Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 7, 18 February 1921 — KA OLELO KUMU O HAWAII NEI [ARTICLE]

KA OLELO KUMU O HAWAII NEI

Kakauia e Thdodore Kelsey. i He nui ka u'i iloko o ka olelo kumu o.Hawaii nei, o ka oi loa aku, i ka wa e meleia ai. Ma ka olelo e ike pinepineia ana mawaena o na huapalapala leo kahi he anuu, a oiai aole no he mai* kai i ka hoolohe anā aku a kekahi mau pepeiao, eia nae e haawi aku ana ia i ka ikaika me ke ano kanei e pani ana ma kekahi ano' o ka nele o na huapalapala leo hui. Aole e hoohalikeia keia anuu me ke ano o ke kunu ana, ke kihe anā ame na leo kani o ka ihu ku ole i ka hoihoi o kekahi mau olelo o Europa. Ua hoalaia mai ko'u noonoo no k'ekahi laina maluna o ke pob o ka nupepa; "I kē Kihe Aimi o ka Luna Oihana o ke ,Ku Koke Mai no ia o Na Polka" E nana i ka hiehie ame ka hoohihi o ka manao i na lalani o ke meie: ''Nohenohea ka makani Luhaupua, He pua oni ke kanaka, •He mea laha ole." Oiai ua nele ka loaa ana o na huaolelo kupono, ua piha no nae ka olelo me na huaolelo hoakaka e pili ana. i ke ola, ka hoomana, ke ano .ame na mea lehulehu e ae ho nui. He nui o na inoa o' na mea pakahi, e loli ana me ke kulana o na wahi like ole, e hookaawale anā. me ka maikai i kela me keia ano o ka makaui, ke ao, lea nalu ~a e hoolilo ana ia lakou i mau keiki kupa no ka aina. He olelo mole ka 01010 Hawaii i lawa me na hunolelo e hoakaka ana i aa ano kaumaha o ka uhane, o ke kanaka, a iloko o na mea i piha ai ke ao nei mē na mea o:a hoohalikelike. Me ka noeau e kaniailioia ai ka olelo Hawaii. TJa hiki oie e maopopo kokahi mau loli liilii ana o ka leo ame ka hoopuka ana i na huaolelo, i ka pepeiao i maa ole ika lohe aua. Ma kekahi mau moa, iua no ia ua kuhikuhiia mai ma ka piliolelo, jna ke anuu a kaha paha ina ka hoopuka ana 1 kekahi huaole'.o hookoinokomo. Mamua aku nei, aohe mea e ne mawaho o na walia o na Hawaii i malamaia no keia mau olelo nani. E kau aku ko kakou manaolana. o na malea hoailona e waiho ia niai ana ma ka Imke wehewehe huaolelo Hawaii hou, o hooniakaukauia nei i keia wa e ka Rov. H. H. Parker o Honolulu, e hoopau ae ana ia i keia pohihihi. Iloko o keia mau manawa hou, ua loli loa ka olelo, mamuli o ka hookoinoia ana mai o na olelo malihini. Ua leapaoia ae na inoa kamaaina o na mahina he nmi-kumamālua o Hawaii nei, no na eepa elike me 'Manuan, Peberuari, Maraki," a pela wale aku. Pela no hoi ka huāolelo kuamnamu a'hauv mi elike me "honahala," no ka huaolelo Enelani "honorable" e kamailioia nei. Aolie wahi kohu iki o keia lawena olelo ana! Ma ka hapaku'e o kona hoopuka ana, ua kailiku ae ia i ka hanohano o ka olelo Hawaii, ke kuokoa, ka kiehie ame ka nani! He mea pono e kapae loa ia aku ia i wa a no ka wa pau ole!

Oiai ua'hooholo ka ahaolelo no ka hoopopopono hou anā i ka buke wehewehe huaolelo kahiko a Anaru, me kekahi mau paku'i hou e hiki ana-iloko 0 ka manawa i hookaawaleia. He meil pono e hanaia kekahi haawina no ka hoopau poiio loa ana i- keia hana nui, aole wale ma ke ano e lilo i- iwikuamoo no ka olelo Hawaii ,aka ma ko ano ō kekahi ia o na buke kaulana iwaena o na palapala apau a ka lahui Polenesia. NaPalapala la'u ma Honolulu ninau aku la au no ka papa kuhikuhi o na nupepa Hawaii, kekahi mea elike me ka papa kuhikuhi nui a Poole, malia paha e loaa ana .kekahi mau mea Hawaii e uiia aku ai, no na mea i malama ole ia; heaha la na heniahema i hanaia o ka wa i hala,. a heaha hoi na hemahema i hanaia o keia wa. He mau mea kokua nui mai 'keia 1 ko kakou poe kakau i na mea Hawaii! Aolo he papa kuhikuhi o kela ano e waiho nei. I ka nana aku, ua nalowale ka hapanui o na pepa Hawaii mua .ioa, i piha me ko lakou mau "waiwai pili moolelo ame na moolelo kahiko, no ka mea aole i hoomaopopo na lunahooponopono i ko lakou waiwai, aole no hoi he noonoo iloko o lakon e hoopau manawa, ma ka malama ana i na pepa» 0 keia ka pillkia me ka "Hoku o Hawaii" mamua o ka lilo ana ? ae o ka Rev. Desha i lnnahooponopono. He nui ka waiwai o kela mau makahiki mua loa. Oiai he uui o na mele Hawaii kahiko elike me ia i kakau nni ia ai e na ka-naka-haku mele Haole kaulana mamua, aole ia i kulike me na ano o keia au hou, aia no nae he nui na mea nani. | Aole elike me ka palapala Haole, aohe I hoike okoa ne o ka olelo> Hawaii, aka o ka huna aku ike kaona, o ka manao oiaio maoli, malaio iho o ka mea powehiwehi. He kakaikahi loa ka poe -e ola nei i keia la i loaa ka ike hohonn I no ke mele Hawaii. . | K* Mele me na Hula Ma kekahi manawa ae nei i hala ua loaa ia 'u ka hauoli o ka halawai ana & kokua aku ma kekahi ano uuku ia Mt. Kuster, he loio no Los Angdes, ka mea i paani no kekahi manawa me ka Hui Hookani Pila o kela kulanakanhale, ma ke ano he mea hookani pi]a, ua makemake oia e malama i ke mele kahiko o Hawaii no ka hoea mai o kekahi !oea, i'liiki ke hookahua maluna o keia kahua maalahi kekahi o na hui puhiohe kaulana o ke ao nei, elike ia i hanaia ai me na mele maalahi o~sa aina e aku. Malia paha ua, hoole m»i ha hui nui i ka haawl ana n>ai iaia i mikini, no ka pomaikai ole o kela hanfl.

Aia ka hialaai oaakanakai ia "mea holowai kopaa me ka wai," elike nie kana i kapa mai ai i ko kakou poe hookani pila o keia au hou. Ua monao oiā e huli hoi mai i keia kau wela ae j me kana mikini ponoi, ke loaa ole he j alahele e holopono ai Ua hoakaka. ae o • Kauka Matqnea, ma kona manao mai- 1 kai maluna o ke mele Hawaii kahiko, i hoopukaia maioko o ka Buke >laknhiki a Thrum o ka 1914, ma ka wa i poniia ai o Kalakaua,-ua hpakoakoa mai ka moi i ka poe,mele maiua mokppyni like ole mai, me. ka manao e i ka lakou jnau mele, o, ka pilikia wale .no, aohe mikini e hiki. ai ke paa na mele. He. mea pono e malamaia pa.hula ike nui o;e .ia, e ; ukali ana me keia mau mele e ,ke o ia hoi .na mea pili .moolelo, a iloko o ia wa hookahi,' ke mele po. O na ano o na mele kahiko e komo ana ia, oia ke oli, oUoli, ho aeae, kau, paha a. malia paha he mau .ano hgu aku no kekahi. E komo pu me ke. kanikau. .0 kekahi o ,na. hula ike \iilii lga ia, o | ia ka hula kielei, hula ohelo, hula kilu, 1 hula Molokai, hula pa'i umauma, hula, pahu, hula oJapa, hula,pahu.'a, hula ukeke, hula alaapapa, hula kalaau, hula a-la, hula pu.ili, hula paipu/ ame hula j uliuii. Nokeaha mai ko- hoohilahila ?ina' iā kakou me ka hula ku'i? I Ma na mele kahiko o ka nani i»ahenahe i pilipaa aku i ka leo o na kanaka j Hawaii, ua hoihpiia. ia iloko o >ka hula iloko o na huamele kakaikahi,. a iloko j o ko mele olioli, ua hoemiia iho i ka' leo oka huamele hap&ha. 0 ,ka hapa : j nui, o na meakani e ukali pu aku ana> he mea kalele. walo iho no. ia i ke ano o ka leo o ka-hula. Iwaena o keia mau meakani o ke paipu o na ano like ole. E hoopahupahuia ana he ipu hula iluna , o ka papahele me. ka linia hepia, me.ka I manawa, like me ka ipu. pahu, ; he ipu keia i uhiia na aoao a e.lua me ka ili 0 ka mano a i oh» ili paha o ka i'a kala, I oiai ka lima akau e pa'i ana i ka ipu hula, me ka manawa liko me ke kaeke- j eke, he ipu uuku i hanaia ma ke oki ana i na aoao elua o ka puniu, a uhiia me ka iii mano a ili kala paha. . O ka hula maalahi loa, o ia ka hula ka ua hanaia ka laau mai ke kauila ma>, ka o'a, a'mamane paha, o ka hu,a puilil h« hula ia me-ka ohe i kihaehaeia. a lii'lii, a o ka hula a-la, he mau a-ia he eha ka nui, he elua iloko o ka lima hopkahi, e hooku.'iku'i aku ai kekahi a-la 1 kekahi. 0 na meakani i pili ole 5 ka bula, o ia ka hano, ame ka ohe i kapaia "he j hokiokio. Me he mea la .nae, o ka meakani pi aku o ka naheoahe f o ia no ka ukeke, i kapaia ka hapa ludaio, a na Hawaii. He,i?ieakaßi keia i hanaia ne ka laau oolea, elike me ka ulei, mamane lia aahala paha, «a hanaia a palahahoopi 'oia mai a kohu paaapua ma kahi o ka ; elua a i ole ekolu paha kapuai ka loa« >me ka hoopaaia ana o ke 6ho olona, he elua a ekoiu mai kc kahi poo mai.a i keknhUpoo. Ho nahenahe loa ke hani ana o keia ano mea> kani, eia nae ina aole he ano huikau o j ke mele, aneāne-no e lohe maopopoia aku na huaolelo. j O ka ukulele, he meakani hoo io, i lawe mua ia mfti e kekahi Pukiki. O kekahi mau mele, he hanaia ane ka hei. He hookahi wale no-kdt»aka a'u ij ike i kona malama i iift hei ko la-j kou nmu mele, e lik) ai i mea waiwai, I oia ka Lunakanawai o'Lihue,] Kauai. ( j Nokeaha la na kanaka, o Hawaii nei j i waiho aku ai i keia .hana nui o.kal malama "ana i ko kakou mau mele na kekahi malihini i loaa iaia ka hoonaauao kupono ia i hoomaopopo i kona waiwai? Na Laau Lapaau Hawaii Ua hooholoia kekalii kanawai e ae ana e haawiia he laikini no ka lapaau ana ane na laau Hawaii. Ua hiki i na Ilawaii ke lapaau i keia wa i ka lakou. laau p»noi no ko lakou mal i ikeia ke paaoao, he ma 'i hoi o kanaha-kumama-hiku mau ano. Mai ka mea mai a'u i lohe ai no ka hikiwawe o kti hoolaii 0 na iwi haki, me ke ka kowali, ka mea īiana e hoihoi hou i ka iwi a, pili, a i ole me ka ha'uo-i paha, i ko'u noonoo, j he pono ke huli pono i aku keia mea. Ua makemake au ,e ,lohe mai kekahij kauka mai, elike #ne Kauka Goodhue o Moloikai, ka mea-.a'u i manaoio ai, ua ' huli pono aku oia i na mea- pili i na -laau Hawaii. Ka Hoopuljipula E kau aku ko kakou menaolana e lilo ka Bi!a Hoopulapula i mea nana e hoohuli >e i ke ko ana o ke-au no ka lilo hou o ka lahui Hawaii i lahui mana nui, e make nei iwaena o .kakou. E kau pu aku no hoi ko kakou mana»lflna, aole wale no e.hoao ana na Hawaii e hoomahuahua .ae i ko lakou heluna ma ka hoi hou aaa iluoa-o ka> atea, aka e hoikeike pu 8 e ana *-ktt ,mtoao-haa-heo- iloko- o ka maeouie o ko lakou lahui, ma ka hoopāu anfc i keia mare hoOhilahila ine na lahni 6, ke kumu e holomoku nei ke emi «na a ka iahui oinio me ka •weliweli. Aole he mea-po* no i na -Hawaii koko piha o keia la 6 % ae akn i |ookahi .kulu o k e -koko malihii»i e bo"op*nro a<^e ika maemae o kona. lahui!. Owai ka mea mahalo i kekahi lAhui t maialo oloiaia iho? Ma kekahi mahele imi l°®r «a ouikau ka lahui keokeo, aka owai nae o lakou i keia la 1 hikl ke wāiho mtti ke kumn oka hoohaumiaia-aoa kdna .lahttiT . Eia iwaena o kakoii poe- kanaka hanohano o ke koko awiliwiH v .-.aka nae, , he -m«ā piwio t ia-ka hoopau- - ma«4eia o Ā** 4 " oiaio. -

K* Atoitta Hoa Ma kahi o ka haalele ana ia Hawaii Kahiko, iloko o ;iona mau hope loa, me kona mau o ]tojla mau la i hala, nokeaha no|Doi ke j kuinu .hiki. ole ia kakou o ka Hawaii j Hou ke hoala mai i ka Ahuaina MakaI kiki i hoopoina kahiko ia, a i'ole ka | hoomanao Mākahiki Hou Hawhii, ml 1 ke ano .he manawa ia .no- na hana hoohauoli ame na lealea, a he mea hoomau no na hana o Hawaii i ha)a? Nokeaha ko kakou kumu o l:n hiwale ana i ka kakou dala no na kaih'uakai maamau nei ,oiai nae he hiki no kakou ke hana i~kekabi mea kaokoa, loa o-ke ano Hawaii i. ike ole ia ma keīeahi mau wahi e ae-'o ka. honua neif O ka Ahaaina Makahiki he mea,ino i nui loa ia i na malihini makaikai e makepono ai ka lakou dala, no ka ike āna i kekahi moa pili Hawaii. 0 ka m)ea ; oiaio o na ike apau i loaa aku ia no ke ano o ke ola ana. o kela au kahiko o keia mau aina, mamuli no ia o na. mea i hoopukaia, a e heluheluia ni ma ko lakou mau home, a 'maloko o na hale hoikeike o na meakahiko, kahi a l lakou i ike ai i ko lakou mau hale mauu j ponoi; ua like no.ia me ka mu, i malaqiaia iloko o ka alekohola. Ma Hilo, ua ike lakou i ka " Mokupuni Niu," ame ka "Wailele Anuenue." Mahope •o ko lakou makaikai ana ia Kilauea, a holo kaapuni i ka mokupuni ma ka otomo'bile, o ka pau ana iho la ia o ka lakou moa i ike no Hawaii nei! Ua hiki ia lakou ke kuai i ka ukūlele, kuai i ka "bebe hulahula," ma ka halekuai 0 na meahoomanao, a haalele iho la iloko o ke kani ana o na " hiuieni Hawaii." Oiāi e like ole ana paha ka Ahaaina Makahiki, mamuli o ka like ole o na | malama ma na mokupuni lehiilohu, o ke ' ana nae i kauia e ka Moi Kalakaua, e ukali ana ia i ka mahiaa i uialainaia |ma. Hilo, a ma ka. mokupuni holookoa _no paha o Hawaii, o ia hoi, o Naqa | ka malama mua o ka niakahiki. I Iloko o kela -Ahaaina Makahiki ka* hiko, o Lono, he ākua loihi, kekahi o na.akua nui, oia ma ke poo o ka h\iaka'i, o kaahele ana ma Hawaii no ka ohi ana mai i na auhau, e laa ka puaa, kapa a pela aku, a laweia mai kela mauniea a hoahu ma ke ahua pohaku, 1 kapaia ka ahupuaa, o keia ka palena o ka mahele aina. E kaahele ana ia ma kekahi moali alaloa kahiko apuni o Hawaii, i ikeia ke Alanui Kapalaalaea,

a ke moe nei no kela moali alanui ahiki i keia la. No n ala. lehulehu aia he ahaaina ana, ame na }ealea o kela au kahiko. E nana ma ka moolelo a Alekanedero, inokuna ix. He elima la ahaaina ka maa i ka malamaia o ka Makahiki Hawaii, o ia hoi he umi'k\nnamalua uiahina o kanakolu j Ja pakahi,'ua like ia mē ko kakou helu makahiki Ghregoria. Aole he loihi o na la elima, ua kupono ia i na la o ko kakou Hoikeike !Pea Kalana, e paniia ae.ai me ke kupono loa e ka Ahaaina Makahiki. Ka NaJowale o. ka Ike o na Kamaa.lna Ua manaoia ka ike e hele aku nei e nalowale o ko kakou poe kamaāina, me kona mau moolelo kuloko, na olelo a na kupūna, ame na wahi i hoike ole ia, he mea makehewa a waiwai ole, ahiki i ka ana e nalowale loa, koe wale no a lilo kona hoakoakoaia ana i mea hoohala inanawa no kekahi malihini waiwai „a lalawai, a i nele maoli ka ike no na mea Hawaii. He nui na Hawaii kahiko e noho pu iho ana me kakou no kekahi manawa pokole wale no. He niji wale o ka lakou mau ,mea i ike, i hoakoakoa ole ia, a ina no paha i hanaia pelā, aole i unuhi poiio ia a hoakaka maopopo ia. Ua paa loa kuu manao, ua hiki loa ke kakauia kekahi moolelo kamaaina no Hilo i keia la, elike aku ka nui me ka moolelo o Amerika Huipuia, i paa maloko o ka buie kula, aka owai ka mea noonoo no ia hana? No'u iho, ke !ana nei kuu manao, e hookokoke mai ana ke Akua i ka la, e hiki ai keia mau mea e malamaia a e mahalpia ai no ko lakou ano oiaio mua, a i kaulana ai o Hawaii nei, ko knkou aina kulaiwi. Aole anei e hiki i ko kakou ahaolelo ke hana mai i kekahi mea, no keia mau mea ano nui?