Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 11, 18 March 1921 — Eia Ke Ku-e a Robertson No Ka Bila Hoopulapula E Hoike Piha ia Aku Ana na Hoakaka ma ka Aoao Ku-e Ame ka Aoao Kakoo i ka Bila Hoopulapula i na Kanaka Hawaii [ARTICLE]

Eia Ke Ku-e a Robertson No Ka Bila Hoopulapula

E Hoike Piha ia Aku Ana na Hoakaka ma ka Aoao Ku-e Ame ka Aoao Kakoo i ka Bila Hoopulapula i na Kanaka Hawaii

No ka pomaikai o ka poe lieluhelu o ke Kuokoa, o ka oi loa aku, 110 na Hawaii ike 010, u makaukau "ole i ka olelo Bcritania, ke hoopukaia aku jici na mianao ku-e o ka Lunakanawui A. O. M. RobcrtsoJi, o ka Tvaiho ana aku wnua o ke komitc teritorc o ka aha seuatc, inaluna o ka Bi.la lloopulapula I 1 na Mawaii, a, e hoopuka pu ia aku ana no hoi na inanao kakoo i ua bila la, elike me ia i waihoia aku ai imua o ke komite o ke senatc ma Wakiuekona. Ka Manao Nui o ke Kauawai O ka manao nui o ka "Bila Hoopu* lapula" o ia uo keia malalo iho nei: O wa ano o ka bila e koi ana ia e hoololiia ke Kanawai Kumu o Hawaii nei ,a e im'i pu ana hoi e hoololiia ao ko kanawai e pili ana i na Aiua Aupu* ni, ma ke kaohi ana mai ka hookuonoouoia akn o kekalii niau aina mahiai maikai, a e hookaawale ana i kekahi niau aina okoa aku no ka hana "hoopulapula " i na Hawaii, ma ka hoonoho ana ia lakou "maluna o ka aina," e ili aku ai i ka uiamo, me ka hiki oie ke kuai hooliloia. Ua hoakakaia na kekahi komisina i e hooko i keia kanawai. Ua hoamanaia ke kamisina e aie da* la waluua o na bona tcritore, hoahewa a lawe mai i kekahi mau aina okoa aku aane ka wai, kukulu aku i mau wahi e loaa ai ka wai; ka haawi ana aku ah&i i ka $3000 i ka mea hookuonoono hookahi, a ua loaa ka mana holookoa e lawelawe no ua elala apau e loaa mai ana ma keia kanawai, me ke ~kuleana ole o.ke Kiaaiua, ka ahaolelo kuloko a mana kuloko e ae paha. Ua hookomoia aku ke kanawai e ka Elele Kalanianaole, ua hooholoia e ka

Hale o na Lunamakaainana i ka 1920, a uu waihoia aku iloko o kc Souatc no ka hooholoia mai c ko Komitc o na Tcrltore. iīo liila loa ua tnca i noonooia no keia kanawai ma Hawaii nei aliiki i keia nianawa, a he uuku loa no na mua i hoomaopopoia, nolaila aole he mau ku-e I i hoalaia mai ahiki i keia manawa. Ma ka noho ana o ke kau o ka ahaolelo Jahui i Dekemaba, 1920, ma. ka hoolohe hou ia ana imua o ke koonite 0 ke senate o na icritore, ua waihoia aku 11 a <Juanao e ku-e ana i ka bila e ka Lunakanawai Kiekie i pau A. G. M. Bobertson, Geo. M. McClellan ame W. B. Pittman, a ma ka aoao e kakoo aua 1 ka bila, e ka Rev. Akaiko Akana, no lionolulu nei lakou apau. Aole i waiho ae ke komite i ka hoike maluna o ka bila iloko o ke scnate, ( nolaila aole ia i hoolioloia. Ua hoakakaia ae kekahi nianao, ua' nooaoo' ka Elele Kalanianaole e hookouio hou aku i.ka bila uie kekahi inau hooJoli/ma ke kau o ka ahaoielo lahui e noho mai ana. Malalo ilio la o keia mau anp he mea pono e hoikeii aku i na kanaka. o Ha* waii nei na . kumu kupono o ka bila aiiie na kumu e ku-e ana ia mea. V« waihoia aku keia mau kumu e ka Luhakanawāi Robcrtson me ka piha makaukau, a.ke hoopukaia aku nei malalo iho nei. IT hoike ana k« moolelo a ke koaiiie i kekahi mau kahamaha, ma ka pane i na ninau a na hoa o ke komite, me ka pili ole'o kekahi i ka ninau nui. >Ia keia mau mahele, u a hoopalanaikiia mai na hoakaka a ka Lunakanawai Robertson; ina aole ia ua waihoia aku me ka piha pono.

Ka Hoakaka a A. G. M. Rol)crtson e Ku-e Ana i ke Kanawai I X-a hoakaka :ic ka Luuakuuawai! I?obertson, ua lioea niai oia no ke ku j ana ma ka aoao o ka Parker Eaneli, ka ■ mea i manaoia ma kela bila, e lawe mai ma kahi o ka ?9,000 eka o na aina j hanai hololiolona; a pela no hoi kona j ku-e nia ke ano pilikino ia mea, ina ke ano lie ku-e Ameiika ame ku-e kumuka- ■ nawai." j I He niuu aoao lehulehu o ka mooU-lo | i laweia 110 na hoakaka e pili ana i ! kahi i waiho ai, kc ano ame ka oua o ka Park<4 Ranch, ame ke ano o ka aina 1 nia ka Mokupuni o Hawaii. j E kapae ana i kekahi niau ninau lehulehu ame na pane i kupono ole e : hodmaopopo ia ai ka -mauao hoakaka, | [Penei iho na hoakaka a ka Lunakana-| wai Robertson: Ua lioea niai ka bila i | kahi o kapaia ai ke kanawai kukulu liome Hawaii. ( 0 ka mea oiaio nae, e hoololi ana i ke Kanawai Kuiuu o Hawaii nva kekahi niau niea, e hookiiawale ana mailaila inai, i na niea i piii ole o ka makou j ku-o i ka biJa. | iNo ke kumu lioolialike, aia )ie hoo- 1 •niaiuiahua i ka ukuhana o ke kiaaiiu | ame na luna oihaua e ae, aia puno hoi ! he pauku nialoko olaila, i inanaoia e j hoemi mai i ka aha fe<.lerala mai. ka elua lunakanawai mai a i ka hookahi. He pauku hou ke.kahi e papa ana i ka hoohanaia o na limahana o na aina 0 ina na liana fedcrala 3 a!u i manao ai ua kupono. j L'a kukaokoa ]o;i keia mau niea, mai ka manao hoopula|.»u]a mai, a aole makou e ku-e ana i kekahi o keia mau mea pili o!e mai. j Nui Lea ka Mana o ke Komisina Ma na niea e jiili ana i kahi o ka hoopulapula ma i<<i;i bila, o ia hoi e . pili ana i ka hoolilo ana aku i kekahi, mau aina aupuni, o hoakaka ana ka bila no ke kolioia o kekahi komiaina o elima 1;lla, i kapain ke Komisiua Home Hawaii, i haawiia na mana piha inawa,ho ae o ke kanawai malalo o ka bila no ka hana aiia aku i na mea apau. L T a hoakaka hou mai ka no lea waiho aiīa aku ilok'o< o keia kouiisi'na home i oleloia ma kahi o ka 2 ; 000,000 eka'o na r aina aupuni, aa aina i ikeia miunua, na aiiia 3o»alii i ka wa o ko aupuni nioi. Mahope niai' o ka hoohuiaiua q kavlike ole maw.oena o ka j aina leialii ame ka ainfl a'upuni, ua na- j lowale aku ia, a ua k?lpaia aTcu ia ka aiha aupuni inai ku u7auawa 'ifiai o ka hoohuiia ana o na niokupuni he 20 i\ihkahikr ao nei i liala. "Na Hawaii" Ina fi© Hookahi Kauakolu-kumamalua Poloneaia Uu bija i na "kuj>a Hawaii '' ma ke ano he poe JPolenesia aole e emi iho nialalo o 'liookahi hapa-ka-na'kolu-kumainalua ,;ana ke koko. TJa 'hoakaka hou no lioi ka bila no keia inau hoolimalima no 90 makahiki : ma ka uku hoolimalima oluolu o $1 o ka makahiki, mo ka auhau ole ia. Ua hoakaka pu no lioi ka bila no ka hookaawale ana ae i kekahi waihoua niau .maloko o ka waihona waiwai o ke Teritore, e laweia ;ie anailoko niai o na" loaa o ke Teritore, no ka hoolilo ana aku ma ke kokua aua ma na mea pili (lala i keia inau home Hawaii. tJa iioakaka ka bila ua hiki i- keia komiaina home ke hoaie a haawi akii i kela me keia pakahi o ka. poe hookunnoono ahiki i l<a huina o $11000, e ukuia mai ai iloko o .",0 niakahiki, e uku ana i ka. ukiij)anco o pakeneka. Hiki i ke Komisūia ko Ahowa i na Pono Wai a Hoopuka Bona K hoakaka pu ana no hoi ka bila, ua hiki 110 i keia komisina lionie ke lawe niai i na pono wai, nia ko kuai ana i ole hoahewa ana i wahi e hiki ai ke laweia mai ka wai, maluna o kekahi o keia iiinn aina, e waiho wale nei -īne wai ole. No kela hana, ua hoamanaia ka ahaolelo kuloko e hana 1 niau liaawina niailoko mai o na loaa o ke aupuni-mailoko ae o ka waihona puukn, a ke iko lakou ua kupono, e hoopuka aku i jnau bona, e kukulu ana i mau bona aie, no ka imi ana.i <3ala, no ke kĀknlu ana i ka oihana wai, ka oihana Hooka3iekahewai, ame ko kuai aine ka hoonui ana aku i ka wai.

E Hooliloia Ana he Mah Milioua , 1 Ma keknhi olelo aua ae, bc hana akoa hoa kein ,c komo ana ka hoolilo ana I aku o keia '200, eka iliaina, ka haa- j | wi ana aku o keia dala mailoko mai I I o ka waihona mau, i laweia mailoko uiai o -na loaa. o ko Tcritore, a niailo- ] ko mai "hoi o ka pakeke o ka poo hoo- I . kaa auhau; me ka maopopo loa (i ka | | hooliloia q na miliona mau dala hou, | i walii e Joaa mai ai wa pono wai aiao ; | ka hoopalalialaha aku i ka wai, auio ke kukulu aua i ka hana liopka- 1 hekahewai, ina ia ho niea kupouo, uo j ka lawe ana 'uiai i ka wai ahiki i keia ; jnau 'aina panoa. Mailoko Ae o na Pakeko o ka Poe Hookaa Auhau, Hi Keoke6 Senatoa Xūgent—Ūa ku-e anei oe i keia mau rhea? Mr. % Robertson— Ae he ku-e makou e ke Senat;oa ma na ano apan. 0 keia niau dala e ike niai oe, niai ua pakeke iiiiai ia o ka poe hookaa auhau ili keokeo o ke Teritore, a ua haa\riia aku, a iia hoohanaia no ka pomai'kai o ka lahui Hawaii o hookahi-kanakolu-kuma-

' kalua koko Poleuesia. O kekalii Ji:i--i emi ole ilio uialaio o hookahi- j ' kauakolu-kuuiainahui Roku Polenesia,; ua kapaia i;i lie kupa llawaii, ma ka I nianao oko kaimnai.' ' ' Mr!' Kulauiuuaole—Ua olelo umi iic! o Ali-. Kobertson, mttiloko luai o ua paI keke o ka poe liookaa aubau ili keokeo j keia mau dala o ke tcritorc. Aole ia he ' anea pololei. Mai na loaa lioolimaiiina | | -mai ia ona aina kanu ko —o ia hoi, ke j ' ike ka papa aina i ke kupono o ka' , hooliinalima aua aku ia lakou. Ina e | iko ole ana lakou i ke kupono, e imi j ' aku lakou i niau alahele e ae e loaa , anai ai ke dala no ke kokua ana aku i ' na Ilawaii. } |Mau Miiiona Dala i Laweia * j i Mai na Alanui, Kula, Uwapo ; ! Mr. »Robert.son—E hoea niai auu au ! ! īua kola wahi, wa ka 'u iioakaka. Aohe | , lie l.ike ole, uo kalii e loaa uuii ai o , ' keia $1,000,000 e liookomoiu aku ai ilo- j | ko o ka waihona mau, no ka poniaikai ; 0 keia poe i hoopo'inaikaiia malalo o | | keia kanawai, inai ila pakeke iiea la ia ' i i loaa īnai ai—ina palia aiai na «lala I niai la e loaa aua anai keia mai, kela, a ; alahele okpa aku'paha—he dala ia mai | loko mai o na pakeke o ka poe liookaa auhau ili keokeo o ke Tcritore. Ma kekahi olelo aha ae, ina aole i liookaawaleia ne na lioolinialima aina 1 a ka bila e hoakaka nei, no ka hookaa- j wale ana ae i keia Tvaihona o #I,oo<y 000, e holo aku 1 nt>. ia iloko o ka waiho- I na pmilui, a e makaukau nō ha liana o ! na kanaka' apau o ke Teritore a 110 ka i pono laula o ke Teritore, a ua hiki ke ; hookanaia 110 ka haua atiie kē kukulu ; nna i na alauui a i ol<? niau'liale o ka | lehnlehu, a i ole no ke kukulu aila i na J kula, a i ole no na uwapo i inakēmake nui ia, a i ole, no kekahi mau liana e ae -paha i makeniakeia no ka pono o ka : leliulehu. He inea liulūma i ke Teritore o lla- 1 waii ka nele i ke dala, o ia hoi pokole j 1 ke dala. Aliiki no i keia manawa ke hoolimalinia Uei ke aupuni i na hale kula no ka hookipa aria aku 'i uh hau- j • niana 'maloko o iia kula āupuni, no ka ' J mea, ua iiele ke anpuni i no ke | | kukulu ana i na Kalekiria 6 tnfiva ai, no ; ;ka hookipa a»a akli i na'kamalii. | Senatoa Smoot—līe kanakh lawelaj\vc oihana anoi o Hr Robcrt Shinglc Honolulu? ' ■" Mr. Robcrhon'—Ke ka>iiiailio nei o Mr. Robert Shiriglo no k'a poe ; i mako iiiiake keia bila, nii' k6 kttai ana Ji ka hooliinalima 6 15 inakalyjci o ko lakoU mau aina kaiī\f kd. Senntoa Sinoot- i —Aale anei mea < i oiaio ua apono lea ahaolelo kuloko i.i ; l 'mea, o ia hoi ka ahaololo o noho mai . | nei ame ka ahaololo - kahiko? • I | Hulaia ka Ahaolelo e kia !>oe i Hoo- | pomaikaiia Malalo o ke HLaiiawai Mr. Robert!?on—Ae 'e ke Senatoa; ak;i nae U.a uolio rnla ia ka ahaolelo e ka poe i hoopomaikaiia malalo o ke kanawai. , - Ka IyuiiahoomaJfi—Ua laweia mai auei ka- manao o'keia bila iloko o na hana hitkbko kalaiaina i hala aku nei ma HawāiH Mr: kamallio ikaika I ke ■Keikiaiii*ina ka liakoko kalaiaina i hala akli nei e apoiio ana f ka hooholoia o keia,'bila, o*ka oi loa aku iwaena 0 na kanaka llaw r aii, ka poe i makemake 110 ka. hooholoia o ka biln. Aole au e koi aku ana ke kamailio nei an no ka hapamii o na kanaka; ke kamailio nei au no ka hapa uuku. Ka Lunaiioomahi —Ua hooliloia anei j 1 ninau kalaiaina ? Aole he Ninau Kalaiaina ke Kanawai \Mr. Rofeertson—Aolo au e olelo aku ' ana pela/ no ka mea aole i kakoo keka-1 lit kahuahana o na aoao kalaiaina i ka liila. Ua ku-e ke kalniahana Demokarata ia mea, a ua noho liaman ke kahuahana I?opubalika ma keia kiunuhana, aka nae ua aj»ono, ma ke auō hoike maopopo ole inai i -ka liookuonoono ana ame na. pono kaulike no na mea apau, 0 ia l/bi, ua'hii-e i leeia liila. Senatoa Nugent—Ma n.a mea e pili ana i ke kolio baloka, ua hoikfe mai ia me' ka inaopopo loa, ua apono ka hapanui loa o na kanaka o līawaii i keia hooponopono ahaolelo, he mea pololoi ane; ia? Mr. Robertson—Ma ko'u manao, ho mea kaha wale akn ia, ke aeia āiai au e 61elo ae pela. Ma ksi mea oiaio, ua koho aku au i ke Kpikialii; ua maa au 1 ka liana ana pela: ua kakoo hu iaia no nini māna^va —i na manawa apau ' ana i holo moho ai no ka ahaolelo lahui maanei—a ua koho aku ka poe apau ma ia ano-i ke Keikialii. ■y Sr Aao Amerika Ole a Ku-e : Kumukanawai ka Bila I Aka ona baloka i loaa ike Keikii aJii, aole ia e hoike mai ana i ka manao o na kanaka no ka bila. Ua loa au i keia hila, a ke manaoio nei au he ano Amcrika ole ia a ku-o kumu- f kauawai. I fienatoa Nugcnt—Aka, ua hoakaka mai nei oe, ua "hoea mai nei'oo imua o ' keia komifc aole no kekahi kūmu e ae,' aka na ka pono wale no o ka auia l>anai hololiolona o Parkcr? Ma-o Aku na Hoakaka Mamua o ka Pono o ka Paxker Ranch •" Mr. Robertson—Malia paha !»c ano maE-ua ia o ? u. Oka hoakaka a'u e waiho aku aua maanei nei, ua hele aku ia a oi aku maiiiua o ka pono wale no o ka aina haiiai holoholona o Parker E hooihanao iho oe aole ho liana hiki i na mea apau ka Koouna ana huLi i ke- 1 kahi mea mai Hawaii mai i Wakhieko na noi no ka tiooajrna mai imua o kp' komitc ma kekahi hana o keia ano. Aia

| I*o nuiu lnui(»vi o nakannka iU kookeo ( uia-o i manao, ua ku-e maoli lakou koia bila, a ua kauliko 010 fta nioo i hanaia aku, i hiki ole nae ke hooum mai i \ekahi poe i" Wakiuokona nei. Ke manao nei au, ua hoike aku m i au i ke auo o Jccifi bila niaauei. 0 kn liooliloia aku o keia mau aioa; ko ki kulu a«a i waihoua mau, i laweia mailoko mai o na loaa o ke toritor»; a«ic ka miaua laiila o ke konimnn ii me, a no ka booli}ojg, aku o kekahi td;< huina paku'i hou ae mailoko mai o n.-< loaa o ke aupuni, i makemake nui ia i. • na hana o ka a hoilioiia ar !•< 'iio k;j hoao nua i keia hoopulupula ololoia nei. Ku-e ke Kiaaiiia i ke Kauawai Mamua Ua hnea mui kokahi pmilu 01010 a! i 01010, i noho poo ia e ke kiaaina i!«\ 6 laAuaii a i ole Feberuari aku iwi j ha i hala, n ua haiiwiia akO ia lakmi i' niau hoololu; nnn imna o kn* Sv<in ' lcritor(? o ka lialo, eliko me ia i J><»i'••' ina ka popa i pa'iia maanoi, il"l{« mnnawa lehuloliu i hoololieia ni. Aole i apouo ke kiaaina i ka kela wa me 'a i hoikoia <ina kan hoakaka imua o ke komite. Ho liaa |no kana i niakomako ai e hooliau:<i u_a opa pu ia nae ia e keia hana, aponoia nao, oia no'hoi ka hana i ■ paiia mai a i hnoikaikaia e Sona'"' John Wiso, imua o ke ko»iito « halo. "Mn ia manawa, aolo i niaopi>|«< jke ano o keia bila, a aole i b>»a j manawa kupono, e hoolohoia aku ai ku-e nna mai o kekahi poe. O ka ; ( walo no o liooikaika ana i ka hila k • Ihooloheia o ke komito o ka hal''(Aole i pau.)