Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVIII, Number 39, 24 September 1920 — KO'U KULANA HOLO MOHO. [ARTICLE]

KO'U KULANA HOLO MOHO.

Mr. Lunahooponopono, Nupepa Kno-, )toa, anoai kaua: j Ia op e ke Kuokoa e alohi nei, ' Ma na welelan o ka honua, j Hoike ae oe i koa nani, | ī ka malamajama oi kelakela, Kikoo aku kou niau kukuna, Ma na kihi o Hawaii Hoku o Kenwe, Oniu iho oe i kau makōkila kepftu, I ike mai na kini o ka aina; ■ j Ka I, ka Mah, ka Palena, * j Mai ka wailele o Hiilawe j A i na paia aala o Puna, . | i ko'u manao kalaiaina, na haHalia i kipa mai, na kokonO e oeoe nei i nei iwihilo, e noi ana, e uwalo ana ia oukou j e ka lahui, owau hoi kokahi a oukou o wae ai i ka holo wao moho iloko iho o Okatoba la 2. Malihini keia e penika]a nei, e hoiko nei i ko 'u nianao ka)aioina, maīok6 o kau"lei mpini, . . ! .illike me ka net» ana o ke, au o ka | manawa, elike me kou noho hoaloha | ana me kou hoalauna, eliko me kou no- j ho hauoli ana me kou koolua, o na kau a kau, |rou noho hiiuoli ann me kou ohana, pela iho la no ke ano o ka nee ana 0 ke au o ka manawa, i na hana pili k.Haiaiua, iloko o ko ka'kou aina aloha. Ke nee nēi kē au o ka manawa imua, he kenikuria hou keia, ke kokoke aku nei kakou i ke kahua mokomoko, maluna o na ninau pili kalaiaina o ko kakou aina aloha. Na ninau e pili ana ia oe e Hawaii lahui, no ka pono o kou home, no ke kuonoono ame ke ulakolako o kou nohona me kou ohana, na koikoi a ke kanawai e uhau nei, kaomi nei ia oe, e na hoaaina home hookuonoono ame kekahi maii hoa Hawuli e aku, na ninau e pili ana i na hoa Hawaii ame kekahi lahui e aku, e paa nei i na aina aupuni, si i loaa oie mai na sila mai ko aupuni rfiai. na hoa Hawaii i kipaleuia, kauo huluhulu ia, elike me kn uluulu ana i kekahi puaa maluna o ka imu, ma o na hana a kckahi o na t>oo aupuni e noho mana nei i keia la maluna o na oihana aupuni. Na alanui o na aina hookuonoono o kakou, na paipuwai o Waiakea home hookuonoono, ke alanui o Waipio, na nina\i pili oihana lawai'a, na flala hoaie a ke aupuni i ka poe mahiai ,ame leo'u ike ana 1 ka pilikia e uhi nei maluna o'u amo ko'u ohana i na kanawai e hoohaiki nei ia'u amo ko'u mau hoaaina hookuonoono, o ia iho la na knmu ano nui, o ko'u kikoo ana akn, kikeke ana aku i ko oukon mau punwai Hawaii, e haawi mai i kekahi mau hunahuna o ko oukou aloha, e noho hoaloha, e ui aku, ui mai i ko kakou pilikia. e ike kekahi i kckahi, e awaiaulu i ke aloha, a ina e •kipa ana ke aloha hoakanaka iloko o oukou pakahi, he maopopo e loaa ana na kakoo kiekie ame ko oukou mau haloka iio'u. E alualu, e hahai kakou i na olelo noeau a akamai.a ko kakou Mesia i 'kana haumana ia Petero, "Mahina oka pohnku e ieukulu oe i kuu ekalesia, a aole e lana'kila mai na ipuka o ka po mahina ou o kau mea e huikala ai ma ka "honua nei, e kalaia ma" ka lani." , He hoohalikelike wale no keia, e imi kakou i alahele e kalaia ai ko kakou mau pilikia, e kukulu kakou i kahuahana no ka'kou ,e koho kakou i jmu wahaolelo no kakou. no ka hele ana aku i ka hale ahaolelo. "no ka liana ana i na kanawai kaulike, ke kala ana ae i ko kakou mau pilikia a ke kanawai e uhan nei i na hoaaina hookuonoono ame na hoa Hawaii K kukulu pu kakou i niau ninan. na kakon e noonoo, na kakou e kaana i ke kappkahi o k oukou mea e ike nei. E wehewehe iki :iku nu ia kakou, i ka'u mau mea i hana ai ma ka aha wae elele i malamaia ma Honoluln i leela mahina » kaahope akn la. Koho iho la na Waiakea ia'u, ia Mr. Otto Eo**e ame Mr. Wm. Keolanui, na eJe:e mai Waiakea aku, a hoea aku la ma Honolulu, noho iho la ka aha wae elele, waeia ae la au owau kekahi lala o ke komito o ke kahnahana o ka aoao, a wae hou ia nu i lala no ke komite kuwaena o ke Teritore 0 ke komite kahuahana, he komite ano nui keia, aia iloko o ko lakou ?ima ka haku ana, hooponopono ana i na kahuahana o ka aoao, o ke komite kuwaena o ke Teritore, he komite ano nui no keia, aia maloko o ko 1 lakou mau lima ke apono aHa i na hookohu o na po,o aupuni Teritore ame federala, e laa ria lunakanawai kiekie, na luna kanawai kaapuni, na lunakanawai fe(lerala, luna leta nui ,ame kek.nhi mau kulana e aku o ke aupuni, nolaila na loaa ka hanohano ia oukou e Waiakea ma o ka oukou elele la. 1 ka noho ana o ke komUe kahuahana, he nui na mea i hapaiia, a i noonooia, he nui na niea i niakemakeia e Weheia mai, mai ke kahuahana mai, o ka ili puakea ka hapanui o keia komite, a o ka. lu»ahoomalu oia no ka Lunakaanwai Kiekip Lopikana, ko'u haku hanā hope a 'u e noho'haoa ana au malalo ona h'e liope kakauolelo o ka aha kiekie. No ka pili hoaloha' a •kapiaaina i fta lala o keia kotaite, ua loaa mai, mai ia lakou mai na kokua he nui. Hoomahnmhua ana i na dala hoaie a ke aupuni i ka poe mahiai o kela ame keia ano, mai ka $3000 a i ka $6000, hoOpii ana i na hookuu auhau mai ka $300 a i ka $1500, he pono keia no ke kanaka ilihune, iua e holo keia i kanawai, kakoo ana hoohoihoi ana i na poe mahiai, na alanui o UoiuA luookiioaooii 0 , pfn|'} oa ' Ma lahttf Aisla i na hana lfaw o*ke aupuni federala, aole hiki ia lakou ke hana ma ke ano limahana, a aelike paha, he elua wAhi kumuhana a 'u i makeinake ai e leomo iloko o ke kahuahana, 0 ka apiki, puka akn la ma ka apUa, & i ka piīka kaulaua a Kaniho, o ia ka ninau ))onus ame ka ninau pili oihana lawai 'a. He nui a he lehuleliu ka'u mau mea i hookomo ai maloko o ke kahuahan'a o ka aoao kalaiaina īiepuhalika, a o ia niaū mea la, he sila ana aua ia i na lhna o na moho ē 1 na kulana luuamākaainaua ame seiī!ltoa, aole e hiki ia ke huhewa ap ma o a maanei, e kakoo ana lakou e haohiki ana lakou e hana lakou i na mea i hoakakaia ma ke kahuahana, e lilo lakou i naau kanawai, a oia mau hua auoano a ka oukou elele i kanu ai, ke n:u nēi ia me ka maikai, p\pi muu oo i kahi wai, a i ka la mahope e ikeia al kona hūa ana. Noīaila, e na makamaka, na haku lu- ; namakaainaua, na uiana koho haloka e makaala loa i ka pipi' ana i ka wai i kalii hua anoano a kakou, e makaala mai i ka onkou mau moho o kakoo ana no ke kupooo ame ke kupono ole, a no ka pniea,- o pau kahi anoano a kakou i ka mu. _

Ina aole i kanuia keia anoano iloko o na kahuahana o ka aoao kalaiaiua Repuhalika, ua hiki no i ka poe i puka ko oukou maii wahaolelo o na hale kaukanawai ,ke olelo mai ia oukon, '-aole hiki ia makou ke bnna ia mau kanawai, a no ka mea aole hoakaka d kc kahuahana o ua paa ka puka is oukou, aia maloko o ko oukou litha ke ki o ko t)ukou pono, a o ka iiiea wile no i koe ma ko oukou aoao, koho i ka poe a oukou i hiliUāi a nana aku i ka hopena o ka lakou hana;'V E noi akn ana au ia oukou e ka lahui> ia oukou e na mana kohlo, e hoouna oukou ia'u i ka hale kaukanawai, i makaikiu no oukou, i pekapeka mau mai au ia oukou, i ka poe a oukou i koho ai, ina aole a hana ana i ko oukou mau pono elike mo ka ke kahuahana e hoakaka nei. 0 llonolulu ko'u onehauau, a ke hooUahua nei na kapuaiwawae maluna o na lepo aloha ou e Hawāii moku o Keawe, ho'iho'i'mai la i ka'u wahine me ka'll mau keiki ame ko'u mau hulu makua, a | e uhl ana na lepo o keia aina malihini j malūnd o makou pakahi. | Ke i ia mai nei, he Wahi malihiui hoi j keia e alualu nei i ke kulana lunamakj>anana, e, aphea oukou e na makamaka | maikai, na keiki hanau o ka aina, i noI ho hoi oukou a lohe ia mau huaolelo I "malihini," e kaohi iki iho hoi, ko ou- ' kou kapae ia'u ma kuono, a np ka mea, i aole loa no hoi i malihini, o kau ipukai e ai ai, o kaua like nō ia ilaila, aole o ua hoohuiia iloko o 'ka borita o ka mare maomae i kekahi o na huapala o ka aina, kaikamahine a Kanamu Lalakea, nolaila, aole no keia i malihini loa ia oukon. Iloko o na makahiki he 2.1 ko'u paa ana i na oihana o ke aupuni, hoomaka mai ma ke ano luna auhau o Koolauloa, Oahu, no na makahiki ekolu, noho ilp^O 0 ke keena wai o Honolulu 1 makihiki, haalole ia kulana noho i hope kakauolelo no ka qha kiekie m?ilalo o na Lunakanawai Hartwell arne Rob£rtson h£ eha makahiki, haalele ia kulana noho aku i kakauolelo no ka aha kaapuni o .Honolulu, kakauolelo na ka āha hoono kuleana, kakauplelo no ka aha kamalii j no na makahiki he 12, malalo o ka Lunakanawai W. L. Whitney, i make, kuu I hoaloha oiaio i pili pu ia i na kau i iJiala, haalele ka Lunakanawai Whitney ia kulana, lawe pu no ia'u ma. ke keena ijoio o W. 0. Smith ame L.,.1. a oia lio hoi k(*kahi iloko o keia hui loio 1 ikeia ma ka inoa, Smt.h, Warren & ! % Whitney, e loaa ana na uku kiekie loa, a haalele aku la i ka oihana hanohano, i ( ke dala loaa mau i kela ame keia mphii na, a hoi mai la i Waiakea nei e hoaa 1 ai, pikokoi ka waha eiike me na i 'a i I ka makaha, i kau a mea o ke kanu ko, , lohe ae no hoi o mea e mēa tausani, a o mea 10 tausani, i neia mau tausani hooi punipuni hoi ia nei e hoaa ai, o ka pono ka ia a na hoaloha o Honolulu e i mai I ana, e auiiea oe, o Honolulu no ' nei I noho iho Nolaila i kuu ike ana i kuu : pilikia, ka haiki o na kanawai aina, na ko'iko'i maluna o ka poe home hookuonoono a ke kanawai e uhau nei, o ia ke kunm o ko'u holo ma keia kulana . a 'u e alualii nei. j Pau aku la ia e hoi kakou i na mea a • kakou e ikemaka nei. I Ninau alanui o Waipio—he wahi alna ; kaulana keia, pinepine ko'u lohe i ua himeni maikai lohe iho la au 1 keia wahi mele, " Kumaka ka ike'na ia Wai- . pio, i ka papa lohi mai a Maukele, a i ka i'a miliopu i tka lima, a, heha Waipio i ka noe, a no Puna ke ala lawe ia mai, noho i ka wailele o Hiilawe," na mea i maikai' apau no keia aina, na 'lii aimoku o ka aina. no Waipio, ke kunana wale nei ko'u lunaikehala, he oi a ke ku- - panaha, o na eepa o na eepa, o na pu,pukn o na pupuka, haUkae o na haukae i ko alanui o keia wahi aina, ina paha i i mele ia penei: I Kum&ka ka ike ana ia Waipio, i kahi • alanui kipopou, o ka hapa hope ou e ka : hoa, hoohoa aku oe i kou ikaika, poniu- ] niu ailana oe e ka moho, i na puu pohaj ku i o a ianei, e kiwalawala-o ai na wawae. lOwai o oukou ka i ikemaka i ka u'i ame ka pupuka o Waipio? īna aole oukou i hele malaila, he mea mpikai" e ■ hele e. ike i ka pupuka o ke alanui, o na j kamaaina o keia āina, he puuwai i piha J i ke aloha, e hookipa ana i na. malihipi, liamama na ipuka o ko lakou mau hpme īa lakou ,a i kuu hele ana i Waipio 110 j ka hoolauna ana ia'u me nq kaniaainn, •! hoikeike ana ia lakou i ko'u man.io i lioea aku ai, pa mai la au i ka leo oolea o na kupa o keia aina malihini a 'ui hele hookahi ai Aole i kuemi ko 'u manao, ( ua ku aku au e pane i na ninnu a lakou : • \ hoo mai ai. ahiki i Vo \akou Vke i he kulana okoa loa ko'u. I la oukou e na mana koho haloka. na i makuakane, na makuahine, na opio ka-. i ne āme na opio wahine, e hookahi tvai ' o ka like mai kakou, e pupukajji mai kakou i hpokahi umauma, i hohkahi iha _ nao, maluna 6 keia ninau alanui o Wai-i pio. j ,Aia iloko o ka lima o na Waipio ke # ola o ka lehulehu, mai na Hamakua mai, na Hilo paliku, o kakou e na Hilo, na Pana, Kau, na Kohala ame Hono lulu, pehea, e hoohemahema man auanei Jtakou i keia pilikia nui? j ■ O 'ka poi o ia kau ai e ola ni kou nohona i awili pu ia iho me na wahi ' i'a o ke kai, hala ae ana he la, a aku ahiki i kou hooluolu ana, o keia pono, aole wale nou e ke kanaka ilihune, ke holo nei keia pono ia kakon 'lpel mai nei na ; oa 1 lahu i PAsia ,na poo aupuni 6 ke kalana, me )fe teritore i keia ai ; hookahi, Po.i uouo o Waipi6. j 1 Malia paha aole i h,oqkaawaleia kekahi huina dala no ka hoohana ana i keia alanni. ! 2. Tna ua hookaawaleia kekahi bui- j na dala, alaila aoīē lawa kupono no kn hoohana ana i keia alaūui. 3. No ka uu-ku anei 0 na wahi mana koho ma Waipjo, o ia ke kumu hana ole ia, no ka ilihune anei o keia poe, o ia hoohemahemaia nei, n 'W H" nui'|fona 6 uā' aīna o īīihopn, 0 ia kekahi kun^u? Ina o ia iho la na kumu auo'qui, ua poina ke aupunl no ka hooiioo ana i ka pono o ka lehutehfi mai kekahl kihi o ka aina a i kekahi kihi o ka aina. Ina e kalaia ka pilikia o keia p6e o Waipio, o ke kala ana no ia i kokakou maa pilikia. Ina e nuha aua na Waipio, olelp mai ia kakou $ljO o ke eke kalo ; a na kakou no k" ka kak.ou kalo, pehea, owai ke. o na Waipio o o ' kakou p'aha. Ke mipao iu ua hoea i mai i ka o keia lahui, o e noho' ! pololi kakou, aiiki i k6 kakou hoolunlu • ana. [ 4. īna kanuia na uala kahiki, na huika pal?oa, ma Waipio, hoopau ke kanu kalo ana, pehea ia i ko oukoti

manao, paa koke paha ke alanui o Waipio, ke ma«ao aei an, hana koke ia i ka la apopo. 5. Aia maloko o na bila kanawoi, na bila haawina a kā ahaolplo i hooholo ai, o kela kau i hnla aku la. e ik« ana kakou, mau tusni a tnusani o n$ tibla i no ke k?ena o ke kiaaiau, no na hoolilo o kela ame keia aiio, hoo laulea ana i na malih'ini o ko na aina e mai, e kipa aoa ma Ha\fraii nei, na hoo lilo ona poo aupuni teritore no ko hikou heie ana ma Ami?rik& fio na ninau pili aupuni, e pili ana i na hana o kona keena, tausani a taußimio na «lala i honkaawaleia, no ka hookipa ana i na sena toa ame na lunamakaainana o A.merik:t Huipuia, no ka hele ana mai i Hawu.L nei e nana i na wahi kaulana o ka aino, liulahuln me na huapnla o <kn aina, kn ī i na kaa otomobile, pakika a pahee i ns nlanui kameki, lealea launa ole i ka ho jio a ka otomobile, a i kou pono e Ha .waii lahui, ua hoohemahemai'a. Ina hiki ke hookaawaleia i huina (lula no heia mau mea hpoi\ul lilq, m«jflo nei au ina e maopopo lea ana i'na luriifi makaainana o Oahu, Mbui amo Knuai a i hui pu ia hoi me na lunamakaainnna o Hawaii nei, maaiahi loa ka haha hoa kaka no i ko kakou mau pilikia i na mea hanohano o ka ahaolelo, e loaa niai ana no na kokua. Ninau i'a. —Ke hoakaka nei ka l>ila haawina a kanawāi n Senatpa Wise, ua hookaawaieia he ma.u huiila . dala, no 'ka hoohoihoi nna, kokua ana i ka poe mahiai o kela aine keia ano, kokua ana ia lakou no ka hooholomua ana i ka lnkou mau oihana mahiai, a i keia la ua loaa i ke kanaka mnhiai keia mau kokua a ke aupuni, a o- ka mea kupanaha aole i hoomaopopo ia ka pono o ke kn naka lawai'a. He nui a he lehulehu kn poe lawai'a e noho mai nei, i lehia ma keia mea he lawai'a, o ka pilikia ma ko lakou aoao, aole i makaukau no kalū, kenikeni, no ka hooiako ana iaia i vyahi waa, kahi upena, heleUma, kaula, aho lawai'a, makau ame :na lako o ka oihana lawai'.a. Ina e kokua ke aupunl i na kanaka lawai'a, hoolako iaia i na mea apau e pono ai ka oihana lawai'a, ke ,manao nei au e ala hou mai ana na mamo lawa.i 'a a na kupuna o kakou i hala i ka make, apau ke u mau i ka pilikia o ka ninau i'n. Nann aku kakou i keia mau la e nee nei, na ke Kepani © hoolako nei ia oe «? Hawaii i na i'a o ke kai, a no ka mpn ua makaukau lakou i kahi kenikeni, me kahi kakalina, he wahi npena, aho n pela wale aku, holo ke Kepani i ka moa na kaiuli, loaa kahi i'a, lawa kona ohana, a nui loa aku no hoi, lawe i ka makeke, helu ka la, a ia knua e Hawaii e milimili ana i kauhale. lua e kokua ke aupuni i na kanakn lawai'a, ma o ka hpokaawale ana i $500 a i ole i $1000, no na poe lawai'a, ke manao nei au aole poho ke aupuni ina o ke kokua ana ia lnkou, loaa ka i'a a ke kanaka lawai'a, lawg i ke mea mahiai, a o ke kanaka mahiai hoi, knai i kana mau meaulu, e laa ka poi, uala a pela wale aku, ola no ka laLui. Nui loa paha keia kukahekahe an«, e hooki au inaanei. Me ka haahaa, A. KALEI AONA, Hoaaina Home Hookuonoono, moho p alualu nei i ke kulaiaq lunam#k&ainana.