Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 23, 10 June 1921 — HAIOLELO A SENATOA WILLIAM J. COELHO [ARTICLE]

HAIOLELO A SENATOA WILLIAM J. COELHO

Ma ka Luakini o ka Poe Hoano o na La Hope, ma Auwaiolimu, Honolulu, T. H., Sabati, Iune 5, malalo o ke alakai ana a ka Ahahui Opio o ia Poe Hoano. Kamehameha—Ka Na'i Aupuni "Pomaikai ka lahui kanaka malama i ke kapu akua a hoomanao i na kanawai o ke ola! O ke kanaka haahaa malama akua me kona mau kanawai e lilo no auanei oia i mea kiekie iwaena o kona pohai kanaka! Ma ka hana a ke akahai e ikeia ai kona noeau kilakila! A mamuli o ka pono me ka pomaikai e o mau loa ai kona inoa!" —Coelho. Ke akoakoa nei kakou i keia ahiahi no ka hoomanao ana i na hana pookela a ka Hawaii mua loa nana i alakai i ko kakou lahui mailoko mai o ka nohona pouli luku kanaka, a ke ao malamalama o ke au naauao, iloko o ka nohona oluolu o ka maluhia—he Mose elike me ko Iseraela i alakai ai mai ka hune hookauakuapaa o Aikupika maloko aku o ke Kai-Ula a i ka aina o ka meli me ka waiu, i Kanaana. Elike no me ka hookumu ana mai o ka nohona kuikahi o na lahui e, me ko lakou mau alakai, mai ke kulana haahaa loa i oi aku i ko Hawaii nei, pela no hoi ko kakou nei mau kupuna i noho ai ahiki i ka wa a ke Akua i hoohua mai ai mai ke kihapai-alii ae Ana i wae ai, he opuu keiki mohaha nepunepu, i alii mana a i alakai hookuikahi no na Moku-o-Kane ma ka latitu akau o ka ana-poai-waena honua o ka moana Pakipika nei. Ua walewaha i ka elemakule, ka luahine, ka opio a i kamaiki, pela no i na lahui e apau, o ka la 11 o Iune he la kulaia ia no ka lahui me ke aupuni Hawaii nei, ka la i oleloia, o ia ka la o ka Na'i Aupuni, o Kamehameha I, i hanau ai. I keia la hoano hoi o ke Alii Kiekie ma ka lani a ma ka honua, ke launa pu nei kakou no ka hoomanao ana me ka naau piha i ka mahalo a hoomaikai palena ole no Kona hoonoho ana ma keia paeaina i Alii Aimoku—ia Kamehameha, nona ka inoa maa i kona mau aialo, o Paiea. l.ehulehu wale na moolelo i palapalaia no Kamehameha me kana mau haua pookela. Iloko o ia mau mea apau ua hooiaio mai kona mau haawina penei:

He alii akahai me ka naau haahaa; he alii maiau loa me ka noeau; he alii aloha a malama kanaka; he alii koa wiwoole me ka ikaika; he alii hoomauhala ole; he alii pakaha ole; he alii malama akua me ka oiaio. Mamuli o keia haawina pookela hope i lilo ai oia he pukaua alakai mana nui maluna o ka lahui Hawaii holookoa, a maluna hoi o keia paeaina. He kupaianaha no ka loaa ana o Kamehameha I. No kekahi mau makahiki mamua aku o kona hanau ana, oiai e noho ana o Alapainui, ka Moi nui o Hawaii, no ka loaa koke ole o ka Keoua keiki me ka wahine elua ana, oia o Kekuiapoiwa, kuka iho la laua a hooholo, e holo o Kekuiapoiwa i Hana, Maui, a malia hoi i kona pi'o ana me ke alii me Kahekili, loaa koke paha hoi ua pua alii na laua. He oiaio, ua holo o Kekuiapoiwa a noho i Hana me Kahekili ma, no kekahi mau mahina a hoi aku i Kohala. I ka hoi ana o Kekuiapoiwa a Hawaii, hoomaopopo mai nei o Alapainui i ke ano e o na hiohiona o ke kaikamahine. A i kekahi la, ninau okoa aku nei ia Kekuiapoiwa, a hoike mai nei no hoi kela i kona ono i na maka o ka niuhi. A ninau hou ka moi: "Heaha hoi kou mea i makemake ai i na maka o ka niuhi? He mea hiki ole paha ia ke loaa, oiai, ua ike no oe, he alii kaeaea kela no ka moana, ke alii nui o ke kai." Paa no ka manao o Kekuiapoiwa i kana ono.

No keia mea, ua nauki mau ka noonoo o Alapainui ahiki maoli i kona kauoha okoa ana i kona kahuna nui, ke kaula o ke alo alii. I ka hoikeia ana aku o keia mau haawina o Kekuiapoiwa, pane mai la ke kahuna: "Ua hookauhua ke kaikamahine. Ina aku la, he kanaka, ke a mai la na maka. Ke alii ia nana e luku na alii o ka aina nei." I ka lohe ana o Alapainui i keia hoike, ua piha koke oia i ka inaina nui, a i kumu e pau ai kuhihewa me ka hoomaloka, a i maopopo no hoi ka oiaio o ka ike a kona kahuna, kiiia aku nei ka poe ike kilokilo, me na kahuna nui e ae o ia mau la, a ku ana imua o ka moi. Hoikeia aku nei ka haawina o Kekuiapoiwa ia lakou. A o ka lakou hoike apau, ua kulike no me ka kona kahuna. No ia mea, no kona inaina enaena nui, hoopuka okoa oia i keia olelo: "E o-u i ka maka o ka wauke, o i opiopio!" O kekau wahi kahuna hoi i kilo ai, oia o Kaha, i kona lohe ana i keia mau olelo puuwai eleele a Alapainui, a no kona minamina i ka opuu alii aimoku nui iloko o ka opu o Kekuiapoiwa, he kaula kela a ua ike i ke ano o ke keiki, nolaila, holo aku nei oia a mua o Keoua me Kekuiapoiwa, hoike aku nei i ka manao o keia mau olelo a Alapainui. A i aku nei ua o Kaha "e akahele loa olua mai nei wa aku, a mai noho palaka me ka nanea! E malama loa olua i na kiu a ka lokoino, o poino auanei hoi ke alii nui a kakou a olua e lei mai nei. E hoomanawanui kakou a hanau ke alii, alaila, hoihoi ae iaia na kuu mama na Hiku me kuahine Kahaopulani e hanai i ka pali o Hulaana, he wahi keia aia i Awini. Ke hanau

ke alii a kakou i kukini mama loa ka wea nana e aha'i malu ae." Ma keia wahi mahae ka ike a ka poe haku moolelo. Ma ka hapanui o na mea i palpalaia, ua oleloia i Halawa no o Kamehameha i hanau ai, i ka aina no. Ke olelo nei hoi kahi poe lae-oo, aole, i ke kai oia i hanau ai. Nolaila, ma keia mahele "hanau i ke kai" kakou e hoomaopopo ae ai i ka moolelo. Aohe hewa i ka ike i na aoao elua. No ka weliweli o hanai maluia o Kekuiapoiwa i kahi mea e poino ai kana opuu hua kanaka, ua holo hou oia i Maui, a kokoke i na la o ka hanau, hoi hou i Kohala. I na auwaa nae e hoi nei, nui ka ino o ka moana, ku'i ka hekili, olapa ka uwila, ku ka ua i ka moana me ka punohu ula, kupikipikio no hoi na ale o ke kai uli. Ma kahi nae o na waa o Kekuiapoiwa ma e holo nei, he malie kupaianaha, mamuli o ka mana o na akua o lakou, ko ka aina, ko ka lewa me ko ke kai. I ka aneane ana e pae i ka aina, ma kahi i kapaia o Kapakai, i Kokoiki, i Kohola no, hanau iho la o Kekuiapoiwa ia Kamehameha, a lilo ia Naeole, ka makuakane o Walawala, kekahi o na alihikaua nui o Kalaniopuu. I ka pili ana i ka aina, a ia Kekuiapoiwa e lalama ana i ka pohaku e ee aku ai a kau i kula, kulu iho la ka waiula hanau alii i ka ilikai, a iluna no hoi kahi o ka pohaku, a no ia mea, hea iho la na kahu o Kekuiapoiwa i ua pohaku la o Pohaku-hanau-alii. O ia mau ia ahiki no i keia la. A he maa ko Kohala poe i ka hoopuka mau mai ia wa mai "ahu iho la koko i kapakai", no ua pae ana nei ia o Kekuiapoiwa me kana puolo alii i Pohaku-hanau-alii. I keia la hoi hepa ae la ka olelo ana, ''ahu iho la ka hoka i kapakai.''

Aia hoi, hala aku la o Naeole me ka haku alii ona me ka mama nui, a hoea ana i Hulaana, e kali mai ana o Hiku, ka mama o Kaha, me kona kaikuahine mahoe, me Kahaopulani. Ua makaukau mua na mea apau no ka wohi alii. Mamuli o ke kuhikuhi a Kaha, ua hea mua ia aku la na akua apau e huna i na hoailona kapu o ke alii opio o ikeia auanei e na kahuna o Alapainui. Ia Naeole no a hala, hooho ana no o Umihulumakaokalani, ke kiai o ke ala kuahiwi: "Kanaka hoi e! He kanaka! Eia ae e! I ke ala e!" A lohe o Kahaopulani ma, huna iho nei laua ia Kamehameha malalo o ke ope wauke olona. I ka hoea ana mai o na kukini o Alapainui, a ninau ina ua ike laua nei i kahi kanaka me ka puolo i ko laua nei wahi. Pane no hoi laua nei: "Ae, o ka hala ana aku la no ia la, ma kela ala. I awiwi oukou, loaa no ia oukou." O ko lakou kaha aku la no ia a hala. A meha iho la lakou nei, hanaiia o Kamehameha e ua alii o Awini. O kona wahi kaikuahine hookama a hoa aiwaiu, oia no o Kaha-ku-a-kane, a o Ku-a-kane hoi ka hoopokole ana. O kona wahi hoa paani iho la no hoi ia i kona mau la kamaiki.

O ka hanai ana no hoi a keia poe kahu alii o Kamehameha, he malama ana no a ka poe i ao kumu ia iloko o ka naauao o ke au holomua nei. He au ia e olelo mau ia nei e ka poe punihei loa i ke a'o a ko na aina e "he au pouli naaupo," o ke kupaianaha nae, a'oia o Kamehameha e kona mau kahu alii malalo o na kuhikuhi ana a ke kahuna, a Kaha, mamuli o na hoikeike a na akua o lakou — "Mai hookae i ke kanaka! E ike i ke kiekie a i ka haahaa, Hanai i ke kanaka, I kanaka ua alii!" He kapu i ke au kahiko ka aiia o ka hakina a ka punahele e ha'i—oi loa aku hoi a na kahi alii kane, kapu loa, aohe wahine hoopa. Eia nae, ua lilo ia kapu i mea ole ia Kamehameha. O ka waiu a kona kaikuahine hookama a Kaha-ku-a-kane, o kana no ia e omo ai. O ke a'o a kona mau kahu alii, o kana no ia i hooko ai. He wahi keiki puni paani o Kamehameha i kona mau la opiopio. Aole nae ona kolohe elike me na keiki ino, ka lalama wale, ka pakaha wale i ka ha'i, a pela wale aku. Ma na hana hookuku ikaika, malaila kona hulu-ii loa. Ua ike mua no kona mau kahu i keia haawina nona, nolaila, a'o lakou ia Kamehameha i na ike apau o kela me keia ano, mai na ike hooikaika kino a ka ike mokomoko a kaua no hoi. I ka wa nae a Kamehameha e a'o nei i keia mau ike, aole loa oia i hooioi ae iaia iho maluna o kona mau hoa. Ua a'oia oia i ka mahiai, ka lawai'a a pela wale aku; o na hana no apau e loaa ai he ola a he pomaikai o ka noho ana. Aole oia i like me na alii opio e ae ka haakei, hookae, hookiekie, ka wae, ka piikoi me ka palaueka; he piha oia me ka oluolu mau, ke akahai, ka haahaa, a kuhi maoli ia no oia i ka poe malihini ke ike aku iwaena mahinaai, he wahi kahu. Eia nae iloko ona kahi i hoekepue ai o ke anoano alii kapu.

"Malia no paha i hoekepue ai. He akua honua aimoku Hua'i pele i ka aina, i na mauna Ho-e-e kai moana i na moku, Wawahi ka lani moa'ea'e, Ku mai ka punoho-ula i ka opua, A no Paiea ia wehi ohu kapu lani, Ka Na'i Aupuni o ka Pakipika." —Coelho. I ka mahuahua loa ana ae o Kamehameha, aneane paha i ka 12 makahiki a oi ia wa, loheia aku nei apuni o Hawaii, he keikikane ka Kekuiapoiwa i hanau ai, aole e kala, o ua nui. Hele loa aku nei keia lono a ku ia Alapainui. Hoomanao iho la oia i ka wanana a na kahuna iaia. Ike iho la oia, he

mea makehewa nona ke ku-e ana i ka ke Akua i hoohua ai i alii no ka aina. Nolaila, kauoha aku la ia Keaka laua o Hakau, na kaikamahine a Heulu, e kii a e a'o ia Kamehameha i ko laua ike apau me ka malama loa iaia. I ke ano mahuahua loa ana ae o ke kama alii, laweia oia e kona mau makua alii i ka heiau no ka hoolaa ana iaia no ka oihana koa. O kono puaa i pukuia ai, ua kapaia o Hamauku-ka-puaa-i-ka-naha. Ma ia hope mai, hoomaka ua Paiea nei e ku iloko o na lealea like ole o ke alo alii. O keia no ka wa a ia makua alii ona i ike ai iaia, a lilo no hoi iaia ke alii opio, no ke a'o ana i na ai kapu o ke kahua mokomoko—ia Kekuhaupio. Iaia no hoi ailolo o Kamehameha i ua ike apau a ka Hawaii o ia au. Iloko o keia wa e pii mahuahua mau ae nei ke kino o ke alii opio, ua pii pu me kona ikaika maoli ame kona wiwoole. He koa maoli no! Aia hoi, ma keia wa, e noho ana o Kalaniopuu, kekahi makua alii o Kamehameha i Kau. A ua hooili kaua iho la me ko Puna alii. I kekahi la hahana o ke kaua, loaa aku nei ke kinowailua o I-maka-loa, ka moi o Puna, e waiho ana i ka la ma ke kahua kaua. Halihaliia ae nei e na koa o Kalaniopuu a ka heiau o Waiahukini, waiho.

I ka lohe ana o Kalaniopuu, ua pio kona hoa paio, o Imakaloa, kupu koke ae nei kona manao e hoao i na alii keiki ana, ia Kamehameha laua o Kiwalao. O ka manao maoli o keia hana a Kalaniopuu, e makemake ana oia e hooiaio, owai la o keia mau alii opio, ke keiki e ola ai oia me ka aina. O Kiwalao, he punahele oia i na alii o Hawaii, a o Kamehameha hoi, he kakikahi na alii aloha iaia. Hoowahawahaia oia no kona puni paani a no kona pipili i ka poe kahu me ka poe koa. No Kalaniopuu nae, he makemake oia ia Kamehameha, a aole ona hilinai ia Kiwalao. Nolaila, kauoha aku nei oia i na kanaka o ka heiau e hoomakaukau i pu-maia a hoomoe kokoke ma kahi o ke kino o Imakaloa. I ka makaukau ana, kauoha aku nei o Kalaniopuu i na alii opio e lalau i ka laua mea e makemake ai, i ka pu maia a i ke kino o Imakaloa. I ka lohe ana o na kahu o Kiwalao i keia, a'o koke aku nei lakou ia Kiwalao e lalau koke i ka pu maia, i ole oia e haumia i ka hauna kanaka. Lalau i'o aku nei no hoi keia a lilo mua iaia. O Kameeiamoku hoi laua o Kamanawa, a'o aku nei ia Kamehameha "mai hookae ia kanaka ou, he alii no ia. Ua ma-ea, mai hookae nae. Pulamaia mai, nou ka hoi ka la o ka lanakila." Keu no a hala! He mau la ko Imakaloa waiho ana i ka ''moe Koolau," mea ole nae ia ia Kamehameha. Hoomaka ke kahuna e pule, lalau ko Kamehameha mau lima a hii ae nei ia Imakaloa ma ke alo. Hele no hoi a po, aole i ku ka pule. O i hele no hoi a aumoe, haule iho nei ua Paiea nei a moe me ka puliki no ia Imakaloa ma ke alo a hoouka.

I ke kakahiaka ana ae haohao o Kalaniopuu i ka ike ole ia o Kamehameha, ninau, a haiia aku nei, aia no ke hiamoe la iloko o ka heiau me Imakaloa. I iho aku ka hana o Kalaniopuu, ike aku nei e moe mai ana no ke keiki me Imakaloa. Hoala aku nei, a honi me ka olioli no ke koa me ke aloha oiaio o kana keiki i ke kanaka. Ma keia wahi, e hoomaopopo mai kakou, e kamalii wale ana no o Kamehameha ia wa, aole i oo; eia nae, ua nui kona koa palena ole. No ka mea, o ka hapanui o ka lehulehu, ia wa ahiki mai no i keia manawa, mai na kahuna, na kahunapule na alii a i na kanaka apau loa, he makau wale i kupapa'u. A makauia ka hoi ka pouliuli opu-nahelehele o ka po ma ka uwiuwi wale mai no o na lala laau! He mea maka'u loa ia ka lapu e na lahui apau. No Kamehamoha hoi, he mea ole wale no ia mea he maka'u. No kona aloha i ke kino uhane ole, he kanaka no ia i like me ia, nolaila, pulama mai oia i kona umauma ia Imakaloa, a hookahi ka pukui like ana i ka pauhia a ka moe a ao ka po a kiekie ka la. Mahope mai o keia wa, pa aku nei ka lono no keia moe pu ana o Kamehameha me ke kinowailua o Imakaloa, a lohe na alii holo mahope o Kiwalao, hoolala iho nei lakou e luku ia Kamehameha. I ka lohe ana o ia kahu alii makuakane no o Kamehameha, oia o Keaweheulu, o ko ia la hoeu koke iho la no ia i ka hanai alii ana a kau i ke kua, me kahi puolo akua no o ke keiki ma ka a-i, a hohoi ana i ke aumoe, no Kohala.

Ma koe kuahiwi ko laua hoi ma-lu ana mai. Pii no hoi laua nei a ke kula o Ohaikea, mawaena o Maunakea, Maunaloa ame Hualalai. He wahi anu keia. Ilaila kuu iho nei o Keaweheulu i ke keiki ilalo, a i aku nei: "Maanei kaua, kuu iki a maha. E papaia-awa kaua, i ai ko akua. Ua nonoho iho nei a hanai i ke akua o Kamehameha. Ia Kamehameha e hanai nei ia Kukailimoku, hi'a iho nei o Keaweheulu i ahi hoopumehana no laua. A i ka maha ana, kua hou ae nei ua o Keaweheulu i ke keiki, a pe'a mai nei hoi ma Waimea mai no Kohala. Ma keia hoihoi ana mai a Keaweheulu i kana lei, ma ke kuahiwi mai Kau mai, ua hoike mai o Kamehameha i kona piha i ke aloha me ka paulele nui i kona akua—i kona mau la opiopio. Aole alii, aole kanaka, mamua aku a mahope mai, i aloha oiaio i ke akua elike me Kamehameha. Aole loa i leiia kahi hoailona pili i ke akua e kahi mea okoa elike me Kamehameha i ka lei i kona akua ma ka a-i, o ko na alii e ae hoi e ohu ai, he mau lei palaueka popopo wale. Ia Kamehamehu e hooili kaua ana i ke alii o Puna, i Waipunalei kahi i hoomoana ai o kona mau koa me na alii. I kekahi po, no ka uluhua o Kamehameha i ka maopopo ole o na mea pili i ka ikaika o ka puali o kona hoa paio o Puna, nolaila i malu aku nei i kona mau hoewaa e hoomakaukau i kahi waa o lakou, a kau nui iho nei a holo no Puna. He po ino keia o ka moana. Mea ole nae ia ia lakou nei. I ka wehewehena kaiao ana ae, hookokoke aku nei lakou nei i kahi i kapaia o Mawae. Aia keia wahi ma ka palena o Puna me Hilo. He wahi hoopae waa no hoi. Ia lakou nei e pae aku nei, ike mai nei he wahi kanaka no Kona, e hana upena ana me kekahi mau kanaka o Puna, a e makaukau nui ana no ka lawai'a. Hooho ae nei kahi kanaka o

Kona. "Ea, eia aku o Paiea, ke ee mai la makai, mai ka waa mai." Ea koke ae nei ua wahi kanaka nei a holo. Ia Kamehameha ma e pii aku nei i ka iliili, lele mai nei ka ihe a Kainiki ma a ku ana ka op iopu o kekahi o na hoewaa. Huli ae nei o Kamehanaeha a uha'i ae nei i ka ihe a koe no ka maka o ka ihe i ka opu. O keia ka eha i make ai ia kanaka i ka hoi ana a Laupahoehoe. No kahi kanaka Kona hoi ka holo, pau pu aku nei me Kainiki laua me Kaluai, holo o Kainiki me kana upena, a holo hoi o Kaluai me kana hoe. Alualu aku nei o Kamehameha a kahi i komo ai ka wawae ona i ke kowa pohaku, paa. Malaila, hina iho nei o Kamehameha. Iaia e noke nei i ke kupaka i hemo ae ka wawae ona, hoi hou mai nei o Kainiki a hoohei ia Kamehameha me kana upena. I keia hihia ana o ke alii, holo mai nei hoi o Kaluai a hahau i ke poo o Kamehameha a holo. Ia wa, newa iho nei ke alii a i ka maha ana, lalau aku nei he pohaku a hoonou me ka ikaika nui. Loaa aku nei he kumu noni a hina pu. A ina aole ke kumu noni, ina ua loaa ua mau wahi kanaka lapuwale nei i ka pohaku. Holo mai nei na wahi hoewaa o Kamehameha a kokua i ke alii a ku ae nei iluna. O ko lakou nei huli aku nei no hoi ia a hoi no Laupahoehoe. A loheia aku nei keia pa ana o Kamehameha i ka hoe a ua wahi kanaka kolohe, kauohaia aku nei ke alii o Puna e hoouna mai ia laua imua o Kamehameha. I ka hoea ana mai o ua mau wahi kanaka nei, ninauia aku nei: ''Heaha ko olua mea i hoopa mai ai ia'u, e nei mau wahi kanaka kolohe nui wale?" Pane aku nei o Kainiki: "Ka, e ke alii, aole paha maua i ike, o oe no keia o Kamehameha. Ua kuhi maoli paha maua, he kanaka powa ia makou. Nolaila, hahau maua ia oe." No Kaluai hoi, ke ku nei oia me ka weliweli nui o make. Ia wa, huli ae nei o Kamehameha a kauoha i ka a'ipuupuu ona, e haawi i waiwai no ua mau wahi kanaka nei. A i aku nei no hoi: "O u hoi. O kahi a olua i uhau ai i kuu poo nei, o Mawae, o ko olua wahi ia a make." Eia ke kolohe o ua mau wahi kanaka nei: Ia loaa ana aku nei o ka ope mua a laua, halihaii aku nei a kahi o kamaaina waiho. Hoi hou o Kainiki. A loaa hou no ua ope. I ke kolu o ka manawa, au'a ka a'ipuupuu, a hoike aku nei i keia mau hana ia Kamehameha. I ka lohe ana o ke alii, ninauia aku nei o Kainiki no keia alunu ona. Eia no ka pane: "Ka, o ko'u la iho la no keia o ka pomaikai i ka lokomaikai o ke alii; he ohi no paha ka'u a lawa ka makemake." Hu ae nei ka aha. A i ia aku nei e hoi. Ua lawa aku la no hoi. O ke ano iho la no keia o ka hapa nui o kakou, lawa ole iho no hoi i ka lokomaikai e panaiia aku ana. He maa maoli no i ka alunu. No Kamehameha hoi, he puuwai piha i ka lokomaikai, me ka hoomauhala ole. Mahope iho o keia wa, ua hoi aku o Kamehameha no Kohala, a iaia ilaila, a no kona aloha i kahi hoewaa ona i make ai i Laupahoehoe no ke ku ana i ka ihe i Mawae, hoopuka oia i kana kuahaua paa: "Mamalahoa kanawai. E hele ka elemakule, ka luahine me ka opiopio a moe i ke ala, aole e hoopoinoia." O ka manao o ka huaolelo "mamalahoa" o ia hoi, "he wahi hoa." O ia hoi, na ke alii ka huaolelo, nolaila o kona mau hoa i hele like ai, he mau paa lalo laua, he mau mea haahaa. Ua pili ka "mamala'' ia laua. He apana kanaka, he mea iki, haahaa, kulana haahaa, ke ano. No ke aloha i ka hoa hele, nolaila, hoopili mai oia i ka huaolelo "hoa."

Ua paanaau wale i na opio helekula ka moolelo o na kaua na'i aupuni a Kamehameha i kona mau la. A, oiai, he iki ka manawa i kaupalenaia no keia poomanao, e kapae ae paha kakou i ke kuahaua ana maluna olaila. Aka, o kana mau hana aiwaiwa iloko o ia mau hooili kaua ana apau, ma ke kai a ma ka aina, ua mau oia iloko o ka manaopaa no ka lanakila. A ia wa hookahi, aole loa oia i haalele i ka hoomaopopo ana me ka hoolawa ana i kona mau puali koa i na mea apau e ikaika ai o ke kino. Oia pu me lakou i na wa apau iloko o ka hahana enaena o ke kaua. He mea nui kona poe iaia i na wa apau. Ia laua i kaua ai me Kiwalao, aia hoi ku mai la o Keeaumoku i ka ike, a hina a waiho ilalo ke alo. I ka ike ana mai o Kiwalao i ka moe aku o Keeaumoku, hea aku nei i kona poe koa, e kii i ka lei palaoa o Keeaumoku. Aia hoi, lohe pu mai la no o Kamehameha i ke kahea o Kiwalao, nolaila kahea mai nei o Kamehameha i kona poe e nana iho ia Keeaumoku, a e malama iaia. Na Kamanawa i holo aku e kokua ia Keeaumoku. Ma keia wa, ku aku nei o Kiwalao i ka pohaku maa a kekahi koa a waiho ana ilalo. A iaia e waiho ana i kona make, hooikaika aku nei o Keeaumoku i ke kolo a loaa o Kiwalao, moku iaia 'la ka pu-ana-i o Kiwalao i ka laau niho mano.

Ma keia hana a Kamehameha ua hooia loa mai oia i kona aloha loa i ke ola o kona poe kanaka mamua o ka lei palaoa loaa wale ia mau la. E hooia pu mai ana, aole oia he alii pakaha wale a makee hoi i ka waiwai. No kona makee ole i ka waiwai kona kumu i hoohalahala ole ai i ka mahele ana o Kalaniopuu i na okana aina o kona aupuni. Ua lawe no oia i kona wahi akua a ka nui alii o Hawaii i hoowahawaha ai. Ua paulele kona manao aia i kona wahi akua kona pono me kona pomaikai. Keu no a hala! Ka hele ia o ka pomaikai a ke akua apau loa na moku o keia paeaina nona wale no. E a'o mai ana kana paulele ana i kona akua ia kakou, e paulele aku i ko kakou Akua—ka Makua Lani Kiekie Mana loa a kakou e pule aku nei—me ka hookamani, hoomaloka i ka hapanui o ka manawa. O kekahi o ua haawina maikai i loaa iā Kamehameha, o ia no kona hoomauhala ole. A he kanaka wikiwiki ole oia ma ka huhu a ahewa wale. He akahele loa kona noonoo mamua o ka hoopuka ana i kona kanawai no kekahi mea. I kekahi la, e luana ana o Kamehameha me kona poe aialo, hoea ana he mau wahi kanaka. "E ke alii e!" wahi a kau wahi kanaka. "Ae, heaha keia?" wahi a ka moi. "Heaha ae nei kau! I hele mai nei hoi paha maua e hoike aku ia oe, no ia wahi kanaka hookano ou." "U! Owai nei kanaka hookano?'' Ia wa haha'i aku nei ua mau wahi kanaka nei i ko laua hele ana mai a loaa he wahi kanaka e

makaukau ana e paina me kana ohana. Kahea aku nei ia laua, a komo laua a paina like. A maona, eu ae nei a makaukau e hele. I mai nei kahi kamaaina, "O ka maona no nei pa 'ki aku i ka waha o Kamehameha." "Kahuhu! Oiaio hoi! Pela kana olelo hookano a ka launa ole?" "Ae," wahi a ua mau wahi kanaka nei. Ia wa kiiia aku nei ua wahi kanaka nei a ku ana. Ninauia aku nei no keia hoopii a na wahi kanaka. Ia wa pane mai nei ua wahi kanaka nei: "Kahaha, o ia iho la ka hoi ka makana o ka'u hanai ana i ko laua nei pololi! Aole paha au i olelo pela i ko'u haku alii! "Eia ka'u: I aku au ia laua, o ka maona no keia pa-ki aku i kahi mehameha." I ka lohe ana o ke alii, kipaku ino ia na wahi kanaka ahiahi. Mahope mai no, hoea ana no he wahi kanaka a ku ana: "E ke alii," ''Ae, heaha ka manao?" wahi a Kamehameha. "I hele mai la au e hoike aku ia oe no ko wahi kanaka haakei." "Owai ia?" a ka moi i ninau aku ai. Haha'i aku nei ua wahi kanaka nei i kona hele ana a kipa kauhale kamaaina. A ia laua i kamailio ai me kona kamaaina, pane mai kau wahi kanaka, a i mai nei ka, "he pokii oia no Kamehameha." I ka lohe ana o Kamehameha i keia, hoouna koke ia aku nei ua wahi kanaka kikoola nei a ku ana. I ka ninauia ana aku keia, pane mai nei: "Ae, he oiaio, ua olelo i'o no au pela; a eia ke kumu: Owau no hoi kahi koa ou i ke kaua o "ke paniwai o Iao. No ko i ana mai ia makou. 'imua e na pokii a inu i ka wai awaawa,' pela au i hoomanao mau ai ahiki i keia la. O kau olelo e kuu haku alii ko'u kanawai paa no ke ola me ka make." I ka lohe ana o Kamehameha i keia mau olelo, piha kona naau i ka hauoli no ka manao o kona wahi kanaka iloko o ka ehaeha a ka maka o ka ihe i Iao. E oluolu mai e ke anaina, malia paha ua kulike ole kahi o ka'u mau mea i hoike ae nei ia kakou, aka, ua kamaaina ka olelo a kahiko: "Aole ho'okahi halau o ka ike!" Ua loaa ka kekahi poe mamuli o ke kii ana aku a ka poe kakau moolelo i ka poe kii maka nunui —loaa kahi me ka oiaio, a loaa kahi me ka huna i ka oiaio. Haku wale iho no hoi kahi i piha ka manao. Ua loaa hoi ka'u mai kahi poe a'u i hilinai ai. He lehulehu wale o na mea pili ia Kamehameha a i na alii no a kakou o ke au kahiko i loaa ole i ka poe haku moolelo. Nolaila, ina i kulike ole ko kakou manao ma kekahi o na mea a'u i hoike ae nei, e oluolu e kapae i ka manao keeo. O ka manao nui o keia haiolelo no keia po, e lilo o Kamehameha me kana mau hana pookela, ame kona kulana maikai, i kumu alakai no kakou apau. Aole oia i hookae i ka waiu e omoia ana e kona kahu opio; aole oia i hoowahawaha aku i kona wahi kahu hoa paani o kona mau la kamaiki; aole oia i hoole i ke a'o a kona mau alii kahu, na alii o Awini i a'o ai iaia. Mai hookae i ke kanaka! E ike i ke kiekie a i ka haahaa! E hanai i ke kanaka, i kanaka ua alii! Aole oia i hilahila a hoowahawaha i ka mahiai; aole oia i huki ae i kona kulana alii a hoowahawaha aku i ke a'o ana iaia i ka oihana lawai'a; pela hoi na hana e ae apau. Mamuli o kona ike i kela mau hana apau, pela oia i lawelawe lima maoli ai i keia mau oihana a hanai aku i kona poe kanaka. A ko no hoi ka olelo a'o a Hiku laua o Kahaopulani, kona man kahu alii mua. He piha oia i ka noeau, he naauao i loaa iaia mamuli o ka uhane o ke Akua iloko ona. No kona piha i ka na-

auao, kilakila no kona lanakila maluna o na mea apau i kona mau la. No ia mea, i keia po, ua ku ka kakou olelo hoomaikai no Kamehameha: He alii akahai me ka naau haahaa! He alii maiau me ka noeau! He alii aloha a malama kanaka! He alii koa a wiwoole me ka ikaika! He alii hoomauhala ole! He alii pakaha ole! He alii makee ole i ka waiwai! He alii malama akua me ka oiaio! I loaa kahi o keia mau haawina ia kakou, pomaikai no hoi! Me ke aloha, W. J. COELHO.