Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVII, Number 51, 19 December 1919 — HOOPAKELEIA O J. KAILAPA KANEHAKU E NA KEPANI LAWAI'A FAIALEWAIA KONA WAAPA I KA MOANA NO KANALIMA-KUMAMAKAHI LA ME KE KOMO AI OLE, KOE WALE NO NA MAHIMAHI EHIKU-NA KE AKUA MAI KONA PALEKANA [ARTICLE]

HOOPAKELEIA O J. KAILAPA KANEHAKU E NA KEPANI LAWAI'A

FAIALEWAIA KONA WAAPA I KA MOANA NO KANALI-MA-KUMAMAKAHI LA ME KE KOMO AI OLE, KOE WALE NO NA MAHIMAHI EHIKU-NA KE AKUA MAI KONA PALEKANA

M.ihnpe ilio o Ua paialewgia ana e ka ame na «le hanupanupa o ka n. .na, uo na la he kanaHma-kumaiaa- j >.i. nialnna o kona waapa, me kā nele L:i :ii aine na mea e pono ai kē ;-r.a, i hoopakeleia īnai ai oJ. Kail&pa Kai;rkaku, i manaoia e.kona ohana ame' Vni:.i inuu Uoaloha, ua make kakiko ilo-| kn o ka moana, e kekahi poe Kepani . i-wui'a, ma ka mokupuni o Nihoa, a h.iilioiia inal no Honolulu &ei, mo kona w.-iapa, a ma ka Mauna Kea o ka Poa*| i.„!u uri, i huli hoi aku ai oia no kona iiOine. a iinua hoi o kona ohana. e hoo- ] !,a.!uwai Lou ia ae ai lakou iloko o ka J K.iUOli. <) ka liiki ana ia J. Kaīlapa Kaueha-, k.i ke ola iloko o kela mau la, am<) koru palekana ana mai poiuo mai o l;i oana, īuamuli wale mai jio ia o ka Kiki.maikai o ke Akua, ka mea ana i n.aiiaoio ai, a i pule aku ai iloko o kona u:i i) ka popilikia, e hoopakele ae iaia, he oiaio, ua alakai aku ke Akua i koua wafci waapa, ahiki i Wa loaa ana o K.'paui lawai'a, e lana mai aua malu-i v.ā o ko Likou waapa, mawaho ae o ka Mokiipuni o Nihoa. j Ka Moolelo o ka Lilo Anit i ka Mo&da K.» hoomauao uei no ko' ke Kuokoa heluhelu i ka woolelo o ke pūhiia ana o ka waapa aila ea o J. Kailapa Kauehaku, e ka uiakanl, oiai oia awe koua kokoolua, o Mikāe!» Kālotf> i lawe uui ai i ke ekeleka mai Kawaihae mai no Maliukona, ma ka &22 o.ka aku nei o Okatoba i hn\i, insi ia ma- . hil.i, akahi no a maopopo i ka lehulHhu, ka aole oia i make, aka ua malama kn Akua i kona ola, a ua hoopak»-!»» boi iaia mai kāniake mai.

Ma k<'la liaalele ana nku a laua h\ Kawaihae, a holo inii la maluna o ka \<..var>:i aila ea uo Mihnkona, a ma kahi !.»• Lookahi mile māi Kawaihaē mai, t>a.| pua iho la ka hiki Aoa, i ka eneieini kc:-' h;ina, ia nniuawa/ua lele hou o Kaloa nouka o ka aiiia- no ke kii ana i ?:ij*olina, o ka naea -apiki oae, iaia i ;.ana ?nai ai, e holo ana ko laiia TT{iaW, j ii-au ka pilikia, a i la pili iiou amij Lku o ko laua waĒapa i ka iiwapo, ua j a:<n mai la o Mikaela ltaloa a holo māi la iuua no Maliukona. »' | H«« maikai Wale no kela holo ana mai | ! iaua, uka i ka hoea ana mawaho ae o ( t.ahi i kapaisy> kfc hema m'ai <• ku hale ipUkuk'ui o'Mahukona, ua pau' ka hiki ana i ka enekini ke hana, n»»- j laila halawai hou iho la k6 laua waana me ka pilikia, e hiki hou 'ole ai ke aee j aku iinua. l'a kii o Kaloa i ka hele-.i uiiia. ao ke kiola ana iloko o ke kai, no ka inea ua kokoke no ka Waapa i J<a ain.i. ua huhu nae o J. Kailapa ll4neh:t-j ku. me ka hoolohe ole'aku no na« o M*' ><;<el;i Kaloa, a kiola aku la o'.a i ka K-lenma iloki) o ke Oiai ka waapa e lana ana, īne ka paa i ka heleuma, ua kanoha aku o Kaloa i:t Kanehaku, e kau laua maluna o kā waafiupa a holo aku nb iiahukona me ke ••ki'leka, he mamao o; hookahi mile, a < ī aku, a i ole emi mai paha, r.a% ue o Kanehaku, nolaila, ua kau ak.i la no o Kaloa maluna o ]fa a lsoō :.ad la. oiai ka makafii e nou pono mai • na mamua, me ke koe no o Kanehi'iu i jna o ka waapa. "Mi' ka hooikaika o; Kaloa i hoe aka i kona waa, ahiki i ka pae ana i Maliukona, a kiola aku la i ke ekeleka iu•i •' ka aina, a he hapalua hora ma'aope 'wiii, īke mai la oia me ka poe e ae ma'una o ka uwupo, .i ka holo aku o ka waapa aila ea o Kanēhaīku, aka i ke - i-kok»» loa ana aku i kahi i ku ai o ka hoopae o na mōku, ua pau iho la ku hiki ana i na meapaahana o ka enekiui ke oni, ia wa i pnhiia ai kela waaV'J e ka makani. ' O keia ae la maluna, ua hoo•i' aia mai i ke fcuokoa nei, e Mr. W. M. Kalaiwaa, a i hoopukaia akū raa lia ••'■lu o ka la 4hiku o Novemaba Kila, me ka liuliia ana o ka mea i i.ilowale, aole nae he loaa iki, a e ole " ' Kepani Uwai'a, 4»a lakOa i hoihoi !|i ai ia Mr. Kanehaku, nō ke awa o Ho- ' "lulu nei, ma ka PoaO.no aku nei i hala. Nui ka Hilinai i k* Ak\U Wahi a J. Kailapa. Kanehakn, aols mea e ae Xina i "hoopakēle mai i ko--11 ola, a i hlawi mai iaiā i ka ikaika, aka o ke Akua no ia, ka Meisi i i rnau e pane mai i ka pnle a ka poe ♦ noi aku ana i Kana mau kokua ana

mai ia lakou, a i manaoio hoi i Kona inoa. "I ola au i ke Akua, aole i ka ike ame ke akamai o ke kanaka," wahi aua. "Ina i manao ke Akua e kiola ia'u iloko o kai, ua make au, aole e pakele, uo ka mea aia laia ka mana e lawe aku i ke ola, a e waiho mai pahu elike me Koua makemake." Ma kela paialewaia ana o kona wnapa e ka niakani, maluna o ka moana, he hookahi wale no noonoo nui iloko ona, e halawai ana oia me ka make, no ka mea aole ka ai, ka wai ame ka i'a, e hiki ai e hooikaika mai i kona kino, aole boi he mau kokua, ma kahi kokoke mai iaia. >io ua la eliuia kona noho malie ana maluna o kona wahi waapa, me ka maopopo ole o kana mea e haua aku ai; alaila ala mai la kona noonoo, e pule akn i ke Akua, e haawi mai i ka ua, he mea oiaio, ua haule mai la kekahi kuaua, a lana ka wai mamua o ka waapa, a kekahi kapOlena ana i hoomahola ae ai i loaa uui mai ai ka wai iaia, a komo iloko o ke kini geso!ina, mauao ae la ka hoomamaia mai o kona maU pilikia. No na la he iwakalua kumamaono, B.Qle he wahi meaui i komo iloko o kona .opu, koe wale no ka wal, no \f.a mea o haule mAu ir< ka ua, i kela anie • »>'- k«ia ka hoakoakoa.ana i ka wai, ua loaa iaia he ewalu kalani irsu. t . ,3([auuili o k '|a nonoi mau ana i ke i ua kpkiua ana, ine kona ike pu ana iho bo hoi i ke kaman o ke ola iloko o kona kino, ua ala mai la kekahi uianuo, he mea pono iaia ke liana aku i kekahi mea e loaa mai ai ka i'a, nolaila hoomakaukau ilio la oia i kekahi hao, me ke kuwakuwai ana .-a-oi, alaila hoopepee ae la a kohu īnakau, hoopaa mai la mamua o kekahi laau, o ehiii kapuai ka loihi. Me kekahi kaūla loihi, ua hoopaa ae la oia i kekāhi Welu| a nikii aku la i ke kaula i kekahi laau, alaila hoowalewale aku la i ke kaula me ka welu iloko o kekai, ma ke kakelekele ana ma ka

aoao o ka waapa, a he mea oiaio, ua holo niai la kekahi mahimahi, i ka' wa i ike niai ai i ka welu, a i ke kokoke ana mai o kela i 'a ma ka aoao o ka waapa, ua kilou aku la oia me kana hao i hoopepee ai a kohu makau, o ka paa mai la no ia o kela mahimahi, a kau ana iluna o ka waapa, akahi no a manao ae ke ola, ua loaa he mea nana o ai ai. Iloko o ka pololi, no ka mea aole oia i ai no na la he iwakaluft-kumamouo, ua hōonmka aku la oia e ai maka i keja i'a, aole no ka ono maoli, aka aia ka pono o ka loaa aku he mea nana e hoomau i ka ikaika iloko o ke kino, a n>a kekahi manawa no o kela la, ua paa hou mai la iaia he mahimahi, elike no ine kela hana ana, i paa mai ai ka mahimahi mua loa iaia. Ua kaula'iia ka lua o ka mahimahi eia i ka la, i ole ai oia e pilikia, a mai kela manawa mai ahiki i ka piha ana 0 na la he kanakolu-kumamakahi, aole 1 paa hou iaia kekahi mahimahi, a o kela mau i wale no kapa mau meaai, we ke kamau ana mai o ka wai. Ma kanakolu-kumamalua nae o na la, paa hou iho la iaia he mahimahi, a h'oomau aku la no oia i ka ai ana, elike me ia ana iaiai i na i'a mua elua. Ike 1 ki MekUkhi Ma kekahi po, oiai n oo Kanehaku maluna o kona waapa, ua ike oia i kekahi mokuahi, ma kahi kokoke i kona waapa, oiai nae ho p«ulīuli kela po, aole hoi ana kukaepele e ho-a ae ai i kona kuku4, ua pulu i ka ua, ua hiki ole i kā poe oluna o kela moku ke ike mai iaia nei. T T a ku oia maluna o kona waapa, a kahea me ka leo nui, aohe nae he wahi mea a loheia mai e ka poe oluna o kelai moku. 0 kela moku a Kanehaku o ka ike aha, o ka moku Kuleui ia, o ka hoounaia ana e huli iaia, a ina paha i ka wa "ao, kelā kokoke l<?a ana o ka waapa i ka moku Amerika, ina ua hiki ke ikeia niai, a hoopakeleia i ka wa kupono loa. *..Me ia paialewaia e ka makani malu'na o ka moana, ua ike aku la oia ia Nihoa* 0 ka mea apiki nae, no kekahi mau ia lehulehu, me na po lehulehu q kaapuni man ana kona waaipa i kela j mokupuni, mp ke kaawale ole aku i kahi mnmao. t r a pili kokoke aku no

kona waapa iuka o ka aina, eia nae ina no kona lele iloko o ke kai, a au iuka o ka aina, aole no he manaolana no kona pono ma kela mokupuni, oiai he puu |K)haku oneanea wale iho no ia, ua ahou'a no ka noho malie ana inaluna o kona waapa, ina no kona make, o ia iho la no, a iua 110 hoi no kona pakele, he pomaikai ia mailuna mai. Loaa i ka Waapa Kepani Ma ke ahiahi o ka Poalima, 12 0 keia mahina, i hoea aku ai ka waapa Kepaui, ke Kaiyo Maru, \ noho kapenaia e Kaahiwamara, me eha hou ae poe Kepani inawaho ona, a ike aku la lakou i ka lana mai o keia waapa, e laweia ana e ke au. E hoowalewale ana o Kanehaku i ke aku, via kahea aku la kela poe Kepani iaia, a i ka lohe ana i ko lakou leo, i huli mai ai oia, a ike 1 kona mau hoopakele, a manao ae Ja ka palekana mai ka make mai. I ka manawa i loaa ai o Kanehaku i na Kepani lawai'a, ua lioike mai la oia ia lakou i kona moolelo ku i ka walohia, me ka olelo pu ana* mai ia lakou, ua makemake oia e hoopakele pu ia kona waapa me ia, a e laweia mai no Honolulu nei, a e hoihoiia aku hoi kela waapa imua o kona ona, ma Kawaihae, Hawaii, oia o Oliva Laau, ka mea iaia i lilo ai ka aelike no ka halihali ana i ua leka -mawaena o Kawaihae ame Maliukona. 0 ka hoea ana aku no ia o kela waapa Kepani mai Honolulu aku nei, »ina ka nui pu o na dala i hooliloia no na makaukau lawai'a, i ka loh'e ana nae o kela poe Kepani i ka moolelo 6 Kanohaku, akoakoa ae la lakou i kahi hookahi, nie ke kukakuka ana i ka mea pono e hana ai, a hooholo ae la lakou e huli hoi hou mai no Honolulu nei, me Kanehaku; ua hoopaaia mai la kona waapa mahope, a koloia mai la e ka waapa Kepani, a ma ka hora eha'o ke kakahiaka 'o ka Poaono nei, i komo mai ai kela waapa hoopakele me Mr. Kanehaku, ke kanaka i manaoia ua make, lie aneane e piha ka elua mahina ae noi i hala. Haawiia na Kokua Dala 1 ka manawa i pāhola ae ai ka nuliou, no ka hoopakeleia ana o Kanehaku e na Kepani lawai 'a, ua haawi koke ia 11 a kokua iaia ma ke dala ē ka poe ? komo na inanao aloha iloko o lakou, me kona laweia ana aku e hanai, a e ike i ka Meia Fern, a hoike aku la iaia e hoouna i ka lohe i kona ohana, no kona hoi'i ka oiia nona ka waapa, e hoihoiia aku ana kona waiwai iaia; ua hooko aku ka Meia Fern ia noi, ma ka lioouna ana aku i ke kelekalapa uwea ole i ka wahine a Kanehaku, ame na hoaloha ma Kawaihae.

He eke dāla 1 hiki aku ka, huina ma kahi o ke kanawalu me kanaha keneka ka i haawiia aku iaia, e na hoaloha Kepani, na keiki poola, ame ka lehulehu ae o keia kulanakauhale, me ko lakou inanao, ua oi aku ke kokua ana i ko lakou niakaainana ponoi, iloko o ka j>ilikia, mamua o ka poe mawaho. Ua hanauia o Kanehaku ma Lahaina, Maui, i ka 1865, a iloko o kona manawa liilii,- i laweia ai oia no Hawaii Komaliana, me na mahio a na pukaua a Kamehameha, ka Na'i Aupuni, a elike no me na hana maa i na kanaka Hawaii, ka; lawai'a, o kana mau-hana no ia maiaila, a no ke kokua ana aku hoi ma ka halihali ana i ka leka maluna o ka waapa aila ea, i halawai ai oia me ka pilikia, nana i hookaulana ae i koua inoa, e paa aku ai ma ka moolelo o na kanaka i hoopakeleia mai ka make mai ma ka moana. '