lna o-ia ka oukou ole]6 H6ohoK), alaila malalo o k-a inoa o ka Ahahui Puuhonua o na Ilawaii, ka wahaolelo _a.j palekana o ko makou lahui, e lawe maii hoi ka make, e 61nolu e hookipa aku i ka'u mau kalokalo aloha' ana ia oukou apaU, ma ko oukōu ano he pbe Amenka • maoli, a oiaio me n'a puuwai aloha e knpaa ana Imahope o ko kakou hae ho- | kū; a e hauoli ana iloko o ka nohoaā ulakolako maluna o ka aina o ko fhaktfu inau hanauna i hala, a i IHo hoi i keia' . wa he Teritore no ka Repubalika jpoo-1 keln o ke ao, mai. kiola mai hoi oukou 1 tia mea e hoohauhili ai i kff ala(iel<£ e. moekahi ana no ka hooulu hoii ana i:ko ] j makou lahui—nn Oiw;i Hawali kuiiili j iloko o ka Pa"ra(lai.so o ka Moana Pa? i 'kipika. / ' I ( ;E na Keonimana, ke waiho aku uei au ia oukou ma ke aho hē mau.hoalOha ; oiaio, 'ke. hooki nei au me kpia 'maii. huaolelo iwaena o na mamalaolelo e, aio . apau iloko o Hawaii nei. ■ Aloha., . '» JŌHN O. LANE.