Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVIII, Number 30, 23 July 1920 — He Moolelo no MATE WILEMOTA He Kaikamahine no Kekahi Halehana i Loaa na Pomaikai [ARTICLE]

He Moolelo no MATE WILEMOTA

He Kaikamahine no Kekahi Halehana i Loaa na Pomaikai

l'a hala paha he iiapahu hora ia laW« .uO" k( ; kakali a:v.i ; malaila. lohe ana no lakou i ka haUilu o na kapuai •_ wawa»« c hookokoke mai ana i ka hale. 11 c kanaka opirr ika lakoi'! nana aku ka i maa'.o ae mamua o lakoii. a i ka hiki ana nia , l;a laai o ka hale. hookani aku la i ka hele. a he mau minuke ina ia hope iho ua weheia mai la ka puka nona. a ike like' ::ku la lakou i kona komo ana aku iloko o ka rumi. Aole oe e ha'oha'o iho ana, e ka makamaka heluhelu, i; nei kanaka opio i komo jaku la. o Rtiela Moasa no ia. e hcle | ae ana e ike ia Mate. elike me ia i ike muaia ae nei ma ke- j kahi o na mokuna i hala. a o kona kumu o ka heie ana ae, ! iio ka hoakaka ana ae no ia ona i kona manao ia Mate no 1 ka leka a I 7 iseka, a o Dupona hoi ma kekahi olelo ana. ua huna i kona inoa oiaiot ole ai o Mate e hoopihoihoiia. o ke : kakau ana ae ia Mate, no kona makemake e hui a e kama- j iiio pu me Mate, a no ka hiki ole ia Mate ke ike i kana mea ! pono e hana aku ai, pe'a oia i noi ae ai ia Ruela e hele , a e hoakaka aku i kona inanao maluna o iiileka. i Ma kela manawa a Mate ame Ruela e kamailio ana i komo j aku ai o Dupona, elike me ia i ike mua ia ae' nei ma na! mokuna i hala. Ma kela manawa a Ruela Moasa \ kom >! aku ai, me lie mea la aole o Dupona i lioea mai ia manawa; r loaa mua iho ai la iaia ka ike he kanaka okoa koloko o ka ! rumi me Mate, a no ia kumu aole oia e aa ana e konio koko s ahiki i kona ike ana aku i ko Ruela hoi- | He hapalua hora paha mahope iho o keia manawa ua ik" | aku la ka inakaikiu i ka hele ana ae o Dupona a ku mawaho i 0 ka lanai oka hale a hookani aku la i ka hele. 'Aole hiki J 1 ka makaikiu ia manawa ke ike i ko l'qrota walii o ke kau- j ohaia ana aku e kali, aka. ma ke koho wale aku no. me he j mea la nae ua hoonohoia aku uo oia ma kahi kokoke mai ij kela hale, i hoea aku no ia o Dupona me Mate pokole ka '■ hana o ke kaili ana aku iaia ma ke ano aihue. j Aohe i paa pono mai ka puka mahoj>e o ko Dupona komo ana aku, o ko*ka makaikiu hoolale ae la no ia i kona mau kanaka e hoopuni ae i kela hale. "O kō kakou manawa keia e hele aku ai e hoopuni i kela hale me ke kali hou ole iho. Aia oia ma ka rumi mamna nei. O kekahi o olua ma ka puka aniani inamua uei e ku ai, ao kekahi ma ka puka aniani ma ka aoao mai eku ai." walii a Tarava o ke kauoha ana ae t na makai. j "īna e oili mai oia ma kekahi o kela mau -puka aniani,! elike me ia ana,e hana mai ana i ka nana aku. ina no ko maua koino aku, mai hookuu olua iaia, paa olua iaia ina no he kuinu ia no olua, eki aku ai iaia me ka pu. Ooe e Hale. e hele pu mai oe me a'u." Me ka hikiwawe loa wale no keia mau kauoha o ka haawiia ana ae, a ia manawa o ko ka makaikiu hele j)u!olei aku la no ia no ka hale me ka ūkaliia ana aku <% Hale, a ia woh« , ana mai ana i ka puka aohe i lakaia. o ko lkou komo loa aku la no ia iloko o ka liolo. O Ruela ka mea i halawai aku.me laua mala.ila. o ko; Ruela haalele koke ana aku no ia i ka rumi hōokipa, kahi o Dupona i hookipaia aku ai e Mate, elike me ia au e hoomanao la, e ka makaniaka heluhelu. ma ka mokuna mua 1 kaahope ae nei. Ua lilo keia komo hikiwawe ana aku a ka makaikiu ame Hale i mea hoopuiwa loa aku ia Ruela, eia nae ua ike kokp aku la ka makaikiu ia puiwa ona, a papa koke aku la iaia mai walaau ae: "Hamau! Mai walaau ae oe a mai ninau mai i ka maua hana o ke komo ana mai la ma ke ano he mau mea komohewa me ka ae oie ia niai, aka, e loaa aku ana ka ike ia oe no ke kumu o keia komo ana mai la mahopeaku. Mai kamilio mai oe, he kanaka hooko au i ka makemake o ke kanawai, he makaikiu au, a i hoea mai la au ianei no ka hopu ana i ke kanaka i komo mai nei aia maloko o kela rumi. Maliope aku au e hoakaka ai ia oe i ke kumu o keia hoea ana mai la, mai hoao mai oe e ku-e i ka'u hana- h' llale, inaanei oe e kali ae ai ia'u; owau ke komo ae iloko e hopu i kela kanaka."

Me ka awiwi wale. no nei mau oleln a ka Makaikiu Tarava o ka pane ana mai, no ka mea, aule ona makemake e hoopau wale ia koua inanawa me ka waiwai ole oiai oia e liooko ana i kana hana. Me ka pane ole mai hookahi huaolelo o ka weiie mai la no ia o ka Makaikiu Tarava i ka puka o ka rumi hōokipa, a me kana pu panapana e ]>aa ana i kona lima, a he paa kupeehao hoi ma kekahi iima ua makaukau loa oia no ka haiawai ana aku me Dupona. Me ka malie loa oia o ka wehe ana mai i ka puka7 a nō ia lohe ole ia o ka nakeke i kona manawa i wehe mai ai aole o Duplona i lohe iki i kona komo ana aku. no ka mea aia wale no maluna o ko Mate mau maka ke kau aheahe o ko Dupona mau maka me ka minoaka mau i na manawa apau ana e apuhi aku ana ia Mate. me ka manao e ])uni mai ana 0 Mate i kana mau pelo aku i kumu e hahai mai ai mahope ona ahiki i ka puka ana iwalio. Ia Dupona e ku ana ia manawa aia kona alo iloko e nan.a ana ia Mate a o kona kua i kahi o ka puka. no ia kumu oi;> 1 ike koke ole mai ai i ka makaikiu i ka manawa ana o ke komo na akn me ka nihi malie loa.. Uookahi kumu.o ko Dupona ike aiia iho he mea kekahi i koino aku ĪA iloko i> ia nmii ia manawa. mamuli o ka nana pono mai o \late i ka makaikiu ia komo ana aku ana. oiai kona alo e huli mai ana i kalii o ka puka. a iaike ana mai a Male ua hoike koke ae 1a oia i konā:-ano hikilele lionke komo ana aku o kekahi kanaka me ka hikiwawe lōa,- me ka ae .ole t ia e k'omo aku, a o kekaiii kumu 110 kiina ike ana mai i ka makaikiu me ka j>u ma kekahi iima a he mau kupeehao hoi ma kekahi linia. Ua lawa i'o no ia mau mea e liooweliweli a e hoopihaia akū ai leekahi iede opio i maa <>le i ka ike ia mau mea i mau kumu hoohkilele i kona noonoo. Ma Uo Mate helehelena i ike aku ai o Dupona lie kanaka e kekahi i komo aku maloko. o ka rumi a laua e ku ana. a liuli koke mai 1? ihope e nnna, me ka iho -koke ana iho o kekahi lima ona iloko o ka pakeke o kona kuka. kahi e moe lolii ana kana ilio pulu nuku .poupou. laia i huli mai ai ike iho la oia i kona halawai he alo,-a he alo me ke kanaka hookahi ana'i kau ai kaweli, ka Makaikiu Tarava, e ku aku ana a e hamama pono aku ana ka wahn o ka pu panapana i kona poo, a lohe pu mai 1a oia i keia mau huaolelo moakaka loa o ka paneia ana aku : "Kau koke ae i ou mau lima iluna, a i ole pela he kanaka īnake oe i nei manawa!" "O, he mau olelo ku maoli keia i ka.weliweli e hiki ole ai iaia ke kupale nona iho ia manawa, a oiai ua ike iho la oa iaia iho ia manawa he pio na ka makaikiu, ua hoolohe mai la oia i ke kauoha ma o kona kau ana ae i kona mau lima iluna. Oiai o Dupona e kau ana i kona lima iluna, a e kau mau aku ana no hoi ka makaikiu i kana p.u panapan'ā: hia kona

poo i na manawa apan, kahea mai la ka makaikiu ia Hale c komo.-aku i ka i ana mai:

"E Hale Lesetera, e komo mai oe i nei manawa, i hoo paa ae oe i na lima o ia nei me na kupeehao." O ko Ilale komo koke aku Ia no ia me ka hoohakalia ole, īi' » ka mea, ua pau mua nei mau hana ia laua i ka hoolalaia, a o Rnela Moasa pu kekahi i komo aku, a pela me na kahuliale, ,Mr. ame Mr.s. Pere. ame ka laua kaikamahine. a kuku nui ana iloko o ka rumi-

I ke komo ana aku o Hale, haawi mai la ka makaikiu i na kupeehao iaia a kauoha mai la e hoopaa ae ia mau kupeehao ma na lim.ā o Dupona, oiai no kona mau lima e kau iin;i iluna a c kulou ana hoi kona poo ilalo me ka hilahila 1111 i. 11 e manawa pokole loa ia oka umiiia ana ae ona k.upee ahiki i ka paa ana. I ka paa ana iho-la o na lima o Dupona i na kupeehao e hiki oie ai iaia ke onioni ae, ia manawa i hoakakaaku ai ka makaikiu imua o Mate, o ke kanaka e ku aku ana imua ona, a o kana pio. hoi ia manawa, o kona makuakane ponoi no ia, a o kela inoa i kapa mau ia aku maluna ona i na manawa mamua aku, o \Vileinota, he inoa ia i kauia mai maluna ona ma ke ano hoonalonalo, o ka inoa ia o kona kah.ulwiai-nuin i.niake ai, ka mea i hookohuia mai ai e ka ahn hookolokolo i inea nana e hooponopono i kona waiwai. O kōna inoa pololei loa e kaheaia ai ma ia hope aku o Mate Dupona, he kanaka o Dupona ana i ike mua ole ai mai kona manawa mai i loaa ai ka noonoo ame ka hoomaopopo aiia. he kanaka hoi a kona makuahine i a'o mai ai iaia e hoowahawaha mau iaia mamuli o kana mau hanaino hiki ole ke hoomanawanui ia. L'a hoakaka pu aku ka makaikiu imua o Mate no ka hoao ana o Dupona e lawe i kona ola i kumu e hiki ai iaia ke lawe i īla waiwai apau i hooiliia maluna ona no ua o Du poua. a ina ia po i hoolala ai o Dupona oia ka m'anawa e hoōkoia ai ia manao lapuwale ona, eia nae, mamuli o ka ike mua ia ana o ia manao ona i hoopahuaia ai kana mau hana, a o ke kumu hoi o kona paa ana i ka hopuia a liio oia i pio na ke kanawai. L'a like keia moolelo a ka makaikiu e hoakaka aku ana i ua o Mate me he kuikele oi loa e houia aku ana i kona puuwai, ua.piha loa oia i ke kaumaha me ka hilahila pu no keia hana a kona makuakane ponoi, me kona mihi pu iho ī kon pakele mai ka make niai.

M;i keia manawa akahi ne» o Mate a hoakaka i kona moo- j lelo mai ka nma a i ka hope imua o Ruela a imua hoi o ka i ohna Pere. alaila noonoo iho la o Ruela Moasa oia k» ke j kumu o ko-Mate hoike ole ana mai iaia i kona moolelo, elike me kana i pu'e mau mai ai e hoakaka aku o Mate iaia, a ui o Kuela hoi i hooholo iho ai, no kekalii manawa no e hiki mai ana e hoakaka aku ana uo o Mate iaia i kona moolelo, 0 keia iho la na manawa la. Ua lilo keia moolelo a Ruela o ka lohe ana iho ia i mea hoehaeha joa ia 110 kona uhane, a i ka mao ana ae nae o in mau manao kaumaha, alaila hopu aku la oia i na lima o Mate a paa mai la iloko o kona me ka l]oike pu aku i kona aloha ame ka menemene pu nona. i "(). e Mate," wahi ana, "aole au i manao penei iho la ki inanaonao o kou moolelo, o kou kumu no ka ia o ka hoike koke ole ana mai ia'u. Akahi no'a' niaopopo ia'u ke kumu j e ko kaua halawai ana me ka poino ma kela manawa a kaua J 1 hele ai i ka holokaa ma kela ahiahi Poaoiio, a i halāwai ai i kaua me ka aneane i ka make, alea, mamuli o ka lokomaikai! o.na lani wale no i hoopakeleia ai ko kaua mau ōla." " \e; ua maopopo ia'u he kanaka kekahi e hoao mai ana ; e hoopoino i kuu ola, oia ke kumu o kuu olelo ana aku ia oe ma kela manawa a kaua i liele ai i-ka holokaa e halawai ana kaua me ka poiilo. o ke kanaka e imi mal ana e hoopoino i j kiuroh"o , ia"ke"kaīi'aka naiia i hoopuiwa i ka lio e huki ana i ke kaalio a'kaua e kau ana, a ina paha oia 'i maopopo aia kaua malalo o kela owawa kahi i waiho ai ma kela po, ina ua hele ae oia e pepehi ia kaua a make ma kela wahi me kaike ole ia, 'he make liAule pali ka oleloia ana, ke loaa ae na kino make o kaua e waiho ana," wahi a Mate o ka pane j ana mai me na waimaka e haloiloi mai ana ma kona mau lihilihi maka. ' • Oiai ua o Dupona e hoolohe aku ana i na olelo apau - •? kamailioia mai ana nona, ua hiki ole iaia ke hoomanawanui i ka lohe aku, kulou iho la kona mau maka ilalo me ka hiolo o na waimaka me ka hilahila ame ka ehaeha pu no kan.i mau hana ku i ka hilahila ole v me ka hoao pu e hoopoino i ke ola o kana kaikamahine ponoi, mamuli wale 110 o ka manao e lilo mai ka waiwai iaia. Ua like ua o-Dupona me kekahi keiki liilii la ka uwe haalo'ulo'u ia nianawa ame na waimaka oia i noi ae ai ia Mate no kona huikalaia aku, ka mea hookahi e ola ana ana i liaua hewa aku ai. a i hookaumaha mau ia ai hoi kona noonoo īio ka manawa loihiAōhe 110 hoi he hoohakalia ana iho a Mate i ka haawi ana niai i ka huikala ana iaia. elike me ia i noiia aku la iaia, a mahope iho o kela huikala ana mai a Mate, ka'iia aku la ua o Dupona 110 ka halewai, kalii a Ciomeza e noho mai ana ia manawa. e hiolo ana ka waimaka ma kona mau papalin-a a e kulou 'ana hoi kona poo.ilalo me ka piha hilahila. ] I ka lohe pouo ana o 11 a1 e i keia moolelo ua kauia aku oia | ma kekahi kulana ka.mahao loa. Ma kona ano he keiki na j ka wahine a Dupona i hoao ai e ana mai i ka ino 110 ka ino | ame ka hoohoka i hanaia aku iaia, ua loaa ia Hale ka manao ia manawa aolie kupono iaia e noho loihi aku mamua o j ko Mate alo a e ike aku iaia, oiai nae, i ka manawa ma-i mua aku ua nui maoli no ka makemake iloko ona e lilo o Mate i wahine inare nana. Kaha aku la o Hale hele elike me ka hikiwawe e loaa ana iaia; ahiki ia la aole i -maopopo iki ia Mate ko Hale moolelo, o oe nae e ka niakamakaheluhelu ka i maopopo. elike me ia i hoikeia ma na mokuna mua i hala o keia mw>lelo. au no e poiuā ole la, o ko Hale makuahine, o ka wahine mua ia a Dupona i make aloha ai, a i makemake loa ai hoi e tnare, eia nae, mai ka lani mai ka honua mai no o, Mr. Lesetera,. ka makuakane o'Hale a pa a lilo ana, a «o | ia lilo ana. i hoomauhala loa ai o Dupona i na makua o Hale ame Hale pii me ka hooikaika maū e ana aku i ka ino ma- (> ( na ]|&le ; ame Hale pu. • Lvlaweia aku la o Dupona e na niakai a hoopaaia iloko n ka halepaahao ma ka īialewai, kahi i hoopaaia aku ai oi Gomeza, a ma kekahi la ae, ua hookauia'aku la na lawehalal a elua maluna o ke kaaahi no ka hoihoi ana aku ia laua i Nu i Oiina e hookolokoloia ai. !

Ua hoi pu ka makaikiu me Llale ame na paahāo, a i ka lioea ana aku i.Nu Olina ua hookolokoloia o Gomeza malaila no na karaima lehulehu like ole ana i liana ai a e kakali. a'na hoi kona hookolokolo no kona paa i ka hopuia. U,a hoopa'iia oia no kona ola, maloko o ka halepa&hao ia e noho' ai apau na la o kona ola ana. Ua laki oia aole i haki kona kania-i i ke kipuka a ke kanaka likanaka. No,Dupona hoi ua lawe ponoi ae oia i kona ola. laki oia aole i kauia aku maluna o ka amana likanaka. Ma ke kau hooilo hope holo aku la o Joe Keranatona 110 ka hema no ka ike ana i kona hoahanau ia Hale, a he mau mahina kona hoohala ana malaila maluna o ka aina mahi pulupulu o koua hoahanau. Ma ia manawa he kanaka hoopukapuka waiwaipaa oia e liana ana nona.ponoi iho, a ua lilo oia i kanaka holomua ma ia hana, me ka nui o na pomaikai i loaa iaia. No Toni Hailaki hoi r ke aikane aloha a Hale ma, he kupakako oia 110 keleahi halekuai kamaa nui ma ke alanui Elema, a. e hooikaika ana oia ia maaawa e: lilo i lala no ia hui ma ke ano he hoahui-.

Ua lefruleh.ii na hoololiloli i ikeia maloko o ka halehana j o ka haiewili olopapa kahi a Mate i noho hāna aku ai no hookahi makahiki a oi, mamuli o ke komo ana aē he luna nui hou, ua hoololiloliia ae na halehana, a ua hoonui hou ia ae. a ma keia manawa he elima papahele ke kiekie oia hale. Oia mau no ka poho hana o ka luna, ka hoaloha kahiko o Mate, ma ia hale a ma ke kulana mua no hoi i lawelaweia eia no na makahiki lehulehu. No losepine hoi, ke aikane aloha a Mate, oia mau no kona noho hana ana malaila a oia mau noho puupaa no aole i mare, oiai nae, ia manawa e hooikaika ana oia e loaa ona wahi pili liuluhulu nona. A pehea iho.la hoi o Mate Dupona? Pela paha ka mea heluhelu e ninau iho ai'; hoakakaia ae la na fnea apau a koe ia ame Ruela. Ae, he ninau ia. . O, ua mareia oia me Ruela, ke keikikane a ka ona milioua, a o ka mea hoi nona ka halewili olopapa nui hookahi maloko o ke kulanakauhale o Manakaseta, a ke noho mai la oia me ka piha hauoli. Ae; oia ka mea oiaio. He makahiki mahope iho o ka make ana aku o ka makuakane makona ona, a ua haalele mua aku hoi i kona wahi o ka hani maloko o ka halehana Manakaseta he .pianawa lo.Uii mamu.i aku, tia hoohuiia ae la oia me Ruela !NĪoasa, he hoahui no ka hui a Moasa & Manata, a oia kekahi o na ona o ia hui waiwai loa ia manawa. Nolaila, he kne waiwai ka Mate o ka mare ana, a he kaikamahine waiwkai no hoi o ma ke ano he hooilina oia no ka waiwai o kona luaui makuahine, alua pomaikai i loaa iaia e ike ole iho ai oia ia mea he ilihune, a i kulike me ke poo o keia moolelo, "he kaikamahine oia i hana maloko o kekahi halehana i loaa na pomaikai." Ka llopena.