Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 31, 5 August 1921 — Na Haumana o ka Papa o ka 1891 o ke Kula Kamehameha no Kauai Hui Hou Iloko o Kanakolu Makahiki Mahope o ka Hemo Ana Mailoko Mai o ke Kula-Lilo i Mau Malihini na ka Hope Makai Nui William O. Crowell [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Na Haumana o ka Papa o ka 1891 o ke Kula Kamehameha no Kauai

Hui Hou Iloko o Kanakolu Makahiki Mahope o ka Hemo Ana Mailoko Mai o ke Kula-Lilo i Mau Malihini na ka Hope Makai Nui William O. Crowell

No ko hooko ana nku i ho k<m<i u k;i Hope Makai Nui Williarti O. OoweU i> Waimea, Kauai, a ohi-auhau īlo ia npaua, n hanuiaua hoi o ka papa mua loa i puka mailoko aku ke Kula Kamehameha, o ka 1891, i haalele'iho ai he ellmn n au h'oakula o kelū papa ia . Hoimlulu nei, nia ka po o ka .Poalua, karla 19 o ka muhina aku la o lulai i hala, no ka hoakoakoa dna ae ia lakou iho, mahope o ka piha nna o na makahiki he kanakohi, o lakou puka ana niailoko aku o ke kula. 110 umi-kumamalia ka nui o na haumana i hookuuia o kela papa o ka IS9I, mailoko mai nae o kela heluna, he'umikumamakahi e ola nei i keia manawa, he kulana maikai loa, i ikeia iloko o kekahi papa kula no keia mau makahiki he kaiiakolu. Ile elima makahiki i hala ae nei, i malan.a ia ai ka.liui mua loa ana o na haum/'ina o keia p«Tpa, maloko nei o ke kulanakauliale o Plonolulu, ma ia hui ana, lie eiwn. ka nui o na hoa i akoakoa ae, ua liiki ole i kekahi mau hoa ke heli? māi ma-ia hui ana, mamuli o ka paa i na lmna ame na. piiikin e ae. O na haumana apau lie umi-kumama-ha o keia papakula l puka mai ai .i kinohi, o keia iho ko lakou mau inoa: Samuel Kauhane, lunahoomalu o ka ; papa lunakini o ke Kalana o Hawaii; W. C. E. Brown, luna alanui, .Hawaii; Wm. M. Keolanui, kakauoleio 'keena o ka lunahooia, Hawaii; Thomas' N. īlaae, kumupoo no ke kula aupuni o Hookeua, Hawaii; Clias. E. King, ame inisua, anie kuai aina, a he senat.oa, Oahu; VVm. K. Ratlibum, lunanui o ka aina hanai holoholona, Kaliuku, Oahu; Fred W. Beekley porop,eka olelo Hawaii, no ke Kula Nui o Hawaii, Oahu; Soloivon Hanohano, luiiahooponopono o ka Nupepa Kuokoa r Oahu; .John K TVaiamauu, mea.kahakii. Oahu; William O. Crowell, hope makai nui, me lunahelu ame ohi-auhau, Knuai; Snmuel Jveliinoi, mea lawe aelike, home hookuonoono, Kapaa,. Kauai. O Robcrt Paliau, Mosos Knuwe ame C'has. Blake, 0 lakou ka i haalele iho i keia ola ana. He kanakolu makahiki i kaahope aku nei, hc. poe kanaka opiopio wale no keia apau, i haalele iho i ke kula, a luili aku i koi lakou mau pomaikai, e hoopukapuka a"na i ka lakou mau kalena like ple, me ka nele i na kokua, no ka onou ana hku ia lakou inuin ma kekahi mau kulana oihana; i keia la nae, ua keokeo ko lakou mau lauoho, a ke paa nei lakou i na kulana ko'iko'i a hilinaiia, maloko o keia Teritore. Mailoko mai o na hoa he uini-kuma-makahi 6 keia pana e ola nei, he v elua 1 a'e aku niao o ka hapalua kenekulia makahiki. o ke koena iho, ke aneane loa aku la i ka hapalua kenekulia: a

un kaniamoopuna kekahi poe i keia ( wa, me ku lioolaupa'i ana i ka lahui ' ilawaii. Ka Huakai no Kauai I . Mamuli o ka paa o kekahi mau hoa 0 keia papa i ka lakou mau ha»a, ua i hiki ole ke kaawale mai he eha, no I keia huakai 110 Kauai, a ua lilo ko laj kou hiki ole ana. i n ea liookui-he i ko ; lakou mau lioakula, no ka mea ua loihi j maoli na makahiki o ke kaawal&"ana, ine ka manaoia, e lilo k«ia hui ana, i ' mnnawa no ka. hoohauoli ana ia lakou {-iho, eia ka aole, ua poho wale ia mau upu ana, a o ka poe i holo aku no Kauai, o lakou ka i komo iloko o na hauoli ana no na hookipa ohaoha ame ka pomaikai kiekie loa.i loaa ia lakou, i ka ike ana i ka nani o kela aina kaulana. I 0 na hoakula i liiki ole ma keia huakai, oia o Samuel Kauhane, W. C. . E. Bi'own,.Pred W. Beckley ame John 'K. Waiaipau. O ka poe hoi i hiki ke 1 waiho i. ka lakou mau liana a hooko | aku i ke kono no kela hui ana, oia n j Thomaa N. Uaaej."W]n. M. Keolanui, ! Charles E. King, Solomon Hanohano, j Wm. K. Rathburn, aole hoi no William |o.'/Crowell ame Samucl Keliinoi, aia laua i Kauai. lUa likali pu aku o "Mr. Theodore Riehardfi, o ka Papa Hawaii, ke kumukula e noho ana i Kamehameha a hookuuia ai keia pa|>a, ma keia huakai i hookahi, inamuli no o ka pipilipaa o ka manao o na liaumana i ka lakou kumu,. a mo he mea la i ka nana aku, ua j hoihoi hōu ia mai na hoomanao ana, no ' na la e noho ana iloko o ke kula, koe wale nō nae, ka pau o kona mana maluna o kana mau haumana, ua lilo lakou apau me he ohana hookahi la. Ma ka hōra ewalu o ka po o ka Poalua/i haalele iho ai ka mokuahi Kalaudina i ka uwapo, mahope o ka lululima ana me ria hoakula i hiki ole ke hele pu ma keia huakai, ame ka lehulehu, o ka oni aku la no ia o ua mahinmhi la no kana huakai au moana. Ma keia huakai, au moana, i halawai pu aku ai me ka Hope Makai Nui John Hano o Kawaihau, ka Loio Eugene Aiu, ka Mea Hanohano K. Fēmandez. He inoino ka moana ma keia huakai no Kauai, a oiai akahi no a holo hou 1 ka moku, ua ku a ma'i maoli kekahi mau hoa; he mea ole no nae ia i ke knno a ka makemake. j Hebi i ka Lepo o Kaual j Ma ka hora elima oke kakahiaka o | ka Poakolu ae, i ku aku ai ke Kalau- | (lina no ke awa o Nawiliwili, a mahope j iho o ke kakali ana no ka hora a oi, I oiai na ohua i lele aku ai iuka o ka a.ina. uh hoomau hou mai la ka moku-

ahi, no kc awa o Eloele, i ikeia hoi i

keia mnna'wa, ka Port Allen. j Oiai ke Ivalandina eku ana i ke"&wa o Nawiliwili, aia na mea apau ke kilohi la i ka naui o ka aina, aia hoi o Haupu ke kū mai la me kona kilakila nui, e ake wale ana no nae ka manao o na kamahele, o ka lele aku iuka o ka aina, e hui pu ai me na kamaaina.

Ma ke alahele moana no ke awa o Eleele, aia na kamahele ke nana la ia Kipukai, ka home aekai o ka ohana Laiki, ke waiho mai la hoi o Mahaulepu mamua, me ka llanoe o Koloa, ke ike la na kamahele i ke puhi kaulana 0 Lawai 'a, a hopkomo ana ke Kalaudina 1 Eleele, ke awa a na kaninhele e lele aku ai iuka o ka aiha. no ka halawai pu ana me ko lakou lioakula Wm. 0. Crowell. Mailuna aku o ka oneki o ke Kalaudina, i ike aku ai i ua hoakula nei, e ku mai ana me ka makaukau, e apo mai i na kamahele; he oiaio ia pili ana aku o ka waapa i ka uwapo, lululima pu iho la me na nianao oholiia 0 ka hauoli, ua konvo pu mai ka Lunahooia Henry Blake, o ke kalana o Kauai ma ia hookipa aua .aku i na maiihini, a no ka mea he haumana no oia no ke Kula Kameliameha, o ka papa o ka ; 1893 i puka pono mailoko aku o ke • kula. N"o ka Waiulailiahl o Waimea 1 Eku mai ana he ekolu mau kaa oto--1 mohile no ka lawe ana aku i na kamahele no Waimea, i hakalia no a kau na mea apau iluna o na kaa, o ka lilo aku la no ia, ke la nouka o Eleele, knalo iho la ma ka halekuai o Mr. J. I. Silva, hooiho ana i Hanapepe, pii ana 1 Makaweli, aole i emo iho, holu ana i ka uwapo o ka muliwai o Waimea, i ka Waiulailiahi me ka Waikea, a hoolai ana i ka home o ka Makai Nui Wm. O. Crowell, ke kamaama o ka hiki ana . aku. j Hui pu iho la ff,e Mrs. Crowell, ka j makuahine waipahe, a piha oluolu o ia holne nani, me na manao hauoli; he mau ! minuke ia no ka hoomaha liilii ana; • ua eleu mai la no ua makuahine nei, ma ka hoomakaukau ana i na meaai, i a noho iho la na kamahele e hoopiha I i ka lua o ka inaina, maluna o ke j pakaukau, i hele a luluu i na meaai ono | o na ano apau, mai na meaai a na haele a ka na Hawaii, a oiai ua lawa wale no na kamahele i na mahele a elua, i aohe haalele ana aku i ka lokomaikai o na kamaaina, ke pii la ka hema me ka akau, a na ka hiki hou ole ke onou aku, i ku ae ai na mea apau a waiho i na meaai aku i koe. '-Hoolala i ka Papahana Hooluana iki iho la no ka noonoo ana | i ka papahana e nee aku ai, oiai na

la o kela akoakoa like ana o na libakula ma Kauai. Mamuli o na ho&kaka manao o na hoa no ka huli hoi koko mai no Honolulu nei, ma ke Kalaudina no o ka Poalima mai, ua hoololiia, na m'ea a ka Makai Nui Wm. O. i hoolala mua ai, me kona manao, ma ke Kinau o ka Poaono, e haalelo aku ai na kamahelo ia Kauai. Ma ke kukakuka like ua hoolioloia iho la, e pii na kamahele i ka makaikai iuka o Puukapelo ma ia kakahiaka no a mailaila ae no Mana, no ka makaikai ana i ke onekani 6 Nohili. Ma ia po iho, e malamaia he halawai kukakuka no na ko lakou kulana o ka noho ana, pela me kekahi mau kumuhana pili i kc kula ame na kulana pili oihana. Ma ka Po'aha* ae, e hele makaikai no Hanalei, a hoea loa aku no Haena,- ma ia po iho, he paina luau ma ka liome o Mr. Crowell, me ka akoakoa ana mai o na keiki Kamehamoha apau, air.e kekah'i poe e ae i konoia. Ma ka Poalima, lie halawai kukakuka hope, a hele makaikai liou, i na wahi i koe, a kau hou ma ke Kalaudina, ma fye awn o Nawiliwili. Nouka o Puukapele Mahope o ka hoomakauknu ana i na kaa otomobile elua 110 keia huakai ku ahiifri, i haalele iho ai na kamahele i ka home, ma ka hora umi a oi o kela kakahiaka, me na ipu aiwaha ame ka wai, no ka mea he alahele ai ole keia. He inoino ke alanui ma keia alahele, he mea ole no nae ia i na hookele kaa, ke aloalo wale ia la 110 na wahi inoino o ke alanui; he keu aku nae ka lola o na kaa,.ua oi aku niamua o ka lola o ka mokuahi Kalaudina, e ole nae ia pau pono ke poluea nvokuahi. Hoea nouka o Puukapele, mē ke kilohi ana i ka nani o ua hiona o ka aina inai ke kuahiwi mai, aia hoi na awawa kuhoho, ke wailio mai la imua ,o na. maka me ka nani, e hoike niai ana, i ka luaole o ko ke Akua naauao ame ka mana. Ua hoohalnia kekahi manawa e na kamahele iuka o Puukapele, me ka hemo ana ae o na ipu aiwaha, o ka haupa iho la no ia, oiai ua hele maoli a ha'eha'e, i ka luaieleia e na kaa, a i ka piha ana aku oloko, o ka hoomakaukau iho la no ia, no ka liuli hoi ana, no ka makaikai ana aku i ke onekani o Noliili. Ua hele a na hora o ke ahiahi, hoea hou no kauhale, o na hoa i hoea mua, ua pau lakou i ka auau, wehe iia lole kaahele, a komo mai la na lole hou, pela aku ana no hoi na hoa i hoea hopo mai, ke waiho mokaki la na paiki o kela amo keia maloko o kekalii rumi nui akea, he mea hauoli wale no nae ia i na hoa, no ka hoea Kou ana mai, i ko lakou wa o hookamalii ai ia lakou iho. XJa\hoea ae o Samuel Keliinoi mai Kapaa mai i keia manawa, a hui J>u iho la me na hoakula, nie kela piha ohohia mau, a oiai e makaala inau ana o MrB. Crowell i ka pono o na malihini, ua nee aku la na mea apau noluna o ke pakaukau, no ka paina ahiahi. Ka Halawai Kukakuka Mahopo o ka paina ahiahi, ua aJtoakoa aku la na hoa apau maloko o ka rumi hookolokolo, o ka aha apana o "Wainiea, no na hoakaka manao ana r.ini na hoa mai, e pili ana ia lakou iho, a no ke kukakuka ana no hoi maluna o kekahi mau kumuhana ano nui, e pono ai na Hawaii. Ua noho hoomaluia keia halawai ku'kakuka, e William 0. Crowell, ka per6sidena o ka papa, a o Charles E. Kiug, !k© kakauolelo. O na hoa i akoakoa ma keia halawai, oia o Thomas N. Haae, Solomon Hanohano, Wm. M k Keolanui, "Wm. K. Bathburn, Samuel. Keliinoi, Charlea E. King, Wmi O. Crowell ame Theodore Bichards. He mau leka ho»maikai, ka i heluheluia ae e ke kakauolelo, i hoounaia inai ma o ka Perosidena Croweil la* e ke kumupoo o ke Kula Kamehameha o na keiki liilii, a mai ke nui- mai 0 ka papa hoonaauao o ke TeHtore, no koia hui akoakoa ana o ka papa o ka 1891, a ua kauohaia aku ke kakauolelo e pane i kela mau leka^ Ua haawiia i manawa no nftr. hd& o kela papa,.e hoakaka mahao ai, no-ke kulana o ko lakou n'oho ana,; a ma -ia mau hoakaka ana, i waihoia» ae ai he kono mai ia Samuel Kauhane mai,- ka lunahoomalu o kapapa lunakiai o ke Kaiana o Hawaii, no ka hui ,hou o na hoA o kela papa ma Hilo, Hawaii. Ua lilo keia kono i mea noonoo nui ia, a hooholoia me ka lokahi,. ma 'ka xnahina o lulai o/keia makahiki ae, e hui hou ai na keiki apau o kela papa na Hilo, no ke apono «na aku i ke leono; a ua hooholo pu ia no hoi, o lilo ia akoakoa hon ana< o na- hoa- o !keia papa, i manawa .no na papa kula e ae apau e akoakoa pu ai. 1 Waihona Hoonaauao Oiai ho hiri ana kela i ak«ia. ai e lohe na n»anao hoakaka o na . hoa,- ua hapai ia mai kekahi kumuhana- nt> ka hoāhu ana i waihona hobhaftttfetf. na kela paipa, i na keiki a kekahi' mah hoa, ūr mau keiki e aku paha, maloko o na Kula Kamehameha. Ua ih. keia' kumuh'aha, me ka hoōpia ali'a o kela papk e hoahu i ka' liuiiAi-o elima hiineH 3alaj o kona haawinā ia, fri« k'a haWania-nae o ka' pukk, i na pa£ifc kula e e koMo pu rtiai n\ e kokUa- i ke!a waihona hoonaauaō, ke masao na. Kamehameha e ae, e lokahi ma kela-hana.

Ua kolioia o Mr. Thooilori' Riclt:ir<l-' i-puuku no kelu wailiona, u oiu nii' Mr. King na. kon.itt s , na ka uoonoo una i ria hookūpono apau e pili aua no kekati haumana i makeninkein e hoonaauao «a Kamchamoh:u Ua noonoo pu ia no hoi kekahi kumuliana, no ku hooueu ana aku i ka manao o na kumu o na Kula Kameluimeha, e lilo lakon i poo makee, ma ka hoakoakoa uiau ana.i na papa kula apau, i kela ame keia e hoolilo ana i ke Kuln. Kamehameha, i kileo- • waena e liui inau ai, a.ua kauoluiin ke kakauolelo, e hoouna aku i lioike 110 ka makemake o keia papa. Ua hapaiia ae ka noonoo ana no ka bila hoopulapula, ma kahi e pili ana i na hoa o ka papa komisina, no ka Waiho ana mai imua o ke kiaaiiia, ua hoopaneeia nae keia kumuhana, a ke kakahiaka mai o ka Poalima. S& Huakai no Hanalei O kela piha makee man iv o 0 kamaaina no ka pono o na malihiui, ia hookuu ana o ka halawai ma kela po, a hoea aku la na mea apau no ka hale, ua paneeia mai la no na ipu aiwaha 0110 o Mana, o ka haupa ilio la no ia, a hoi aku la e hooluolu, no ia koena po. Hakalia no a welfcnvehc kaiao, ma kekahi kakahiaka inai, ua puoho ae la na kamahole. no ka hoomakaukau ana, no 'ka huaka'i loa. ( Ke awiwi la k« komo ana i na lole, i k'a makaiMnu ana, ua hele aku la maluna o ke nakaukau, i .luluu mau i iuv meaai, a i ka pau ana o ka paina kauahiak«, o ka haalele iho la uo ia i ka Waiulailiahi o Waimea ma ka liora eono o ke kakahiaka o ka Poaha, maluna o na kaa otomobile elua no Hanalei. Ma keia alahole, i kipa ae ai-no ka Uanoe o Koloa, ma ka rome o ka Lnnah'ooia Henry Blake, ua hoomaha liilii malaila, no ka hooponopono ana i kekahi man hemaliema o na kaa, a kau mai la ia hoakula, o-ka liio niai la no ia iio Lihue, i ka Ua Paupili. Ilaila, i halawai pu iho ai me ka Lunakauawai Kaapuni Aehi Jr., ka Hope Luna Holu A. G. Kaulukou ame ka Hope Makai Kui ,Enoka Loveil, «e ka makaikai ana i ka hale aupuni o ko kalana, alaila hoomau mai la i ka huakai kaaliele nomua. Hc nani ke alanui ma na walii apau o ka aina ma keia huakai hele, ua lilo ka loa i mea ole i ka liolo o na kaa otomobile, aole i emo ilio, hoola'i ana- i ka laula o Kapaa, lelē malaila nb ka' hoomaha liilii ana, a inu waiu loliluli, liie ka holoholo liilii ana no hoi. Ilaila i hilawai pu ilio ai me ke Kalana J. M. Kaneakuā, lAu pu- mai la oia i kaaaaaina, a i kuhikuhipuuone, na na kamahele, o ka hen;t> taai' la uo ia o ka- papale, aia ka paa ana o ka holo o na kaa i ka ■Ualoku o Hiialei, i Kē one Pua Rose l o Mahamoku, i ka- honie o ka Hope Makai Nui Wm.-WemeK

1 n:i kamahelo i haalolo aku ai ia Wainn'M, na lioi-a niua niai !a ka lohe i keia hoaliiila ma ko kolopona, eia niai ua n.aliliini a. hooa aku, ko kakyli niai la oia mo ka makauka. halawai pu iho la. me ua liope makai nui nei, me kana aliiwahine; a hoike mai la oia, ua makaukau na lio, aia i Haena kalii i kahali mai ai, no ka lawe hoomak: kai ana aku i na kamahele no na wai kaulana o Kapalae ame ka wai a Kanaloa. Ike i na Wai Kaulana -Ke heihei nei me ka nuinawa, iiohe he hooka'uiua ana iho, haalele iho la i na kamaaina, no ka hoomakaukau ana i mau moaai, o ka lilo mai la no ia o na kaa otomobile, a>a ke kaohi ana i Haena, i na liala o Naue, au i ke kai, e kakali nvai ana ke alakai, oia 0 Poka Kanehe, me na lio. O keia kp kaikaina o Kaili Kanehe, o ka papa 1893, ninau akn la ia hoakula, ua hala no nolaila halawai ole me ia > Kau maluna o na lio, kaa aku la ke alakai ana malalo o ke kamaaina no ke ana o Mininiholo, he ana nui keia, me ke akoa pu, e lawa ai no kekahi heluna kanaka nui, ke uuie maloko olaila. Mailaila aku uo na wai kaulana o Kanaloa me Kapalae. Hoea no ka hon.e o ia makuahiue oluolu, Mrs. Pa, hoopaa na lio, a j»ii wawae aku la no ka makaikai ana i ua niau wai nei. He kupa-iauaha no kj» moolelo o keia mau wai. Ma ka oleloia, na Pele i eli i kela it.au wahi me ka manao o kona hoine ia e noho ai, no ka loaa ana nae o ka wai, haalele i kela mau wahi, a hoi no Hawaii, Ma keia huakai hele mai Hanalei mai no Haena, he nui na wahi pana kaulaiia, me ia i holo maloko o na mele lelmlehu, aole no'he ano nui i ka nana akti, aka nae, o ke kulana, ua ku'i aku ia apnni ua moku. Paina Awakea ma Hanalei • Hualele i na wai kaulana, no kahi 1 ku ai o na lio, o ka liulPhoi mai la uo ia no kalii o na kaa otonvobilc, haawi ke aloha hope, me ke alakai ame kana wahino, o ka lilo mai la no ia, aia ke kaohi aha i ka holo o na kaa i Ha* nalei, ma ka home o ka Hope Makai •Nui Werncr. E kakali ae ana no iia hoakula nei, me'kana aliiwahine, ua makaukau na meaai no ka paina awakea, o ka haule aku la no ia maluiia o ke pakaukau'nve ka haupa ana iho i na meaai i paueeia mai, e ka o na kamaaina, oiai ua hele a houpolewalewa, i ka lulnia e na kaa, ke kūlolou like la na poo .ilaJo, i ke aea aTta ae« iluna, ua hele a naeiki. "j Aol»- no he hooka "ulua ana iho, ak& mai la ka manao e halawai pu me ia i hoakula William S. Meheula, nolaila mahope o ke pa'ikii ana nve na kamaaina puuwai hainama o ka home, I

| h.-Kiwi lio]H' ao la ke alolia, o ka luili i hoi m:ii lu 110 ia o ua kaa; lialaw.ii |>u | 110 lioi m»» keia hoaknln, niainnli īun' 0 ka halawai ana o kona oliana iih* ka pilikia, ua hiki ole ke hui pu u.ai nie n,i kauiaheie ma keia huakai. līoeu hou no Kapaa, ilaila i halawni ai- me Senatoa Kēaloha, ka Lunakanawai yon Kkekela, anie kekahi niau hoa e iie, a kono aku la ia. lakou e akoakoa ae nm ia ahiahi n;a ka liome o Mr. Cro\vc!l, ina Waimea. Hoomiiha iki malaila no kekahi ma 110 ka nana i kekahi niau liemaheina o na kaa, o ka huli hoi mai lo īio ia, e alnalu ana me ka nianawa. Hoea Hou no Waimea Ma ke alnhele liuli hoi no Waimea, aohe hoolalau ana aku, no ka mea ua liaiki ka la, nolaila ia haalele ana no ia Kapaa,. aia ke kaohi ana o ka holo o na kaa i ka liome kaniaaina. Ua hoea m\iā ae kekahi inau keiki o Kamehamehn no Waiinea, pela hpi ine kekahi mau hoaloha lehulehn i konoia, e kakali hiai ana o ka hoea aku o na kamahele: Halawai p« iho la īue lakou apnn, rae na nianao hanoli. Ke ano mai la ka liu-la'o ke ahiahi 'i kela īnanawa, nolaila awhvi aku la ' ka auau ana, komo njai le. na lole maemae, o ka nanea la .ia n.e na hoakula «unie na hoaloha. Ka Paina Luau Aia ke hoomakaukauia luai la n;\ pakaukau/loloa ekolu, e na kaikauiahine kuene a.i ka makaukau ana! o na īii -,aai, apnu maluna o na pakaukau, ua nee ajtn la ka lehulehu no na wahi i Uookaawaleia no lakou. o kekahi pakaukau kankoā, 1 noho iho ai na hoa o ka papa kula o ka 1891, n«e ka lakou kuinu, Mr. Thooilorej Riehards. me I<ekahi mau hoaloha ko'iko'i o Kauai, ka Lunakanawai Kaapuni Aehi Jr.. ka Hope Lunahelu me Ohiauhau A. G. Kaulukou amo ka Lunahooia llenry Blake. Maluna aku hoi o .kekalu* pakaukau loihi, na lioaknla e ae o Kamehameha, me. ka Hope Makai Nui John Hano, ka Lunakan'awai Von Ekekela o Kawaihau, ka Ldio Eugene Aiu, Robert Parker «Tr., ame kekahi poe e ae; a J ina 'ka ekolu aku o na pakaukau ua! r..ikuahine na lakon i hoomakaukaif i | kela paina luau, me na kuikamahine. j opio kuenej ua hiki aku ma kalii o ke | kanalima a oi, ka nui o ka poe i akoa-1 koa - ae ma ia ahiahi. i Hookahi mea nani loa, ma keia hui j «akoakoa hou ana o na hoa o kela papa, I o ia no ke koho mtia ia ana o kekaai ' hoa i kahūnapule, nolaila aolie lie kuhi- j kuhi ana aku a knh'ikuhi mai, i ka nica| nana e pule ka ai ana, ua, kaa ka hanohano o kela liaaa ia Thcfeas X. Haae, hakalia no a pau kana* apana hana, s o ! ka iro like iho la no ia o na moa apau, ke hooiouu la i ka puaa mofmona, i ka moa-no lioi, i huiia me ka wai o ka aiu me ka hiau* na atf.aam momon»'

o Nomilu, iiie Mana, naua aku oe i ka lainakanawai Aviii, hoohana na puna mai na kupuna niai, aia ka pono o.ka pae aku i kula; o ka ono iho no iioi o ka poi, he pahue wale no ia e lilo 10.. Ke Anaina Piha Hauoli Oiai na mea apau e ai ana, i hinieni ae ai na hoa o.ka papa o ka 1891, i j ke mele o ko lakou papa; «alaila pana'i īnai la. hoi na hoakula, n'.a keluihi pa--1 kaukau okoa aku, me ke mele ana mai kekahi himeni, ho ku i ka nani ke hoolohe aku, a he piha liauoli hoi na mea «ipau, iloko o kela inau minuke, me ka hoomauia ana o na liana himeni, mai' na hoa aku o ka papa o ka 1891, ame n'a keiki Kamehameha ina Kauai; ua komo pu mai na kaikamahine opio ma ka himeni iike aua. I ka maona ana hoi o ka lehulehu, ua kaa ia Senatoa King, ka hanohano o ka lilo ana i mea naua e kahea i na nianao paipa pokopoko, ame na himenii ua ku kfla ame keia e hoakaka manao, me ke konoia ana o ka Lunakan«iwai Aehi Jr., e him'eui mai i kekahi mele ana i haku ai no ke Kula Kiekio o Stanford; ua noke ia oia i ka pa'ipa'i, ahiki i koiui. himeni hou ana uiai, no ka elua o ka manawa. Mawaho aku o ke kuhuu manienie, kalii i hoomalamalamaia e na. kukui uwila, i hoopauia ai na hana hoohauoli o kela po, ma kn himeui ana, a n*»a na kuka.'i kamailio ana no hbi niawaenn o' na hoa, a oiai ke nee mau la ka manawa ' imua, ua haawi ae la na lululiina hope ana, huli hoi inai la ko Kapaa, ko Lihue anio. ko 'Koloa, ]>oe nia na kaa otomobile. līe hookahi mea nana i hookui-he aku i k{i manao o na hoakula ame na l hoaloha o ka hoea ana ae ma kela po, 0 ia no ko lakou maopopo ana, e liuli { hoi koke ana no na kamahele inB kej kahi la ae, ka.mea, ua hoea ae na I keiki o Kapaa, me ke kono, e hoohala j na. kamahele i ko lakou manawa.o ka j Poalima ae, ma ka hele niakaikai ana j i na. home hookuonoono o na Hawaiima I Kapaa; he kono hoi i minamina nui j ia, no ka hiki ole ke aeia aku, oiai iia j pokole loa ka manawa, a ua nui no hoi | na hana' e hiki ole ai ke liooltiihi aku l |-i na la e hoohala ai ma kela mokupnni. j I Hoaumoe hou iho la ma Waimea m"a j kela po, a ma ke kakahiaka o ka Poa- j , lima ae, mahope o ka p.iina kakahiaka, ! 1 malama hou ia ai he hal.i/wai kuka- j 1 kuka-, no ka hoopau }>ono aua, i na j koena liana i hoopaneeia mai 8' kela , kakahiaka. j Kakooia Kekahi Poe Kupōno j » Me ke akahele loa, i noonooia ae ai j kekahi mau inoa, no ka waihp ana akd • imua' / o ke kiaaina, i mau hoit no .ka' papa komisina, no ka pono o ka bila hoopulapula i na Hawaii, he. poe hoi i waeia ae, aole ma ke ano kalaiaina, aka tna ko lakou mau ano knpono, a

niakee no ka liolon.ua o ka hana hoopulapuin. Ho mea hauoli ka hoiko' anu iae, o . kekalii o na inoa i watia ae i hoia iio | kela papa kouiiaina, ma kela kukaifji- ! ka aua, o ka ke kiaaina no ia, i koh'o | ae ai, a i loaa koke inai hoi na a}»ono ana, no ka «lawe ia kulana. Mamua o ka hookuu ana o ka hala'wni kukakuka ma kela kakahiaka, ua kohoia o Mr. Wm. Kathbnrn, i komite, no ka haawi ana aku i na hooumikai I kiekie ana, i ka mnkiinhiiM? Mth. Kalei j Crowell, ka. mea nana i hookipa aku : i na kamaheio, me kona pu\rwai haj iiiama, inaloko o kona home, a i hana j mai hoi i nā mea apan e potto ai ka nolio ana ma kela mau la pokole. Ma ka.hapalua o ka-horft pmi-knma-m.ikahi o kola kaKakiakn, i lvnal?le iho ai ia ma ke alahele. no Lihue. Ka Paka o Kukuiolon^ Ma kein huakai a na kainahele, T I kipa a< i ai e makaikai i ka paka nani | o Kukuiolono, ho lohe olelo wqjle no ! ikn u'i ame ka nani o kela pnka, akahi ! n he ku i'o no i kn hoohihi i ke uaua aku. | l'a hoohalaia kekahi mailaw'.a niii j mn ka makaikai nna ialoko o ka paka t j nu' ka mnhalo no kela makniia a ia j keiki lalawai o Kauai, Walter Mcßryde ! i haawi ae ai i kela paka lio ka leliu- ; 101111. Haalelo ia Kukuiolono, kipa ae 1« I kekahi mau hoa, 110 ka n.akaikai an» j i ka hale hana halakahiki ma l.awui, i n liala loa mai la kekahi mau hoa, no I I.iluie, no ke ake e ike i ka wailele o 1 Wailun, ke awa o Ahukini, ame ka hale i nwi waiu o Ahukini. ; Huli Hoi me na Puolo ! Maloko oka hale oihana oke i nn o Kauai, i halawai hou ae ai tia j lion npau, alaila haawi makana pai kahiia mni la na kamhelo, ir-e ke kii , pnlapnla aina o Kauai o ke Kakauolelo : ,J. Mahiai Kaneakua; mnilaila mai no Nnwiliwili, no kfe kau hou aiift mai i maluna o ke Kalaudina. 1 Malaila i lialawai pu ni me ka Hon. i W. H. Rh'o Sr,. ka Makai s?tti W. R. K Kioe ,Tr., ka Hon. J. H. Conev amn [ !*ekalii man hoalohn o ae. j Oini e kakali ana oka hanlele iho j o ka waapa ohua hope loa i ka uwnj»o I <i Nawiliwili, i n'-elein ae ai keknhi mmi j liinieni, iloko o na'leo hooho oVa hauoli j niai ka lehulehu mai, alaila hanwi ke j aloha lululima hope ni(* na' kamaaina, a j kau aku la ina ka WaApa, ma ke alaj hel'e lnili hoi no na home, e hui pu ■ hou n-o ka ohana; | Ma ke nno nul ke olelo ae, o kela j hunkai no Kauai, lio' ka huj hou ana i o na lioa o kela papa kul.n, iloko o kannkolu makahiki, o ko lakou hemo i ana mai ke Kula.' Knmehamehn nku, Jhe liui ana, 'ia, 'i piha-i na haawina I maikai he nui, a he mea haaheo no j lioi no ka manao, ka. ifee ana i ke | ko'iko'i o na'kulann o kela poe iloko 0 ka 'aina. Ma ka, lokomaikai 6 ke Kakauolelo J. Mahiai KaneftVūai uft hoolako mnl olar i kekahi mau mele kahiko o Kauai, no keia huakai kaaliele a nā kahiaiield, a no ka pomnikai o ko lee Kuokoa poe hehihelu, ke hoopnkaili aku nei, i hiki ai ke hoomaopopoia keknhi mau wnhi pana kaulana o keln mnkufnuii, a o kn poe i loaa mua ole keia mau n-ele, e lawe aku a malama, i ka lokomaikai 1 loaa -wale mai: I£SMT7 WAIM3SA. Keinu, Wāiinoa, kukupa 'u o Hanakalii Kani ka uka iki, le J a Kirwaikani j I ka polokake-wai ua o KooJau Ua iho la, pulu ka maka oka lehua j Ua olū ka ihu o Kauaikauaua j I ka liolo kaninepu in e ka nvauu Auamo mai ka noe i na pali hauliuli Kue ka hoopii a- Knunoohua , | Kaohi ka ii a Kukalaakamanu 1 K hoouohonoho ana i na pauku a ka mukemake . j Malama e Kawaikoi i na ihe pakui a ] keanur, j Anu ka-pua o ka lliau, hoololohe i nn ] kuahiwi i Kiekie iīuna ke ahi o Aneki j Kapu ka pua molale i ka malie x Kt: alawa iho oe ia Keawawui Ua piha pono ua kuineki o Makua ; Ka haakokoe a ike ahi o «a pali Ke puqhi kaauau la i ke kula o Hnena Eao iho oe ina kikina laki o Wainiha ! ILumahai no ka ua knpeke e )io W'aioli ! Kahuli i ka makani, j I ka hookahuli iae na ohia 6 Kupokoili Ihiki ka pua iini ka tvāi o Kaihnloko i Kapalili i ke ake niau o Kaihuwaa Nonoi ae la ne lima o Kaukoopua ' Iho mai na hoku ohina ! Hikikii ka ua i Manuakepa Ola i ka Ua Kuahiue o Hnnalei ! Ina iho. lai makai. o Kuakea . ' Iltiila-* e pau ai ke kolh o ko l(W»u Ka- malruu iianaau a ka niakemnke j K moiii oe a puua a papani a piha pono , ko puuw&i j . Aa« ia -o K*olali-o-ka-hettfa 0 ke kaniaen nana e hoowali ke kai o •Wauiui ! Hoohnjpini papani luku la ia uka o Hhiwai Aohe ou n'akana.i kānahele ki ō. Koo- : laa ; . v ' " j Oni ana Knlalea pu(ika»l o Art«>mla ! O • kekahi: kilii pee ua,ia-o HaieleA j Lea ko-katimi ka eke th* W*iehu ; l Aahn kilika ka uka o Pihanaakalani -j T kupu ohftoJja .i:ke Kalpkalu Me h'e iii i kiii ika luna o Aahoaka | Ka hulili pua-hnu lāha i.ka wai o Wai- ! luft y j Nui ka l«hol<(he o Maunakkpu ' | Alalā ha'u i ke kula o Kawai-iki He iki kn uianao hoonaue i ke kulu o i KUUiau' M,e lie kaōakn puliipaka In no ka uka ! oKalapaki ) nui o ka hanu'kaupapn i ke kai o Niumalu Papa kuAi'hao Jib KaUmipuu Polo Kauai ka #ai o ftrfttamo ' Kupu keiakelA Hiiiipu keia i k« lAnl Kakaiewamml ka ua i ka luna o Mnona Maona ka huila piha pon6 i ka maknni, Wehe.xia : eheu o iii nka o Kapahukua, J

iiiki ka 0110 a ka irfftnu koo i akuli, Hoolelohn ka makn ©ku i i \ anamo, Opa tia kuku o Haloina'ieiku attu, Anu Hanapope i ka pnio a kn 1 lao Waipuhia i n« lio kia ;i , ! E nononoke aua i 'ko kula <> v ! Ii ka paona a ke ahi l.i Piiu :.. { Kuku ka pihapiha ia l'iMe»)- ,;, { I ko ku kali'ki ia f ka Un O'n ; j Helu ka o . Laioiknw;, , ; I ke kupakakoia (\ Mahinanli, i Kc nana iho i ku hcnv o n:i ku: , v jKa lipolipo ihaikal ri kk Inn <> ~, | Aohe wnlll putr ovfl ol<» Ke nana aku i ke 010 o -k*ī. k.i ;t iw lM I ka polokake poahi ia e II:• • I ola no au i 'kuu lßno wailu.i, I ka a'e'na mai o ke kula ~ w, , :i , kalani, I ka puhipuhi lnaiii ia> v Jjam, Kui ka hekili ola|jft ka «wil.i. Ua ka ua ,&ahe ka wni. l>ftu"ka | u, He pnlekaha P6'niu ; ailann, Urt ku i 'kn haiU a ke kahiin.i, ■ Uhauha i ka la o ka loalen, A manawaino iho aohe nka iiv . , i,,„ Aia la o Kaoj)ua-i-kH Uln aln :ii ,) K , lani, Ke hoi ae la e pili tne kv ;i,, ; , Kona, Me ho kupn alo mnkani lu i> K,u,n,:} , if Loa Puheoniiki i kn uka <i MaLuk E pupu ai na pipi a ke paniol... 1 Kauaknnlina no ka ua 'o K, : i, kni koiele, Aia ua oia la ko hoounnni a. i,, K Kanei'kawai e, ola, e!

I H£ OK2 WAIM2A.

j Iko i k:i wjii;ula ilini»i 0 W:um.:i, lle wuiuln 11« kc kiu \vyiH)iulu Ko oko la i Un poli o ka pnh.iku Mx' lip huiuunai ln i kii liouji<i - »,> k, Ka aa hipulai»:» i k«> oiie nlnln K.lilhi'o*' niiHlK'i i ka uu»o. Ina ke nlohu h<> ;ii lilili.i, Ua ik<* a ——. j KAPAA. 1 1 ihalilia i ka llooliiu ko kini .. I', ; ' l'akuikui i ka monuuia h lu kiu 1 im kohi kelokolo » KH|>iiuk<<ln A ka Mhhmhin, ni:ik:iiii lti)■> . , Nana o kaa k:i iiani i:a lo: ( ka l:n I , . I Kewn E wawa ia no a ho halo k:ui:ik:i \avrai hoi o wnwaia ka h.il» luin.ik i .... Ua ike a . Halelea; Hanalel Ko kalni ia uiiii la o ka u.i k. IKo ku-pa ia mai in o Ku]»:ik<<ili j 0 n'u leliua i Lulunpnii j 0 l a likn hailniua » !<•' k;jil.:n ( O k:i liinaliina ku knlmUai I Ku |>ali o Anoilelo i L T a anoi e ike nn> kp i'ahw!»' ImI» Ina la ko Koolnu-w;thiti<' i Aloha wa lo,' j Kia ilio no me ka imtlruni l.upnii, ! Haupu Mouna Kttofcar.a Maikui iih kuahiwi niui» na ]> i. I alo noi i ka uiakani O Haupu muunn kilohun.n i ka l.i |l kui'a o ke'ao lewii Kiiltfiii|Mm . i j nei iko kfii. i Alohu mai.kukui pouhnah* n I lan-alania uku Kahaki okaeka Nawiiiw'ili n K:iln|>:ik Pnf»alo ooma liaii«mkulu iko » liu I kai Alo mfti Kamae puu kaua u paha ai 0 Huelo ka laau a k<> koa He kilohana A'ahouka iio Maun;ik,.|Mi Hulipnu ka hole n ke on<? o Alio j Huiknu na makau a ka lawaia i \V:iil.u. Lou nini o Kawelowai ia \Vaicliu Ua wela Kaikihunnaka i ko ahi ;i i'.:< • Iko alai ia niai o Nowiion n:»l«» K:<i puhan i Ka lanla mauka o Knpan ho nki :i u. jKo kahuli inai u ko kahiktilu n •• !< I o Kowa i kai o Puna Pne akn «n ahiahi ka naln i< Mak.ii-m. Eia iho ke awapao la o ka lnln o W:<j ineliaiialna i Elna lio koloua i k ekula o Mnili . • Alo-ana Kalaloa i na pali o Kf"l < Mai Aliomanu no a na l'npan Ku ka mokila noho ana ('luoin.i i i. pali o Moloaa Kanahēle ki o Koolhu u;i hōh' n niiM KealankaMe Elua Waiakalua i Kapukain.'nu. m-■ liookahi o Kilauon Ein iho jio kg lua oka laau l>:t;< 1 >•• Kahikikolo ! Hookoloio a loao o'Klikuluma'u ' H»»i n ka lulu I kn.pili o Kahiilali. '• Maolo na pali o HMleloa i kuu •n.i . < ! Noho mni ka ua o Pueo ika m i ' j Lilo mai na Kalihi a olua. o 1 'i:<>;■••;• | i Haiialei f | Lilo i kn wai ke one pua ros«» n M" | halnoku . . , ' I ke paheiokna ia e/Mnnuiiko|»;i ; Ua ulu lia kn'i na ohia o Kup.ik' >i ke kaukuu'ini i im puahaln :»i • • kinau Lele ana na hala o.Luia i kn m;<k Loaa iho la i kn l.ypu;i li:i!;i, n 1 hami o Linuihuli i nn lohiu < ! 1 uupali A Wniniha » Ku'unuik'n kuhi.i k. inn Puu'liinahinA Ua kuikoo In o o Kenlohula I ka hao a kn I.:iwakun o n:i i»:»h Waiho wale lalo la o i'unkoi I honi hooinau i l<o nln lōum»' <• M k Ho niakaun na ka oopu peke o !!.*'• ka{rfai A Honokoa i i'ohakuou i ka 1 . Puanui liilo mai Honopuwniakiin i wai k.'n - 1 1 ka lne o Kahoamano i k<> k«i "k Komokapu lioolnlu i J{a wai-ku au-h<'( > a k;l waia lione attn kahi kni o Kahohiiki H-i iki Yi> kihapai o ka noho i 1 • Kaufti Huiei I€c-o ka'pnli kalli wiki» Kauhao i ka puli o Milolii Hln ir.al Haeleeio i ka wai » L Hopmhftirt. na limn' i ka pnha|'itl';i •• t*otthW>- 1 f A. ke «ifT>Nl)hiJitthO*»lHle an» !<;< pua i.Koolau wahino Halakau na ~niu o Kaunalewn i 1:1 jnftlfan< ! ' ' Pi'b ka fā6 k.i oW»iV klihel» i Mnna E haaleie una lihnalOir I k« wai kn liula O Kauai iho la no ia, maikui u<<. "Ailku ka Ihu o K*ul*" Ko aukii nei ka ihu o Kaula i «•<'• haulani nei la i Kahalauaoln Ko hauaii Jua nei i .na nome uwih. Ke uu nei ka melo la I Waahi[ u: Ke hoOmaika nei i ke onft o Ku. Ke ku nei ke-ehu i Wam'aeoohu. Ko uweuwek'n ia 1« nu ku« nwen.

Hauwweke kt* kolo mo ka l»ao pine, -Ke hanu ino nei na manu o Kuhainioana, I Aohe i ana iho ka puu moni ai Ke poala lua nei la i ka uwahi niami, Ke hakoi-lua nei na mokil i ke kai N<a ke kai 110 e oni nei naue na pali Naueue ka hiu o ka ia o lewa i ke kai Na ke kini lawaia manu he ula o Lehua, Nii ke ko eli luipaeli o Halalii Na ka, etepao elepani me ke Koolau, Pani iho la pani i J<a wai huna a ke kai Ke hao nei ka kau i Niihau, Kau aku la maHi i na hale a Kaohai Ina hale laau-u Limaloa e ako nei, Ako kukulu luieue i na hala a ka liula E hoomomona ana i 0110 Eia iho ke oki la o /ili-kipau He hikiwawe ka liana la ine pnheeiniki, Hala ole ka apona a ka ua i ka lani I apo' na paa jtflpu a niamau i kanahele, Puikaika kela i ke >*»pa-pili 0 Kahelu I ka pakele 0 ka nui a 01 e o ka nani, Ua hele a liapa i I<a loa 0 Koialana He komo npuepue i ka neki 0 Alakai. (Ua oleloia 0 keia» malalo iho ka pane a kekahi wahine nouka o Hnnalei he kao'ae'a no hoi no ia uka, i ke inele maluna ae). 1 Kuia uiai ka luki ke kaulana o Waialca{e, I na halekuai laki 0 Hauailiki, E hoao ae au i pāu ko'u kuhihewa, : He ululnia au i ke alii lele 0 Kamaile I ka lelo pua-o 110 lole 1110 ka auhau, Owau no ka ihupani 0 ia nahele, He aloalo kuaua au no Hanalei, He hueu he eueu au 110 Kamanomano, Ha laau lala ole no Luaiki, Ua rula ia e ka «a a oki ka pun, He-koa hoopakipaki wai iia no Pneo, He koa oniu owala laau 110 Puukuiiele He kilohana no Ivau;vi apuni, lJa ]«*lla like no ia o-no mai o a o, E noho hoomanao ana ia Hihimaiiu, E ake e helo e hui launa me Mainalahoa E kukulu i na ohe ki-wai a ka ua i ka lani, E kikiopua ann ia Knukaopun Kike ka haniale uwene ke kolopa, Ho iho a paa ke kula 0 Kewa, I paa 110 a paa, ue a ue, I ke akan;ni a kahi ale iki a ka noeau, Kll ana hehihehi a holoholo ana i Ka laula 0 Kamaīamailuna e, Ae he kini (gin) iho ia la he men ona la e. y. ♦ .

Na hoa o ka papa o ka 1981 o ke Kula Kamehameha ma ka lakou huaka'i makaikai ia Kauai. O ka hiona mua e hoomaka, ana mai ka hema aku, o ke kii ia o ke ana o ka wai a Kanaloa, ma Haena, Kauai, ma ka akau ae maluna loa, o ka ia e kau malūna o ka waapa, ma ke awa o Nawiliwili; malalo iho ke kii ia o ka pii ana iuka o Puukapele, e hoonuu ana na hoa i ka ipu aiwaha; o ke kii mawaena, mamua mai ia o ka home o Wm. O. Crowe!l ma Waimeaffi malalo loa ma ka hema, ka home o ; ka Hope Makai Nui Wm. Werner ma Hanalei, a ma ka akau ae, malalo loa, he kii ia mawaho pono mai o ka waha o ke ana o Ma- j niniholo, ma Haena. i