Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVII, Number 50, 12 December 1919 — IKE HOU MA KA HALE HOIKEIKE O NA MEA KAHIKO MA KE KULA O KAMEHAMEHA. [ARTICLE]

IKE HOU MA KA HALE HOIKEIKE O NA MEA KAHIKO MA KE KULA O KAMEHAMEHA.

Hr- iwakalua a oi makahiki i hala ae nei i ko'u ike mua ana I na mea hoikeik<» o na mea kahiko o Hawaii nei ame ko a» na Hilii eaeo ka Polunesia, i hoahu ]»n ia maloko o ia hale, a he mea w. r iiwai nui hoi i ka manao o na kanaka c nke nui ana e ike, a he mea oiaio, ua. ii'.ii hou ae na mea i hoahuia i keia wa i ko kela ike mua ana a'u, a ma keW hi inau niea, ua hoohikileleia ko'u iioouoo ,a n!a kekahi ua hookaumahaia ka nianao. I ko'u hoea ana aku i ka hale hoī'ieike ua piha mua oloko i na malihini ame na kamaaina pu no e pii aku nna, a e iho mai ana, a o na koa maliliini ka oi aku mailuna mai o na moku 1.-iwe koa, o ke ku ana mai ia la, na aliilioa ame na koa e hoi ana, a e hele hou ana no ke kahua kaua, a ua piha lakou mo ke kahaha nui; a oiai he ekolu wale no hora i aeia na makaikai, a ia'u e

īiana, kiei a halo ana ma o a maanei, a! i alawa iho ka hana i kahi uwaki, ua iiala ka hoia a oi, a eia no au i na papahele olalo a he nui aku kahi i koe o ka hale; nolaila, ua hoao au e hoawiwi aku i ka liele ana i pau aku kekahi mau Avahi i ka ikeia, a ina no ka manao ana e pau pono na mea i ka ikeia, aole no o pa" » ka la liookahi ke heleia, oiai he mii wale na mea nana e kaohi mai i k<ui noonoo, a e hala ana he mau minul»e au e nana ai, a no-ko'u makemake e heluhelu i na hoakaka ame ko lakou moolelo, e pau ana ia mau minuke ilaiia. Aia malaila ke ano o na i'a like ole, nn nianu ame na huaai, na meakaua o krla ame keia ano o kela au, he ku no i ke paliaohao ke nana aku, a pela no me na holoholona o ka aina ame ko ke kai me he mea la e ola ana no lakou. Aia ma ka papahele elua na noho alii o na moi aloha o Hawaii nei i hala aku, n he mea ehaeha no ka naau ke nana :iku i keia mau hiona walohia, a o ko lakon mau kii, e kau mai ana apuni, me he mea 1a e nana pono mai ana ia oe; ne, aloha, aloha na alii o ka- aina. * Nolaila ke holo awiwi nei ka manawa, a ke kaohi nei ka noonoo no ke ake no e pau pono ua mea i ka ikeia, eia nae ii:i pokole ka manawa.

Nolaila o kela o keia kau ana i ka ].a pahele ekolu, he nani ame ke pahaoliao na mea a ka maka e ike nei a ke nana iho ialalo o ka hale he na»i okoa Tia alapii - wili a he maemae maoli ka malaniaia ana o na mea apau. Nolaila iwaena o na mea apau a ko'u maka i ikr ni, }>e elua w#le no mau mea ano nui iloko o ko'u nooiioo, akahi, o na nohoatli o na moi ame ko lakou mau pono npnu; a o ka elua, he pohaku nui nona ' jialia ke kaumaha i oi a emi iki iho ]-j)ia i ke tona hookahi, oiai i ko'u koiiio ana aku a hui me ka mea hookipa, liaawi mai la oia ia'u he apana piula ī kuniia me ka huahelu, a nonoi pu mai ia e waiho aku i ka papale ame ko'u knka. a ku iho la au ma ke kumu o ke alapii e noonoo ana mahea la au e hele nina ai, o ia no ko'u wa i komo aku aj_ma ka rumi ma ka aoao maūka o ka liale, me ka hialaai nui i na mea like 010, ahikl i ko'u hoea ana aku ma kahi e waiho ana kekahi pohaku nui, a ke ku noi an me ke pahaohao nui i ke ano nme na hiona o keia pohaku; me he mea la he mau hiona a ko'u maka i ike mua ai, a ihea nae, o ia ka'u e nalu ana iloko o'u, a no ka nui maoli o ko'u pohihihi uana ae la au ma o a %aanet, a o ia ko'u wa i ike aku ai i kekahi haole e noho ana ma ke pakaukau a e heluhelu buke ana; aloha aku la au a nana mai la oia i'u, a ninau mai la, ina he mea hiki kekahi iaia ke hana no'u; ae aku la au, ina paha lie mea hiki iaia ke hoike mai ia'u ika moolelo no kela pohaku. • . ''Ae," wahi ana, "o kela pohaku o ia ka hoana (grin<! stone) a na kanaka o llawaii nei i ke au kahiko, maluna o ]<ela pohaku e hookalaia ai kela mau ko'i pohaku a oi, o ia ke kumu o kela nialua poopoo a pahee maluna pono." Oiai no iiae au e hoolohe aku ana i na wehewehe a kela hīoa maikai, aka, "o ko'u mau maka aiā no ke kau pono la maluna o keia pohaku, r■ o ia no ko'u i ike aku ai i ka pepa hoakaka ua pa'iia malalo, a haalele koke aku la au iaia, a hele aliu la au e heiuhelu, a o ia no ka manawa i piha ai ko'u manao me ke kahaha nui, a no kekahi mau minuke ko'u ku ana malaila, me ke pahaohao nui rio ko'u halawai hou ana me keia pohaku, no ke kowa o 55 makahiki i hala ae nei. K hoakaka ana ka pepa mai Kilauea, Kauai, i hoōunia mai ai kela pohaku i ka wa e noho luhanui ana o Geo. B. Ewart no ka niahiko o Kilauea, i kai 18f>7, a i keia māuawa ua liele hou aku j la au e hui me kela hoa hoike aku la au i ka mea oiaio e pili ana no. w kela pohaku, ame kona inoa, ame kani haua, aole hoi he (grin<lBtone )elike me ka mea i paa iaia, a i kona lohe ana i Ka 'u moolelo ua hoomaka oia e kakau.. \olaila, e o ; 'u makamaka puui meahou, i mea e pau ai ko oukou pohiliihi no keia pohaku a no kekahi manawa ps*ha a onkou e hele ai e makaikai i keia hale, aole e nele ana ko oukou halawai me keia poliaku, a e loaa ana ia oukou lie hoomaopopo ana ma keia moolelo a'u e hoike nei: O ka inoa o keia pohaku, o Kanoa, a he (Kanoa awa) keia no na alil o au, oia ke kumu i hanaia ai kela malua

maluna pono iho, a ma o keia pohaku la i kapaia ai kekahi walii aia mawaena o Kilauea ame Pilaa, o ia o Kanoa, ahiki i keia la/a.mai kela wahi i .laweia mai ai keia pohaku. e ka .lunanui Geo. Ewart i kona wa e,jioho haku ana no Hela a hooliloia keia wahi i ka Uina no ka poe Pukiki, a 1A) k\i nei he halepiile ahiki ik<?ia la, kokoie i ke alanui aupuni. !' Se 55 malaihiki i hala ae n®i ko'u ike*mua ana i keia pohaku, i ka wk no e ulunahele ana ka aina, a malalo o kekahi ulupUhala kahi i waiho ai keia pohaku, a o kona kiekie mai )ta ili honua ae, he hookahi paha kapuai a oi, a ua hanaia keia Kanoa awa me ka maiau nui, a ma kona aoao e waiho ana no ka 'apu, he wahi pohaku uuku iho ia, a ua hanaia no a like me ka apu awa. . Ma ka hoike a ko 'u mau kupuna ia 'u he mhu alii ka mea keia Kanoa, a ma kahi i waihoia ai keia Kanoa, o ia ke kahua i ku ai kekahi hale nui, a he wahi e lealea ai na alii o ia au kahiko, a ua'hoike pu ia mai no ia'u na alii no laua keia Kanoa; o Kamoku ke kane, a he puu keia e ku nei ahiki i keia la, aia iwaena o ke kula, a ina e hele ka malihini a ike i kela luākini Kakolika, i hoike mua ia āe nei ,o ia no o Kanoa, ahuli aku oe.nana iukā he elua paha mile ka mamao e ku māi ana kekahi puu me he puu pēle-la, ua ulu ia ae no olalo a puni na laau like ole, a hapalua like, a o ke koena ae o ka puu he pilipiliūla % i keia manawa hoi aia tluna pono o kona piko he ulu paina loloa, mamuli o ka laweia ana a lianuia ke kino o ka ona nona keia aina i make, oia o Mr." C. Bertelinan, he īnau makāhiki i hala ae nei; a o ke aliiwāhine hoi oia o Kahili, he aina ia aia makai pono o keia Wahi, a he inuliwai nui e holo ana na ano i'a like ole apau, ahiki i keia la. Inā makemake na alii e lealeaj pii mai ke alii wahine me ka ai ame kā i 'ā, a o Kamoku hoi iho mai la oia me ka awa ona ouka o Kaluā-a, na lawalu oopu. lei mokihana o Kahilikolo, na opae kuaulio Kaluaokalani, a ma keia hale lauae lealea ai me na kanaka, a o ia iho la ka moolelo piha e pili ana i keia pohaku, he Kanba āwa ia no na alii. Ina p&ha ua hoomaopopo mua o Mt. Geo. R. Bwart i kekahi pohaku hou«ao e waiho la no ma Kilauea, maluna mai o Kalihiwai, ā o ke āno 0 keiā pohaku he kāni ia me hē bele la, he poēpoe a palahalaha kona āno, a ua hiki ke loheia kona kani no hookahi mile a oi ke hiliia ia īhe ka hamare ame ka pohaku i keka-! hi a he mea paaniia e na kāmalii hele kula, ina la paha ua pau pu mai i ■ka laVeia e Mr. E?wart iloko o keiā hale, i mea e makaikaiia ai. Ke haāwi hei au i ko 'u mahalo nona,' oiai i ka makahiki i hobunaia mai ai keia pohāku, e ana no au no kela 'mahiko, koe nae keiā, aole au i hOOinaopopo mua ahiki i ko'u ike hou āiiā iVio la īloko o keia hale. Nolaila me ka Lunahooponopono na keiki oniu muk mekāla ko'u welina. : ' Me kā mahalo, . GHAS. K. S V AWAIULA. Honolulu, Dec. 2, 1919.