Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVIII, Number 11, 12 March 1920 — KE AU KAHIKO O HAWAII NEI. [ARTICLE]

KE AU KAHIKO O HAWAII NEI.

Pal*paia 1. Hoomakaukauia no ka AHAHin PONOKOHO—PAIiOKA 0 NA WAHIME O MA^I. Ii ke au kakiko ma ka moolelo o ke no nei, o ke auo o ke a(ipuni e noho mana ana maluna o na lahui kanaia like ole, he aupuni moi,,iue ka mana piha i knnia maluna o ka moi a moiwahine paha, a i kaupalenai» hoi i kekahi wa e ka mana a'o alakau O na lala oia aha mana a'o alakai—oia ka poe ku'ka like, na ka moi no lakou e koho, ma ka. haj>auui o na aup.uni, O ika moi hoi, o ka mea maa mau, he mea oifl i 'i alllo kc aupuni ia- i »kiu6hi, I a mahope mai ili i kahi keikikane a kaikamahlne paha e like me ka hanau aua a koho ana'paha a ka nioi i hope nona. « Malalo o ia nohoua aupum, mai ka moi inai ka mana e oili mua mai ai, a aole-hoi mai na ae, & ua iS he māna kaokoa, aole hoi he kauka i aku i ka lehnlehu. Eia wale mai uei no a keia mau makahiki —aole i linliu loa ae nei, akahi no a knj»u ae ka ht)omaopopo ana ina kekahi mau aupuni, e pono ka ka lehuleliu e hooponoj»ono ia - lakou iho, ma ke koho ana i ko lakou poo aupuni ponoi, me ke koho ana hoi i man waha* olelo no ka hana ana i mau kanawai alakai, i ko lakou poo anpuni a me ke | aupuni. Ua kapnia keia hooj»onopono 1 aupuni lie aupuni no ka lehulehu, a ua I kapa mau ia he aupuni Repubalika, o I ke ano hoi o ia: ua hoomaka mai ke [ kumu o ka mana mai lalo mai, mai ka | lehulehu - mai, aole hoi mai ke poo aui puni mai. I A hiki mai nei ika wa ,aole i liuliu ae nei, ua kaa mnu i na kane ka niana kolio j»aloka, a ia lakou wale no ia ku- ' leana i haa>viia ai, aka, mamuli o ua I ninau anō nui hooholomua i ka hooponopouo aupuni o keia au, ke ulu ikaika ! nei ke ohohia me ka hiliiiai piha i ke kupouo loa e haawi pu ia aku keia kuleana koho jialf>ika i na wahine. O kc ake nui o ko kakou ahahui e loaa mai keia kuleana hoojM>nopono like o keia au holomun maanei. 0 keia iuahope iho nei, lie walii Imaj kaka jiokole 110 ke au kahikō o Hawa-ii nei, e hoike ana no na wahine i noho I oihana jtoo maluna o ke aiipuni, ko lakou mana, ka nooan me ka piha maknukau ma ka lakou hooponopouo ana, me ■ ko lakou hilinai nui ia e ka lehulehu. VTa laweia mai loko mai o kekahi mau ' moolelo Hawaii keia mau hoakaka: ! ( 0 ke kulana nohona ona kannka me ka iiooponopono aupuni ana o Hawaii | nei ua maheleia i na niahele ekolu. Ka mua, ke au maniua aku o ka hoea ana 1 mai o Kaj>ena Kuke i keia paeaina. i ka j makaliiki 1778. Ka lua, ke au e pau aiia i ka wa i hoea inai ai na Misionari j Amerika i ka makahiki 1820, e hui pu ! ana hoi ka na'i aua me ka lanakila anu , a noho alii ana o Kamehmeha I, ka pau ! ana o ke kapu me ka hoomanakii, me. ka hoomaka ana o kanaka e ike i ka malamalama hou. Ke kolu, mai ia wa ' mai a hiki i keia manawa. | Aole he niau pnlapala a mooleJo hoi i kakauia no ke au mamua aku o Kapena Kuke, —o na inele me n'a nioolelo waha wale no i loaa mai i na niamo hannuna. 1 ke nu kahiko ua mahele j»ajiaia ka i lehulehu i na ano nui ekolu — l ka j»apa alii, ka papa kahuua, me ka ! lehulehu (na makaainana). | Ile ili aku- ka nohoalii i ka maino o 1 ka ohana alii e noho j)oo an-i, aka h" j mana no i ka moi e koho i kona h(»pe' alii, ke ol«* ia, alaila na na _nlii e koho mai waena ae o .lakou i ka "mea kiekie loa o lakou i īnoi. Ile mana nui ka i * liaawiia i ka liina o ka j»oe hawaAva e noho maua ana. O ka moi ka ona o na nina a a o na i 'a no hoi o ke kai. 0 na alii j»oo nialalo iho .ona kona niau ukali ai pomaikai; malalo iho hoi o iu phe na kuukauaUi' haahaa iho, lia kouohiki (haku aina) a malalo iho hoi ka lehulehu—na makaainana "hoaaina." O ka moi no ke poo nui, a o na alii iho na hope malalo ona ma ko lakoa mau walvi, na lakou e hooponopono i na ku-ee a f»au mawaena o kona poe kanaka. I:ka niake ana o kekahi alii ,lilo ka aina i ka moi a i ole i ke kiaaina o ka mokupuni. (Ja liiki ia ia ke hoonoho i kana keikikane a wahine j>aha, a i 01-> 1 kekahi mea okoa ae j»aha inalnna o ia a}>ana, aka, o ia hoonoho ana.e nj)onoia no ia e ka moi, a i ole ke kiaaina jiaha, mamua ae o ko ia mea noho ana ma ia kulana. O na inakai o ia no na kah«i e noho pu aun me k i moi a alii j>aha. Mamua aku oka na'i auj)uni a Kamehameha, he nioi ko kela me keia mokuj>uni. Ua auhauin nn aina a pau no ka pono 0 'ka moi me kona aloalii, ? like me ka makemake. He kauia no hoi na auhau kaulele i na.w.a a |jau aka .moi e niakemake ai, e like ine ka huina e lawa ai kona hauoli. O na auhau e ai,—o ia ka i'a. puaa, moa, uqla, kalo, hua-kukui Inma, hinai, kaj>a, wap, uj>ena lawai'a) hulu manu ahuula me ka mihiole, umeke r a mahope mai iipi ka iliahi (laau aala), a mahope' K»h mai nei hoi i keia wa he dala ihaoli. He hanpliina maoii kahi auhau e kauin ai, e lioohanaia ni kanaka no kekahi mau 4a o kela me keia maliina e mahi i ka ainn.uo ka moi me na ali.i. TTa hookaumalia maoli ia ka j>oe ilihune me 'ka awaawn hain'n maoli. 1 0 ka hale o mua o kahi o ka moi a kiaaina e noho av, kahi maa mau e malamaia ai o na hookolokolo lawehala. Kakaikahi loa ka haawiia o ka olelohooholo, a lohe likeia na aoao eiua 1 ka wa hookahi, he alo a he alo. I waena o ka i>ohai kanaka e akoakoa ana e ku ai he po»l»o wai, a ma kekahi aoao e noho ai ka poe i hoopiiia uo .oa hewa I:«e ole, na ke kahuna e pule,. a ia wa e kau like ai na lima elua o kela nie keia lawehala, maluna o ke poi wai, oiai He kahuna e haka jiono ana i ka wai o ka umeke. Ina e al.eple kaw.ai, alaili ua hewa \ka lawehala. I a Wa aole he hoomaopopo paj»a ia o ka hoopai—i kekahi wa no nae ua hookukeia ka poe lawehala i kahi mokupuni okoa, hookauia nialuna o kahi w aa nakaka a hookuu i e kai, a i kekahi wa he pepehi maoli u a niake i ka po i ka Wa e moe ana. 0 ka make no nae ka hoopa'i maa mau. He make ka hoopa 'i 0 ke k*naka e ku ana i luna, i,ka wa e oliia aj*ka inoa ? '"P. 1 ma k . e me,,e . «»ka wa paha e halihalua ae ai o ka.ai, waieinu a apki paha oka moi: ka aal.u-aoa i kajii kT pa ona; ke komo a.n a k u ma kona ; wahi nie ka ae niua o!e ia, a i ole a'e paha maluna o kona aka, a o ke aka paha ° kona hale. īna e helē aku imuk o ke aio anoano o kU moi he kakolo

flku a mua oiki, a pela *no lu» boi, ho kokolo. ,He niana piha. ko ka moi ma luim o ke ola, ka ikaika lawolawp han<i mo ka waiwni o .kone nlau niakaainana a pau. ' Ua ; h.-inauiā o Kameha/neha I, Nov„ 17] kona.wn opio ua piha mau oiu i ka olioli iloko o ka iini noeau, a na lilo nohoioia he puoahele. Ua ulu ae oia a, hil<ij koiia lilo ana x»iu kokahi o na khnaka |>6oke]a loa'ri>a ka moolel" 0 Hawaii nei. Hc ho'ophho oia, he kau I like, ikaika, he niaka'u ole a he kuio, a he koa 'wiwo ol<». He lillli, ku-ee a h&ytftiele no mawa ena o kanaka o nfi niokup&'ni a pau. K kaua mati aba lakoū, a mamuli o ka )i).> ia hana, ua hoahemahoma i ko lakoi mgu maia a poino no. hoi lip lakou waī wai. l T a. hookuikahi o Kamehameha ' kona aiwaiwa, a naahope o kh hakoko ikaika me ka hookahekoko wc liweli, ua loaa ka lanakila maluna o na alii nie ko l&koii poe ukali ma ka | kupuni .0 a jiela i ua'i malie ai Ina moku e ae,—ia Maui, La | Oahu, ao ka hope loa o Kauoi .me |wViihau. lTfc Olelo wale ia Aoeane k» i ka umi-kumam.iono kaukani kānakV7n«i na waa i aū i ke koi mai kahi mplui puni a i kekahi, i ka wa o ke Jtaūa., a ua oleloia, ma kekahi kaua ana, paa pu k*: kafoa o Kaunakakai i ka auwaa no an'ane eha t mile.' I kē pib 'aiia b rii l, ifilfiW i 4 J>au, ua hoo lilo o Kaniehameha i lia aina a pau nona ponoi, a mahope o laila ua, roat|e)ebe)«aku oia. Uo hoomalnliia oift i na ra< a a pau, a ua kau i na kanawai me np l»poponopono ana i maa o na m6kupuni nk** ole ma ke ano hookuikahi. ' Ua h6olioi i hoi a hoeueu aku oia i ka mahlai k & uri I hana i mau alanui. E noho. haaheo ao» | o Kamehameha iloko o ka oluola i kn Kapena Kuke wa i hoea moi ai i' k£i < paeaina. O ke leapu o ia au kahiko, o ia mao-< bo ka mole o.lea niaua -hoopoooponō i k 'i nohona lahui o kanaka ia wa, a Ka?" hameha i hooko ai me ke oolea, i tnba f mau ai kona mana maluna o lakou. 0 ka poe piha ia o kona a\o.. a4ii | ka i koh&ia 1 poe kiaaina no na puni like ole;, a o ke aloha alii me ka makaukau ke kahua i hiki ai e h : ooka I huapaa. i ka mana o ka nioi maluna ō, k<* <kahua paa. I ka hookohu aoa i na ¥ia aina ua uana mau o Kamehamehi i'ks kulana p:iulele i'o ia-ii, n«e ka ntik*n pwup me ka. I: hoopilimeaai ole i ke, kttl» jfla ?lit O lta hoololi ano nui loa aoa i hana ai, o :a uo koua hoohui ank i ka ; mana i lee aupuni l keia paeaina a pau loa malalo o kona .mana l'ponpu -f r "(Ao!e'"i pat».) : ■