Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 12, 25 March 1921 — KE KU-E A ROBERTSON I KA BILA HOOPULAPULA. [ARTICLE]

KE KU-E A ROBERTSON I KA BILA HOOPULAPULA.

(Hoomauia mai.) He Kapakahi Loa ke Kanawai Auo, ua aeia mai keia ma ke ono l»e hooponopono ahaolelo kapakahi loa: Aole e hiki i kekahi mea lte aa mai ma ka hoole ana, aole keia he hooponopono ahaolelo kapakahi i ma ke ano ke nana akn, he V«Ha ii& I maoli. | E hookaawale ana keia ika poe Ha- | -waii iloko o na mahele elun, e hotfkaawale ana i na ili keokeo mai na waii ame na. hapa-Hawaii mai, e aūhāu ana i kekahi no ka pomaikai o kekahi e ku-e ana i kekahi, a e apono ana, i j elike me ka waihooluu o kā iH j ! ame ke ano o ke ke&o a kja Āikua i hoo-1 komo mai ai iloko o koinaiakoko. ! He ano hooponopono ahaolelo keia a'u i manaoio ole ai he lua kekahi eliI ke uae ia. Nolaila, ua maopopo loa mai ka lo'ma ; ano nui mai a ka mea nana i hooikaika keia oia o Senatoa Wise, a waiho aku imua o ke komite o ka hale i ke_ | kahi mau kumu no keia hana kapakalii, i kekahi mau kumu no keia hana kaha i]i, kekahi*mau kuinu kaulike 010 i- kekahi papa e ku-e ana i kekahi. JE»ololei Ole loHSenatoa WLse Hoakaka Ua wailio mai o .lohu Wise he elua a i ole ekolu mau manao no ke kakoo ana i kona kulana. O ka mua, ua olelo ap oia, ke make nei ka lahui Hawaii, a he # men pono i ka ahaolelo lahui ke. hana aku i kekahi mea no ka hoopulapula ana, no ka hoopakele ana ae, inai ka nalohia nna aku. * Ua lokahi na mea apau, he lahui aloha, oluolu a hookipa ka lahui Hawaii. Aole he mea ianalua malaila. He mea leeia i ikeia mai kinohi mai. | Ua ole.lo ae ua o ,Tohn Wise, "Ea, ke. make nei keia lahui kanaka. Nokeahii [ ka mea hana ole aku o ka ahaolelo la- ' liui i kekahi mea, maniua o ka lohi ioa ana, p hoopulapnla a hoihoi hou i ko. lakou ano mau?" E nana kakon i kela manao no !ta iinonown Tfo ninin n na HfLCT2.II

E naufi leakon j kola manao no !ta īīianawa. He mea oiaio o na Hawaii kupa maoli koko ke make nei; aka, aole he oiaio ke make nei ka lahui Hawaii i hoakakaia ma keia kanawai. Aole ke Make Nei ka Lakui Koko AwiUwiU Ua bele loa aku ke kanawai ahiki i ka. hookomo ana mai iloko o ka lahui Hawaii i ka lahui Polenoaia me hookahi kanakohi-kumamalua koko kupa i kinohi. Aole ke make nei keln lahui, elike me ia i ikeia ma na huahelu helukanaka; oiai nae, o kela ka lahui i oleloia e hoopulapulaia Aku pialalo o keia bila, 3la ka aoao 6 o ka'u hoakaka i pa'iia, ua hoakakaia, i kulike ai me ka helukanaka, iloko o ka 1900, ua aneane 30,000 o ka lahui Hawaii koko piha, oiai nae iloio o ka 3919, he aneane 22,600 wale. no, he emi i oi aku mamua o 7000; oiai nae o ka poe he ha/pa-Hawaii iloko o ka 1900 he 7835 wale no, a iloko o ka 1919 ua pii ae a i ka 16,fJ00, he pii ae o 9000, ua oi aku mamua o ke emi o na koko pilia, ua like no ka pii ae me ia huin!i.

Iloko o ka 1900 aia/ ma kahi o ke 37,000 ka lahui kanaka, a i ka 1919, aia ia nia kahi o "ke 39,000. Nolaila aole e hiki ke oleloia ae, a aole no he oiaio ke olelo ae, he lAui make ka lahui Hawaii i hoakakaia ma keia kanawai, no ka mea ua hoike mai na huaheJu, he lahui .mahualiua ia.

Senatoa Smoot —Aole o'u ike i ka hoilie mai o na huahelu ia mea. Ma ka aoao 6 o kau hoakaka, e olelo ana ia o ka lahui Hawaii iloko o 1872, he 49 x 044 koko piha, a iloko o ka 1900 na emi mai na Hawaii koko awiliwili ole ahiki i ka 29,834, oiai hoi, ua pii wale n na liapa.Hawaii mai ka 1487 iloko o ka 1872 ahiki i ka 7834 iloko o ka 1900. Ma kahi o ke 50,000, ka huiaa iloko o 1872, iloko o 1900 aia he hulna nni o 37,000 wale no. Mr. Robertson—Ae e Senatoa, ke olelo nei au ma ka hoolialikelike ana i na huahelu o 1900 me ko ka 1919 e hoike mai ana ia i ka pii a-e. ®enatoa vSmoot—Aole; e hoike mai ana no ia i ke enii. Iloko o 1872, he 50,000 Hawaii me n& hapa-Hawaii, ois(i nae iloko o ka 1919, he 39,000 wale no. Mr. Robertson—kamailio nei au no ka hoohalikelike ana i na huahelu 0 ka 1900 me ko ka 1019, e hoike mai ana ia i ka pii ae. . Senatoa -Smoot—Ae; he uuku loa. Aole loa he kannlua iloko o ko'u noonoo, ko make nei ka lahui Hawaii. Mr. Bobertsou—Ae; ka poe koko piho. Senatoa Smoot—Ae; a aole no he pii ae o kekahi poe e aku, Ua emi niai lakou mahope mai o ka 1872 ma kahi o ke 50 nae i piha pono ke 50 pakeneka. Mr. Kobertson—-Aole he kanalua ana no ka pii ae o ka hapa-Hawaii mahope mai o ka 1872 ahiki i ka 1919. clenatoa Smoot—Ae, a ua hoike mai kekahi poe e ae i ke emi^maoli. Mr. Robertson—Ae;. be mea ia i aeia. Aole au e hoole aku ana, kia ke emi nei na Hawaii ko£o piha, aka ke hoole nei au ,aole ke emi nei na Hawaii 1 hoakakaia maloko o keia bila. Senatoa Smoot—Mai ka 1872 mai, pii a«. Aole he nui o na Ha\raii ame na hapa_Hawaii elike me ia i ka 1919 ma«kahi o hookahi-hapakolu a 01 aku paha.

E Hookaoko&la n& Hapa-Hawaii mai na Koko Plha Mai * Mr. Robertson—o ka inea oialo iuaoli, he mea pono e hapa-Hawaii mai n» Hawaii koko piha mai, o ko lakou hookaawale ole ia ana maloko o keia bila, o kekahi la o ka'a mau kumu ku-e ia mea, a ma -ko 'u manaoio, o kekahi hemahema ia o ka bila. 0 ka hapa-Hawaii, ha hapa-Haole, ka .ka'hapa-Pukiki, he- poe ka- . nak"a 3flno ikaika, hooikaika. a hana mau He mau ohana mii Xo lakou me ka malama ia lakou—a Jioo- - ia lakou. Ua lo9a i keia mau hap/ij?awaii pono nui ia iakou, maiope mai o ka hoohuiaina, o ka oi loa aku ma ke ano Amerika, me ka loaa pu o ka pomaikai no na kula maikai, a he lahui kanaka hooikaika lakou i ka naauao. Aole lakou ma ka papa like me na koko piha—ua maopopo ia oe ia ,-mea e ko. .Senatoa, ke manao nei au, mai kau mea i ike malailu, me he mea la ma ka'u nana aku ke hoohuikau noi leakou i na papa a elua, a aia kekahi hemahema nui iloko o ka bila. Ua makemake kekahi ano o na kanaka i kekahi mea no ka hoopulapula hou ana. Ina paha ia mamuli mai o oa hooponopono ahanlelo aole paha, he ninau okoa ia. He Po« Ikaika, Hana Kau, Hooikaika, Lawtdawe Haua, Aole Ned« na Hapa-Hawail Ke manao ne.i au o ka laau lapaau o ia uo ka imi ana i na inea pili i ke ota ana o ka lahui, aole ma ka hana ahaol«lo. Aka, me ka nana ple heaha la ia mea, he poe ikaika, hana mau, mahuahua, a hana maoli na hapa-Ha-i waii, aohe o lakou hoopulapula ana, a aolo i kupo'no ko lakou hookauia ana ma ka papa like me na koko piha mai kinohi mai ma kekahi kanawai maluna o keia kumuliana.

Nolaila, aole he noho nele o keia poo kanaka. Aole lakou he poe kupono no na kokua aloha mai ke aupuni aku. Aole e hiki i ka poe hookaa auhau, elike me ia a'u i nana aku ai, e auhan ia ma ke ano ku i ke kanawai, no lee kokua ana ia lakou, no ka mea aole lakau ma ka papa o ka poe nele, e koi mai ana no ke kokuaia aku. He poe lakou i hiki ke ku maluna o ko lakon wawae iho.

Eia ka Rev. Akaiko Akana, he nawaii a he hapa.Pake. No keaha ko'u kumu e auhauia ai no ka hoopulapula ana iaia? Oiai nae ke koi mai nei ka bila. ia mea. Ke koi mai nei ia he mea pono e auhauia he mau kaukani o ko'u papa, no ka hoopulapula ana i na kaukani poe o kona p&pa, oiai nae ua like pu no ka hiki iaia ke ku mnluna o kona mau wawae iho, a e imi aku i wahi nona e pono ai a e mnlama i kona ohana elike tne a'u. Aia ihea ke kaulike a manao poha o ke kaulike ma kela manao? •Ke olelo nei au aia he kuhihewa loa maanei, ma ke kau pu ana i na hapa« Hawaii, ina paha he hapa-H'aole a i ole hapa-Asia, paha iakou elike me lte ano o ke keonimana Jcahunapule .maanel. Aole i like ko lakou ano me ka papa like me keia mau kupa maa ole i na hana makaala, nanea, hoomakaulii ole o ke koko piha. Kumu no ka Rula Hookahi % Bjuiakolu-KumamaJ ua Senatoa Chambe«Jain—Nokeaha kou kaha i ka laina no keia poe hookahi-kanakolu-kumamalu.'i koko iloko o lakou? Mr. Robertson—Ke manao -nei au na

loaa ia Senatoa. Wise kela miwali m:, 0 ke kanawai a ke kupanftltas#. Senatoa Chambprlain—i- la'Wē rn:ii ... 1 kekahi kanaka hookahi kanako:»i kumamaiua koko Hawaii, a hookuk aku me kekahi mea he hookahi kannk lu-knmamakolu, aole e hiki ia o<» i ike i ka like ole mawaena o laua: r.i ,• nae, ua kaa mai kekahi malalo o u;, manao o keia kanawai, a ua hiki ..... hoi kekahi. Mr. Robertson —He maalahi l«a ; . nalowale o ke koko Hawaii, aole e iu! i i kekahi mea he hookahi-hapawalu 1;.. ko Hawaii ke ikeia mai ka mea ili k.*. keo' mai, iloko o kanaiwa-kumamaiw poe o hookahi ha»*ri ka nui. Senatoa Chamberlain—Nolaila hana ku kaokoa anei'keia? Mr. Bobertson —Elike m* ka'u mea i hoomaopopo ua hu aku keia mawaho •> ke kaaawai. O kahi i lioea m?.i ai, :u. le he maopopo ia'u. He mea okoa lo:i, ina i kaupalena keia bila i ka hoopn lapula ana o na Hawaii i kinohi, o 1:. kou ka poe e kuleana w»le>o, i ke k. kuaia aku e ka lehulehu, a i i na mea apau i pili i ka hoopulapula. Paa na Hapa-Hawaii i na Oihaiu, kaAhaolelo ame M&na. Koho O keia mau hapa?-Hawaii ka hapanni o ko makou ahaolelo, ame ka hapaimi o ko makou poe paa oihana malulo o 1-:*« aupuni teritore a malalo o na aupnni kulanakauhale ame kalana. lTa hoom:, lu lakou i ka ahaolelo ame na mana koho.

O l<a poo a'o e liamailio noi uo lu kou, ke aku nei au he hapa nuku wale no ia; aka lie kuleana "ko maknu e liooloheia mai ame ka pono e hoopu keleia mai ka noho ana mai xt "ka h:s panui, a o ka hapanuj o na mana koli<>, ka poe hoopomaikai ia o keL» bila. Ua Ku.eia Aku na 111 Keok«o a Auliaiii^ Aia he nui o na ili keokeo malailn, i nele i ka aina, a aole he man kaupoku e m.'iln ai, a i hooneleia i na pono ma lalo, o keia hila, a ua aku-e loa ia aku, 1 ka wa i hoea mai ai i ka lawe ana i na aina aupuni, oiai nae na auhauU aku lnkou no kn poe i hoopomaikaiia malalo o ka hila. Ko Sjnoot Kau Mauao 110 na HapaHawaii

Snioot—Aole he poe Hawaii wale no ka poe i hoopomaikaiia malalo o kn bila, aka elike m© ka ka lunaka nawai j kamailio mai nei, o. ka poe ko lakou mau aakoko; aka aoie ia i apar. loa i loaa ke koko Hawaii iloko o hoopilikia aku i kekahi mea ma ka Paeaina Hawaii koe wale no kekahi poe ona aina kakaikahi paa hoolimali ma, ma ke kumukuai kupono ole ma ka hapanui o na hoolimalima, Nolaila o ka ninau, ina paha ua pololei ka manno no lea hookahi 4tanakolu-ku.mfimalun ko ko Hawaii, aoie paha, a maluna o leela ke manaoio nei au, he hoohalahala kfl ka lunakanawai, a malia ua p«)loiei no, oial nae aole au i makaukau no ka oleTo ana ae no ia mee i keia wa; aka o ka makou e hoao nei e hana, 0 ia no keia, ke lioao nei makou e olek) o keia mau aina, na aina o ka moi, be mea pono ke holo i kinohi i keia poe kanaka, i lilo i mau no ka moi. He kakaikahi ka poe paa aina imnui maloko o ke Teritore, a malalo o ka hila, hole makou e lawe ana i na aina nunui e paaia «na; a manao au aole hookahi aina e lawe holookoaia maī ana. Aka aole au i makemake e alunu loa i kou manawa. (Aole i pau.)