Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 23, 10 June 1921 — HAIOLELO A SENATOA WILLIAM J. COELHO [ARTICLE]

HAIOLELO A SENATOA WILLIAM J. COELHO

M* ka Lnnkini o ka.Po* Hoaoio o na iLa Hope, ma. Anwaiolinm-, T. H., Babati, lune malalo oke nlakai ana a ka Ahahui Opīo o ia Poe Hoano. Hamehanwha, —Ka Ka'i A\tpunl ♦'Pomaikai ka lahui kanaka. malama i ke kapu akua a hoomanao i na ka- ' nawai o ke ola! O ke kanaka huahaa malamy aliua uie kona mau kanawai e lilo no auanei oia i mea kiekie iwaoAa o kona' pohai kanaka! Ma ka hana a ke ākahai e ikeia ai ~ kona noean kilakiia! A mamuli o ka pono me ka pomaikai e o mau loa ai kona inoa!" —Ooelho. Ke akoakoa nei kakou i keia ahiahi no ka hoomanao ana i na hana pookela & ka Hawaii mua,.)oa ,nana ,i alakai i ko kakou lahui mailoko mai o ka nohonn pouli luku kanaka, a. ke ao malamolama o ke au aaauao, iloko o ka nohona oluolu o ka maluhia—he Mose # ol}k«? mo ko Tseraela i alakai ai mai ka hune hookauakuapaa o Aikupika. maloko aku 0 ke Kai-Ula a i ka aina o lea meli me ka waiu, i Kanaana. Elike no me ka hookumu uu;i iui)i o ka nohona kuikahi o na. lahui e, me ko lakon mau alakai, mai ke kulanu haiihaa loa i oi aku i ko Hawaii uei, pelo no hoi ko kakou noi mau kupuna i noho ai ahiki i ka wa a ke Akua i hoohua mai ai mai ke kihapai-alii ae Aua 1 wae ai, he opuu keiki mohaha uepunepu, i alii mana a i alakai hookuikalii no n:i Moku-o-Kane ma ka latitu akau o ka ana-poni-waena honua o ka moanp Pakipika nei. Ua walewaha i ka lui»hine, ka opio a i kainaiki, pela no i nft lahui e apau, o ka la 11 o fune. he knlaiu. iji 1>4 A0 1< lca Uhui me ke aupuni Hawaii nei, ka la i oleloia, o ia ka !n 0 ka N&'i Aupuni. o Kamehameha I. i T\anau ai. I keia la hoano hoi o ke Alii Kiekio ma ka lani a ma ka honua, ke launa pi> j noi kakou no ka hoomanao ana me ka uaau piha i ka mahalo a hoomaikai I palena ole no Kona hoonoho nna mst | keia paeaina i Alii Aimoku—ia Kame-1 Uameha, nona ka inoa maa i kona mau aialo, o iPaiea. l.ehulehu wale na uioolelo i palapalaia no Kamehameha me kana mau haua pookela. Iloko o ia mau mea apau oa io mai kona mau haawina peuei:

He alii akahai me ka na.au haaha»; he alii maiau lo me ka noeau; ko ulii aloha a malama kanaka; he alii : hoa wiwoole me ka ikaika; he alii lioomauhala ole; he alii pßkaha - oJe: he alii malama akua me ka oiaio. Mamuli o keia haawiua pookela hoi>e i lilo ai oia he pukaua alakai nianu nui maluna o ka lahui Ilawaii holookoa. » maluna hoi o keia paeaina. Ile kupaianaha no ka )oaa ana u Kftmehameha 1. No kekahi mau makahi»" ki mamua. aku o kona hanau a-ua, oiai e noho ana o Alapainui, ka Moi nui o Hawaii, no ka loaa koke ole o ka Keoua keiki me ka wahine elua ana, oia o Kekulapoiwu, kuka iho la laua a 100 liolo, e holo o Kekuiapoiwa i Hana, Muui, a malia hoi i koua pi'o ana me ke alii me Kahekili, loaa koke pakg hoi iui pua alii ua laua. He oiaio, un holo o Kekuiapoiwa a noho i Hana me Kahekili iua, no keka hi mau mahina a hoi aku i Kohala. I ka hoi ana o Kekuiapoiwa o Haw.iii, hoomaopopo mui nei o Alapßiaui i ke ano e o na hiohioua o ke kaikamahine. A i kekahi la, ninau okoa aku nei iu Kekui'apoiwa, a hoike mai nei no hoi kela i kona ono i na maka o ka niuhi. A ninau hou ka inoi: "Heuha hoi kou mea i makemake ai i no maka o ka niuhi? He. niea biki . o\c paha ia ke loaa, oiai, ua ike uo oe, he alii kaeaea liela no ka moana, ke alii nui o ke kai." Paa no ka manao o Kekuiapoiwa i kana ouo.

No keio mea, ua nauki mau k.a noov noo o Alapainui ahiki maoli i koua, kauoha olfoa ana i kona kahuna nui, ke kaula o ke alo alii. 1 ka hoikeia ana aku o keia mau haawina o Kekuiapoiwa, paue mai la ke leahuna: <4 Ua hookauhua ke kaikamahine. Ina aku la, he kanaka, ko a niai la na maka. Kc alii ia nans> e luku na olii o ka aina' nei." 1 ka lohe ana o Alapainui i keia h.o« iko, ua piha koke oia i ka iuaiiia nui, a i kumu e pau ai kuhilie.wa me ka hoo maloka, a i maopopo no hoi Ua oiaio o ka ike a kona kahuua, kiiia aku aei ka poe ike kilokilo, me na kahuua' mii e ae o ia mau la, a ku ana imua o ka moi. Hoikeia ak.u nei ka haawiua o Kekuiapoiwa ia iakou. A o ka lakou hoike apan, ua kulike uo me ka kona kahuna. No ia mea, no kona inaina enaena nui, hoopuka okoa oia i keia ololo: "K o-u i ka maka o ka wauke, 0 i opiopio!*' O kekau wahi kahuna hoi i kilo «i, oia o Kaha, i koua lohe ana i keia man ole.lo puuwai eleele a Alapaiuui, a uo kona "minamina i ka opuu alii nui iloko o ka opu o Kekuiapoiwa, he kaula kela a ua ike*f ke. ano o. k'ē lieiki, nolaila, holo aku nei oia iftyā o, Keoua me Kekuiapoiwa, holk'e nei 1 ka manao o keia mau olelo a Alapainui. A. i akū nei ua o Kaha "e akahele loa olua mai aei wa aku, a mai noho palaka me ha nanea! malama loa olua i na kiu a ka lokoiuo, o poino auanei hoi ke alii nui a kakou a olua e lei mai nei. E hoomauawanui kakou a hanau ke alii, alaila, hoihoi se iaia ua kuu mama na Hiku aie ieuakiue Kahaopulan,*! e hanai i ka pali o Hulaana,< he wahi keia aia i Awini * Ke hanau

ke alii a kakou i kukini mama lou ka wea nana e aha'i malu ae." Ma keia.wahi mahae ka ike a ka poe haku moolelo. Ma : i» hapanui ona mea i palpalnia, ,ua ololoin i Hnlnwa no o- Kainehameha i hanau «*ii, i ka nina bo. Ke olelo noi hoi kahi poo lae-00, aole, ike kai oia i hanan ai. Nolaila, ma keia mahele "hanau ike kai kakou e hoomaopopo ae ai i īea moolelo. Aoho* hewa i ka ike i na aoao elua. Xo ka woliwoli o hanai malula o Kekuiapoiwa i kahi mea e poino ai kana opuu hua kanaka, ua holo hou oia i Maui, a kokoke i na ln o ka hanaii, hoi hou i Kohala. 1 na auwaa nae e hoi nei, uui ka ino o ka n>oana, ku'i ka bokili, olapa ka uwila, kij ka ua i ka moana. me ka punohu ula, no hoi na ale o ke kai uli. Ma ,ka.hi nae o na waa o Kekuiapoiwa nia e iiolo nei, he malie kupaihiiaha, mamuli o 'ka mana o aia akua o lakou, ko ka aina, ko ka lewa me ko ke kai. I ka anpane ana e pae i ka aina, m;i kuhi i kapaia o Kapakai, i Kokoiki, i Kohola no, hauau iho ln o Kekulapoiwa ia Kamehameha, a lilo ia Naeole, ka makuakane o Walawala, kokahi o na alihikaua nui o Kalaniopnu. I ka pili ana i ka aina, a ia Kekuiapoiwa o lalama ona i ka'poAaku e ee aku ai a kau i kula, kulu iho lu ka waiula hanau alii i ka ilikai, a iluna no hoi kahi o ka pohaku, a ao ia mea, hea iho la n* kahu o Kekuiapoiwa i ua pohaku la o Pohaku-hauau-alii. O ia īuau i;s ahiki .no i keia la.. A he maa ko Kohala poe i ka heopukn uiau mai ia \va niai "aiiu iho la koko i knpnkai", no un pae ana uei ia o Kekuiapoiwa nie kana puolo alii i Pohaku-hanau-alii. 1 keia la hoi hepa ae la ka olelo ana, ''aku iho la ka hoka i kapntoii.''

Aia hoi, haln ;iku lu o Niieole m»' l<n bal{U alii oua mp ]ca, nui, :i hoea ana i e kali mai <ma o Hiku, ka nauia o Knhu, me kona kaikuahino mahoe, me Kahaopuluni. Ua makau» kau mu:i na mea apau no ka wohi alii. Mamuli o lie kuhikuhi a Kaha, ua hra mua ia aku la na ukua apau o huna i ua hoailo'no kapu o ke alii opio o ikeia auanei e na kahun» o Alapuinui. Ta Naoole 110 a hala, hooho ana no o Ilmihulumakaokalani, I<p kiai o ke ala kuahiwi: 4 ' Kanakst hoi o! Ile kauaka! Eia ae o! I ki' ala.o!" A lohe o Kahaopulani ma, huna iho noi laua ia Kamohameha mulalo o ke opo wauke olona. I ka hoea ana mai o na kukini o Alapainui, a ninau ina na ike' laua »ei. i kahi kanaka me ka ]>uolo i ko laua Qei wahi. Pane 110 hoi laua nei:' i ' ♦'Ae, o ka -hala ana aku la 110 la la, nia kela ala. I awiwi loaa no ia oukou." O ko lakon kaha aleu la no ia a hala. A meha iho la lakou nei, hanaiia o Kauiehameha e ua alii o Awini. 0 kona •wahi kaikuahine hookaipa a hoa aiwaiu, oia no o Kaha ku-a'kane, a o Ky-a-kane hoi ka htfopoko)e ana. O kona T?ahi hoa paani ihi» la no hoi ia i kona mau la kamaiki.

0 ka hanai ana uo hoi a keaa poe kahu alii o Kamehameha, he malama ana no a ka poe i ao kumu ia iloko o i.a naauao o ke au holomua nei. He au ia e olelo mnu ia nei e ka poe punihei loa, i ke a'o a ko na aina e " r h& »u pouli uaaupo," o ko kupaianaha uae, a'oia o Kamehameha koua ma.u kahu alii malalo o na kuhileuhi ana a ke kahuna, a Kuha, mpmuli o na hoikeike a na akua o lakou — <4 Mai hookae i ke kanaka! E ike i ke kiekie a i ka haahaa, Hanai i ke kanaka, 1 Jkanaka ua alii! " He kapu i ke au kahiko ka aiia o ka hakina a ka puna\\eHj e ha'i—oi īoa •aku hoi a na kahi alii kane, kapn loa, aolie .wahine hoopa. Eia nue, ua lil'o ia kapu i mea ole in Kamehnmeha. O ka waiu a kona kaikuahine hookama a. Kaha-iku-a-kane, o kana uo ia e omo ai. O ke a'o a kona mau kahu alii, o kana no ia i hooko ai. He waW keiki puni paaai o Kamehameha i kona niau la opiopio. Aolo nae ona kolo'he elike me na koiki ino, ka lalama wale, ka pakaha -wale i ka ha'i, a pela wale aku. Ma na hana hookuku ikaika, mulaila kona. hulu-ii loa. Ua ike mua no kona inau kahu % i keia haawina noua, nolaila, u'o lakon ia Kamehanieha i na ike apau o kela me keia ano, mai na ike hooikaika kino a 'ka ike mokomoko a kaua no hoi. I 'ka wa nae a Kamehameha e a'o nei i.keia inau ike, aole loa oia i hooioi ae iaia iho maluna o kona mau hoa. I Ua a'oia oia i ka mahiai, ka lawai*u n pela wale aku; o na "hana no- apau e | loaa ai he ola a he pomaikai o ka noho ana. Aole oia i like me na alii- opio e ae ka haakei, hookae, ka wae, ka piikoi m»\ 'ka palatieks; ~he piha oia me ka oluolu mau, ke akahai, ka a kuhi maoli ia «o oia V ka poe malihini ke- ike aku iwaena mahinaai, he wahi kahu. Kia nae iloko ona kahi i hoekopue ai o ke .«inoano alii kapu.

"•Malia no ])«ha i hookopue ai. a'hua -honua aimoku Hua'i pele i-ka aina, l- ; na.- luauna Ho v -e-e kai moana i ua moku, ' l&ni moa'ea'e, ' ' Ku' mal ka punoho'-ula i lta opua, r.A no Paiea ia wehi ohu kapu )ani, Ka Na'i Aupuni o ka Pakinika." —Coelho. I ka mahuahua loa ana ae o Kamehaineha, aneane i>aha i ka 12 makahiki a oi ia wa, loheia aku nei apuni o Ha"»raii, he keikikane ka Kekuiapoiwa i hanau,ai, aole e kala, a ua uui. Jlele loa aku nei keia louo a ku iō AlapainuL Hoomanao iho la oia i ka wanana a na kahuna iaia. Ike iho la oia, he

mea makehewa nona ke ku-e ana i t.a ke Akua i hoohua ai i alii uo ka aina. Xolaila, kauoha»-~a'.ku la. ia Koaka-Jaua o-Hakaii, na kaileamahiae a Houlu, kii a e a'o in Kamehaineha iko loua ; ike apa.u me ka malama loa inio. 1 ke. nno mahuahu» loa ana ae o ke kama alli, laweia oia e ltona m.iu makun alii i k.a beiau do ka hoolaa ana iaia no ka oihana koa. 0 kono puaa i pukuia ai, ua kapain o ltamatiku-ka-puaa-i'ka-naha. >ra ia hope mai ; hoo-' •moka ua Paioa nei e ku iloko o na loa•lea liko ole o ke alo alii. O keia no ka -wa a ia makua »Jii onn i- ike iii lftia, a lilo no 'hoi' iaia-ke alii opio, no ke •'o nnn i na ni -kapu o.ke kahua mokomoko—ia Kekuhaupio. Ini.i no hoi ailolo o Kamehameh.i i uaMko upau a. kn Hawnii o in iuk īloko o keia wa e pii mahinihim mau ae nei'ke kino o ke alii opio, ua pii pu me kori : a*ikafk# maoli -ame konn *>viwoole. Ho koa maoli uo! Aia hoi, ma keia wn', o noho ana o Kalaniopuu, kekahi- inaktiti nlii o Kamehamehn i Kau. A un hooili kana iho In mo ko Puna alii. I kekahi la hahana o iee kaua, loao-aku nei ke kinowailua o l-mnka-loa, ka naoi o Puua, e waiho nna i ka la ma ke kahua ltau»r Halihaliia a<» nri e na koa o .Knlaniopuu a ka heiau o Wniahukini, waiho.

I ka. lolie a.na o Kalaniopuu, ua pio kona hoa paio, o Imakaloa, kupu koke ae nei kona manao e hoao i na • aiii keiki j»na, .ia Kamehameha laua o Kiwalao. Oka inanao nipoli o keia hana a Kalauiopuu, e makemake ana oia h hooiaio, owni la o koia mau olji opio, ke- koiki o ola ai oin' ino ka ainn. 0 Kiwalao, he puuahele oia i nn alii o Havvnii, « o Kamehameha hoi. he kakikahi na alii aloha iaia. Hoowahaoia no kOnn puni -paani a no kona pipili i ka poe kahu me 'ka pop. koa. No Kalaninpuu n:ie, he makeiuake oia ia Kamehameha, a aole ona ; hilinai ia Kiwalao. Nolaila, kauoha aku nei oia i un kanaka o ka heiau e hoonia.kaukau i pu-maia a'hoomoe kokoke ma kahi o -ke kino o .linakaloa..' I ki inakaukau ana, kauoha aku uei o liālaniopuu i na alii opio e lalau iika laua mea e makemake ai, i ka pu maia a i ke kino o Imakaloa. I ka lohē nna o na kahu o Kiwalao i keia, a'o koke aku nei lakou ia- Kiwalao e lnlau koke t ka pu maia, i ole oia .e haumia i ka hauna kanaka., Lalau i'o aleu nei no hoi keia a lilo uiua iaia. O Kameeianioku 'hoi Inua 6 Kamanawa, a'o aku nei iā Kamehameha "niai bookae>ia kanaka ou, he alii no ia. Ua ma-ea, mai hookae nae. Pulamaia mai, nou ka hoi ka la o ka lanakila." Keu no a hala! He mau la ko Ima'kalou waiho uua ika ''moe Koolau," iuea ole uae ia ia Kamehameha. Hoomaka ke kahuna e pule, lalau ko Kamehnmeha ,mau lima a hii ae nei ia Imakaloa ma ke. alo. Ilele no hoi n po. aole i ku ka pule. 0 i hole nO hoi a aiuuoe, haule-iho nei ua .Paiea nei a moe me ka- puliki uo ia Imakaloa ma ke alo a hoouka.

I ke kiikahiaka ana ae haohao o Kalaniopuu i ka iko ōle ia 6 Kamehamoha, ninau, a h/iiia <iku nei, aia. a»rke hi.'imoe ln iloko o ka heiau me Ima-' kaloa. I iho uku ka hana o Kalaniopuu, ike aku nei e inoe mai ana no ke keiki me Imnkallou. Hoala aku nei, a honi nie ka olioli no ke koa me ke alo> ha oiaio o kana keiki i ke kanaka. Ma keia wuhi, e hoomaopopo mai kakou, e kamalii wale ana uo o Kamehameha ia wa, aole i oo; eia nae, ua nui kona koa palena ole. Ko ka mcs, o ka hapanui o ka lehulehu, ia wa ahiki jnai no i mannwa,- mai na ka.huna, na kahuuapule na alii a _ i na ka-' naka. apau loa, he makau waie i kupapa'u. A makauia ka hoi ka pouliuli opu-nahelehele o k;t po ma ka uwiuwi wale mai no o na lala laau! He mea maka'u loa ia ka lapu ena lahui.apau. No Kamehamoha hoi, lio mea ole w*ale no ia mea he maka'u. X6" kona aloha i ke kino uhane ole, ne kanaka no ia i like me ia, nolaila, pulama mai oia i kona umauma ia lamakaloa, a hookahi ka pukui like ana i ka panhia a ka inoe a ao ka po a kiekie lea la. ilahope mai o keia wa, pa aku nei ka lono no keia moe pif ana o Kamehameha me ke kinowailua o- Imakaloa, a lohe na alii holo mahope o )vlwalaō, hoolala iho nei lakou e lu.ku ia Kamelianie'ha. I ka lohe ana o ia kahu alii makuakane no o Kattiehain«ha, oia o Keaweheulu, o ko ia la hoeu koke iho la no ia i»ka hanai alii aiw a kau i ke kua, nie kahi puolo akua no o ke keiki nin ka a-i, u liohoi n.na i ke aumoe, no Kohala.

Afa ko kainhiwi ko laua hoi uia-lu aua mai. Pii uo lioi laua noi a lto kuln 0 Ohaikea, mawaena o 'Maunakea, Maunaloa ame Ilualalai. Ile wahi anu keia. Ilaila kuu iFfo oei o Keawehoulu 1 ke keiki ilalo ,a i aku nei: "Maauoi kaua, kuu iki a maha. E papaia-awa kaua, i pi ko akua. Ua nonaho iho nei a hanai i ke akua o Kamehamoha. Ia K.iiinehapieha e hanai nei ia Kukailimoku, h» a īho nei o Kēaweheulu i iihi' hoopumehana no laua. A i ka maha ana, kua 'hou ae nei ua 6 Keaweheulu i keiki, a po'a mai nei hoi ma-Wai-mea mai no Kohala. . . kp , ia aua mai a Keaweheulu i kana lei, ma ke kuahiwi mai . } u mai i., lla hoike mai o Kamehameha i kona piha i ke aloUanm ka paulele mi i kona akua—i kona māu la opiop o. Aole alii, kanaka, manaua aku a oiai6 1 ke aku.i ehke nie Kamehameha. . Aole loa ! , ! la k *""- hoailonu pili i ko akua e 5 1-u ! m ° n ,° koa R,ike mo Kamehameha, -ii»« 1 akua mo ka ai > °-" k ° na ae c ohu ai - ho niau lei pa* luueka popopo waie. la Kamehamehu e hooili kaua aua i ke ali, o p llna> 5 Wpipuualei kahi i 1 moa " a 81 o- kona niau koa me na m > V po ' D0 ka 'iiluhua o KaI !ili !' \' IWao P°po o na mea naio n p lkaikil o ka puali o kdba lioa kona m^M 3 ' nola,!a 1 malu-aku.nei i kona mau hoewaa e -hOomakaukau i ka- ,: a :° p lakou ' a kau' .nui iho ūei a I 1 ,; 0 S ma - ; lle P° iDO k «ia 6 ka " ] w l ea oie uae ia ia lā*ou nei. kokott *? hcwobena k »iao aaa a«? hookokoke akn nei lakou uei i kahi'i ka- .! n M " #e - Aia keia waiii ma ka" np { a b l akoU , . uei * pa®.»aku \uei, ike. mai u«L» hauaka uo Koua^.ehana upena ana m 0 ; mu o wa?S m akaBkau : nui ana neP ka 14- •• Hooho ae nei leahi kanaka o'

Kona r / * Ea, «īa akttj> ke ee mai Ia iaalcdi, mai Ua waā mai. ' Ea koke ae iei un* •w'ahi kanaKa nei a nolo. •la Kkm&h&meha ma e' pii aku nei i ka iliili, ~}fle'nini hpi fl Kainiki ma a kirsn& ka. op iopu o kAaki o na hoe'waa. Huli' ae nei o Kamehanaeha a ulia 'i ae nel i ka ihe n koe no ka makft o ka ihe ika opu. O keia ka eha i make ai ia kanaka i ka hoi ana n. Laiipahoehoe.. ! ''No kahi karīa'ka Kona hoi ka holo, pau pu aku nei me Kainiki laua me Kaluai, holo o Kainiki mē kana upena, hold hoi o Kaluai me kana hoe. Alualu aku nei o Kamehameha a kahi i komo ai ka ona i ke kowa pohaku, paa. iralaila, hina iho nei o Karmehameha. • laia e noke nei i ke kupaka i hemo ue'ka w.awae ona, hoi hou mai nei o Kainiki a hoohei ia Kamehameha me kana upena. I keia hihia ana o ke alii, holo mai nei hōi o Kaluai a hahau i ke poo o Kamehameha a holo. la wa,. newa iho u<?i ke alii a i ka maha ana, lalau aku nei he pohaku a hoonou me ka ikaika nui. Loaa'akū nei he kumu noni a hina pu. A iaa aole ke kumu noni, ina ua loaa ūa mau wahi kanaika lapuwale nei i ka pohaku. lt,olo i fta i ne i na wahi waa o Kamehameha a kokua i ke alii a kn ae nei iluna. O ko lakoii nei huli aku nei no hoi ia a hoi no Laupahoe hoe. A loheiu aku nei keia pa ann o Kamehameha i ka hroe a na wahi kanaka kolohe, kauohaia aku nei/ ko alii o Puna e hoouua mai ia ,laua iinua o Kainehanleha. I ka hoea ana inai o ua mau walii kanaka nei, ninauia aku nei: '' Heaha ko olna mea i hoopa ( mai ai ia'u, nei mau wahi kanaka kolohe nui wale?" Pane aku rfei o Kainiki: "Ka, e ke alii, nole paha maua i ike. o oe .no keia o Kamehanieha. Ua kuhi maoli paha inaua, lie kanaka powa ia niakou. Nol'aila, hahau maun ia oe. '■ No Kaluai hoi, ke kn nei oia me ka weliweli imi'o inake. Ta wa, liuli ae nei o Kamehameha a kauoha 'i ka a'ipifupuu ona, e haawi i waiwai no ua mau wahi kanaka nei. A i aku nei no hoi: "Ou hoi. 0 kahi* a olua i uhau ai i kuu poo nei, o Mawae, o ko olua wahi ia a, make." Eia ke kolohe o ua mau wahi kanaka nei: la loaa ana aku nei o ka ope inua a. laua, halihaii aku nei a kahi o kamnaina waiho. Hai hou o Kainiki. A loaa 'hou no ua ope.' I ke kolu o ka manawa,*au'a ka a'ipuupnu, a hoike akn uei 5 keia mau hana i:> Kamehameha. I ka, lohe ana o ke alii, ninauia aku nei o Kainiki no keia alunu ona. Eia uo ka pane: "Ka, o ko'u la iho la. no' keia o ka pomaikai i Ra lokomaikai o ke alii; he ohi iio paha ka'u a la*n ka makemake." llu ae nei ka aha. Ai ia aku nei e hoi. l : a lawa āku la no hoi. O lie auo iho la no keia o ka hapa nui o kakoii, lawu ole iho no hoi i ka lokoAaikai e panaiia aku ana. Hē niaa maoli no i ka alunu. Xo Knmehanieha hoi, he puuwai piha i ka lokoniaikai, me kii hooinauhala ole. Mahope iho o keia wa, ua hoi aku o Kamekameha uo Koliala, a iaia ilaila. a no kona. aloha i kahi hoewaa ona i make ai i Laupahoehoe no ke ku aua \ ka ihe i iilawae, ho'opuka oia i kaifa kuahaua paa: *'Afama].ihoa kanawai. 'E hele ka elemakule, ka luahine me ka ppī°pi° a nioe i ke ala, aole e hoopoinoia." p kH-iuanao o ka huaolelo •' inamalahoa" o ia hoi, 'Mie wahi hoa.' •' 0 ia hoi, na ke alii ka huaolelo, nolaila o kona 2naru-.hoa i like ai, ho mau p*m lalo laua, he«mau mea. hjiahaa. Ua pili ka ' 4 mamula'' ia laua. Ile apana kanaka, he mea iki, haahaa, kulana haahaa, ke ano. No ke aloha i ka hoa hele, nolaila, hoopili mai oia i k«. huaoleio "hoa."

Ua, paanaau ■ wale i na opio lielokula Jf£t moolelo o na kaua na'i aupuni a Kamehameha i kona mau la. A, oiai, he iki ka manawa; i kaupalenaia no k*ia pooaianao, e kapae ae paha kakou i ke kuahaua ana inaluua olaila. ' Aka, o kana» mau haua aiwaiwa iloko o ia inau 'iiooili kaua ana apau, ma ke kai a ma ka'aina, ua mau oia iloko o ka īnanaopaa. no ka ianakila. A i :l wa hookahi, loa oia i haalele i ka hoomaopopo ana me kil hooiawa ana i kona mau puall koa i na mea apau e ikaika ai o ke kino. Oia pu me lakou i .11 a wa apau iloko o ka-hahana enaena 0 ke kau».. , * He mea. nui kona poe iaia i nu 'wn ap.lu. la laua.. i kana ai me Kiwalao, aia hoi kiv wiai la o Keeaumoku i ka iko, a liina a*'wHilio ilalo ke alo. I ka ike ana mai o Kiwalao i ka moe aku o Keeaumoku, hea aku nei i kOna poe koa, e kii i ka lei palaoa o Keeanmoku. Aia hoi, Johe pu mai la no o Kamehameha 1 ke kahea o Kiwalao, nolaila kahea mai nei o Kamehaipeha i kona ( poe e nanā iho ; ia Keeaumoku, a e malama iaia. Na J£amanawa i holo akn e ko kua ia Keeaumoku. Ma keia wa, ku aku nei o Kiwalao i ka pohaku inaa a.kokahi koa a waiho ana ilalo. A iaia e waiho ana i kona make, hooikaika aku nei o Keeaumoku i ke kolo a l'oaa O' Kiwalao, moku iaia 'la ka [Tu-nna-i o Kiwalao i ka laau niho • inano.

Ma koia liana a Kamehameha ua hooia loa mai oia i kona aloha loa i kc o kona poe kanaka mnmun o ka loi palaoa loaa wale ia mau la. E hooi:i pu mai ana, aole oia he alii pakaha a makee hoi i ka waiwai. No kona makee ole i ka waiwai kona kumu i lioohalahala ole ai i ka mahelr ana o Kplaniopim i na okana aina o kona aupuni. I. r a lawe no oia i kona wa,hi akua' a ka nui alii o Hawaii i hoowahawaha ai. TJa paulele kona manao aia i 'kōna wahi akna' kona pono me koua pomaikai. Keu no a Hala! Kn Kele ia o ka a ke loa na moku o keia. paeaina nonn wale uo. ' , Ka'o tuai aua kana paulele ana. i kona akua ia kakou, e paulele aku i ko kakou Akua—ka Aiakua Laui Kiekio Mana loa a kakou e pule aku nei—me ka hookamani, hoomaloka i ka hapnnui o ka iuaijaTva. ' 0 'kekahi o ua haawina maikai i o ia no kona hoon>auhala- ole. A he kanaka wikiwiki ole -oia ma ka huhu a ahewa wale. He akahfcle loa kona noonoo mamua o ka Koopuka ana i kona. kanawai no keknhi mea. I kekahi la,- e luana ana o Kamehaoieha me kona poe aialo, hoea ana he mau -wahi kanaka. 4< E ke alii e!" wahi a' kau wahi kanaka. 11 Ae, healia k«ia?" wahi a ka moi. "Heaha ae uei kiu! I hiele mai nei hoi paha ma,ua e hoike aku ia oe. uo ia wahi kanaka b<K>Va»° ® u -" "W Owai nei kauakfc 'hookano ?'' Ia wā haha'i alu> b«; iii mail wahi kanakā nei i ko kua ihel» ana mai » loaa he wahi kanaka e

inakaukau ana e paina tne kana ohana. Kahea aku nei ia laua, a komo laua a pnina like. A maonn. eu ae nei a makaukau 3 lielo. I mai nei kahi ka.maaina, '*0 kft maona no nei«pa'ki aku i kn waha 0 Kamehameha." " Kahuhu! Oiaio hoi! Pela- kana olelo hookano' a ka launa ole?" •'Ae," wahi a ua mau wahi kanaka nei. Ia wa kiiia fl ku nei ua walii kftuaka nei a ku ana. Ninauia aku nei no.keia hoopii a na wahi kanaka. la wa pane mai nei na wahi kanaka nei: "Kahaha, o ia iho la ka hoi ka makana o ka 'u hanai ana : i ko laua nei pololi! Aole paha au i olelo pela i ko'u haku alii! ' Eia ka'u: I aku au ia laua, 0 ka maona 110 keia pa-ki akijf i kalii mehameha." I kalohe ana o ke alii, kipaku ino ia 'na wahr kanaka ahiahi. Mahope mai no, hoea ana no he wahi kanaka a ku ana: "-Ē ke alii,". ''Ae. heaha ka manao?" wahi a Ka.mehameha. "1 hele mai la au e hoike aku ia oe 110 ko wahi kanaka haakei." "Owai ia?" » ka.moi i ninau aku ai. Haha'i aku nei ua wahi kanaka nei i kona helo ana « , kipa kauhale kaiuaaina. A ia iaua i kamailio ai nie ikona kamaaina, pane mai kau'wahi kanaka, a i inai nei ka. "he pokii oia no Ka:nehameha." J lohe anr? o Kamehameha i keia, hoouna koke ia aku nei iin wahi kanaka kikoola nei a ku ana. 1 ka. ninauia ana ,iku keia, pane mai nei: "Ae, he oiaio. na olelo i'o no au pela; a. ein ke kumu: Owau no hoi kahi l<oa ou i ke» kaua o " ke paniwai 0 lao. No ko i ana mai ia makou. 'imua e na pokii a inu i ka wai awaawn,' pela an i hoomanno mau ai ahiki i keia ln. O kau olelo e kuu haku alii ko'u kannwni paa 110 ke ola mo ka make." 1 ka lohe ann «\ Kamehameha i kei* mau olelo, piha kona. naau i ka hauoli 110 ka inanao o kona wahi kanaka iloko 0 ka ehaeha a ka hiaka 0 ka ihe i lao. E ohiolu tnai <> ke unnhiu, malin p»h« ua kulike ole kahi o kn'u maii mea i hoike ae nei ia kakou, aka, ua kamaaina ka olelo a kahiko: "Aole ho'okāhi halau T> ka ike! " l T a loaa ka kekahi poe mamuli 0 ke kii ana aku a ka poe kakau moolelo i ka poe kii maka nunui —lona kahi me ka oiaio, a loaa kahi me ka huna i ka oiaio. Ilaku wale iho 110 hoi kahi i piha ka mnnnn. Ua loaa hoi ka '11 mai kalii j>oe a 'n i hilinai ai. lle lehulehu wale. 0 na mea pili ia Kamehameha a i na alii 110 a kakou o ke an knhiko i loaa ole i ka poe haku moolelo. Nolaila, ina i kulike ole ko kakou manao ma kekahi 0 na mea a'u.i hoike ao nei, e oluolu e kapae i ka manao keeo. O ka manao nui 0 keia haiolelo no keia po ,e 'lilo o Kamehanieha me kana mau liana pookela, ame kona ku4ana maikai, i kiiniu aiakai no kakou apau. Aole oia i hookae i ka waiu e omoia ana e koua kahu opio; aole oia i hoowahawaha aku i kona Wahi knhu lioa paani o kona mau la kamaiki; aole oia i hoole i ke a'o a kona mau'alii kahu, na alii o Awini i a '0 ai iaia. Mai hookae i ke kanaka! E ike i ke kiekie a i ka haahaa! E hauai i ke kanaka, i kanaka ua alii! Aole oin i hilahila a hoowahawaha i ka mahiai; aole oia i liuki ae i kona kulana nlii a hoowahawaha aku i ke a'o ana iaia i ka oHiana lawai'a; pela hoi na hana e ae apau. «Vfamuli 0 kona ike i kela tna<r hnaa pela oia i lawelawe limn maoli :ii i keia mau oihana a hanai aku i kona poe kanaka. A ko no hoi ka olelo a'o a Hiku lana 0 Kahaopulnni, kona man kahu alii mua. lle piha oia i ka noeau, he naauao i loaa iaia mamuli o-.ka uhane o ke Akua iloko ona. No kona piha i ka na-

auao, kilakila no kona lanakila jnalun. o na mea apau i kona mau la. Xo ia mea, i kfeift po, ua ku ka k&kou olelo hoomaikai no KaaHihameha: 110 alii akahai mc ka Oaau liaahan. Ife alii maiau me k<i nt>eau! , ! He alii aloha a malama kanaM! » Tfo alii koa a wiwoole mo ka īKnika. 110 alii hoōmauhala ole! i Ile alii pākaha ole! ... I lle alii makee ole i ka waiwai, He alii malama akua me ka oiaio. | I ioaa kahi o* keia ma«l haawina ia k.lkou. pomaikai no hoi! IMe ke aloha, W. j. OOELHO. |