Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 33, 19 August 1921 — KA HUAKAI A NA KEIKI POOLA NO KA IPUKA GULA O KALEPONI [ARTICLE]

KA HUAKAI A NA KEIKI POOLA NO KA IPUKA GULA O KALEPONI

(Hoomauia mai.) 0 lune 2, keia ka la hoi o ka 8. 8. Maui i haalele mai ia Kapalakiko nei, .'i hoomau aku hoi i kona alahele maauiau, mai ka Ipuka Gula aku, np ua kai aloha o Hawaii, no ka aloalo ana i iia ukana apau, no ka hoolawa ana ia Hawaii i pokole i kekahi mau nieaai, mamuli o ka haalele ana o na S«la Unionn, ka niea hoi nana i kookunana i na oihana kalepa o Kapalakiko nei, aine Ilawaii, 'ke kumu nui hoi o ko makou hele ana mai e wawahi i ka olohani a na ilipuakea. Ka hoomaka ana keia o ka'u mau keiki e kaawale mai ia'u : aku,. no, ka. hooko ana i ka ,hana i kauia ipai ai maluna o ko'u poohiwi, no ka hoopiha ana i na mokuahi laweohua apau o ka Matson Navigation Co.»*iLitd., me na oiwi Hawaii a'u hoi e haaheo nei ke olelo ae, eia na keiki Hawnii ke noho mana nOi maluna o keia hui moku,;ano uui loa o ka mokuaina o Kaleponi nei, a he mea hewa ole ho hoi ia'u ke olelo iho penei: "E ike mna ia Hawaii." He oiaio i keia la ua ikeia mai kaua c Hawaii uuku, e Amerika aina nui, He lima kok-ua kokoke loa nq na ojhana kalepa wanVai o Ainerika nei ame Ilawaii. He olaio i ka liaalele ana mai o ka 8. 8. Maui ua lawe ae no na keiki waii i ke kulana aliimoku eha, oia lioi k(T pokini ame na aela no lakou ka huina o umi, a i" ko lakou wa i kaawale aku ai mai ka mvapo aku, , iia ahuiluia aku lakou e ka waapa Uni* ona, no ka naiia ana i ko lakou' poē ■ i lioi hou i'ī#it liilina, aole hoi no ka h'ana' ino wale ka waapa makai no , hoi e liolo pu aiia ma ka aoao o ka innku, nn ka malama ana i ka maluhia o lea moku lawe ohua, 8. S. Maui. Ma keia Ja pu no lioi i loaa mai ai ia 'u ke kauoha no ka hoolawa nna i ka 8. 8. Lurline e mo-ku ana i ke a\ya o Kapalakiko nei. He uiiii-kumama-kahi o ka'u poe keiki i kau maluna q keia moku lawe oliua o ka hui, a koe iho la me a'u he umikumaniawalu, a owaii no hoi umi-kumamaiwa, k'-pau-ae la rio hoi ka o keia lh, m'ē ka pu ō k6ia ahiahi, <' irtp ka paii o Kapalakiko i ka n?rfy - me he' ua koko la oe ke nana- aku, i ka halii uiai i ka ilikai, hoikeiaunai la no hoi ia'u o ka~ ohii mau' iho ( la 'ia 0 keia aina kaulaha o ka : -Ipuka 'Gula nei. He u'i iio hoi ke nana aku, me ka hoomanao pu i na hiona* ō ku «aina ke hoohalik«likd 'āe. 0 luno 3 keia>t o lii i hooaumoe ai" oluna o ka Si S. Manulaui, me ke koeha iho o na k^iki^ 1 koe uie a'u oial'- he eivra ō' ka-u poe keiki i holo pu aku.no Groe'kett k'ahi hoomaemae kopaa o keia hūi Matson Co., maluna o ka S. 8. Wilhol''' mina, ka ipo aloha hoi a na keiki Ki- * 'pikoa a o ka poe i koe iho nie a'ii, o keia moku « nohō ' ai, me ktf n RHna ana. no hoi i na haim apau e piH'ana i na heinaliema o ka moku. I'au ae la no hoi ka hana o keia la, n nana aku dna ua la, ao ae Poaono, la •1 o lune, he keu aku o ka hu'ihu'i 0 keia la, maniuli o ka makani hele mai me ka noe, a hoomanao ae la 1 ria Hau o Mailii, o ke ahi, ka mea e pololei ai. .Ho oiaio, o ke ahi ka mea e mehana ai o ia no ka'u ike ua lioolako wale ia no na rumi inoe apau nie na paipu mahu hoopumohana,''a ma ke iune 6, hoomanao ao la au i ko kakou Makua aloha> ma na lani kiekie, kuu alakai hoi, aole o'n mea e nele ai ma Onu la.Mā keia la, akahi no au a huli pono aku. e nana i ke kulana o ka aina, oiai o Kapalakiko e waiho mai ana ma, ke komohaua, a ma kahi o ka uwapo a'u e noho ana, huli aku la an e nana i ka hikina, a ike aku la. au i kahi nina o Mjssion Roclt, ame ka hale liana o ka Ūnion lrpn Work" Co., kahi kapilimoku i kā wa kaua iho īiei. He ewalu moku i ka mauawa hookahi, a ike ilio la au i ka nui hewahewa o ke dala o ke aupuni Amerika, ma o ke kokna like ana o ka lahui holookoa me ka lokahi, a na aupuni nui o Europa e iioho aie uei. Pau keia huli ae la au e nana. i na hiohioiia o Nutuup Bny ma ka apao liliuna o Kapalakiko, a o Alapieda hoi ma ka liikina akau ame Okalana, a pela nie Berkeley ma ka akau ame Riehmond, auwe no hoi e, Iu« nani i Hp'u mau maka ke nana aku i ka nee papa o ke ku ana o ke kulanakanhale, a pela hoi me na Ferrv Boat e aloalo mau anā i na tausani kanaka wiai kahi aoao a kūhi aoap, i ke ao anie ka po. ' • ........ . O kpia mau lūohiona nani a'u e Jke npi, me ka oiaio e kuu Solomon, aole i hehi ko'u mau kapuai. wawae," aka o kn nana wale, aku no i ka waiho mai o ka aina, ua lawa ia ua'u ame ko kaua poe heluhelu, aia he. wa no 'u e hele ai e' makaikai alaila hoike pau aku āu i na kee o keia aina. Pau. ia, huli āq la au e iiana i ka lalani kuahi\tri o Sierra anie Nevedai he u'i • okoa no hoi kcia> he <*yio like ke kulana o keia wahi m,e Leilehua, a nana aku oe i ka lika. o "Waimea, pela iho la ka waiho kamoe o ke kulana o ka waiho ana o ke kuahiwi o keia aiiia, aole i ke kiekie loa ke nana «ku, >ia nae, iloko o keia niau mea apau a'll o ih'# 1 lrf āu-'e noohoo 'me he lji-' -aia" jid 'i "ka 'assia r * moeuhane kahi i *uwd\ia, aij inamuli p j

ka hui o 'ka 'u māu inea 'apau i ike ai, a hoi mai la nō ko'u maif hoomanao ana no ka aina a'u i olelo iho ai, he oi.aio, he uuku kuu wahi aina, aloha me he w v ahi puu pohaku la .iwaena o ,k«l moana, eia nae, o kona ndni aiue kona mau* l\Uiiehu aole loii fe hiki kehpluia o na iniliona o /nn miliona o Amprika, īip ka mea, aolp loa i loaa ia iakou ka Paredaifeo o ka Pakipika; Hawaii Aiiil'e no, ka onohi p na aupunlMiui 'o SJuropa. • IJ.e oiaio, ma keia ai,na e, lohe. mau ana au Hawaii ame Madame pele, lie'meā nui lpa ia. i kanaka o keia w«nhi ?; ke nhiahi no hoi o keia la hele mai nei keia haol«r~e kamailio ia'u ina paha ( au he lilkini, nui ko'u akaaka i keia haole, he msa. pa 'ikii, noJpkt> JM O. iia hiilepaikiii Hoolo.aku la no lioi.au, me kuu olelo aku hoHawaii au a olelo hou mai' la no oia ia'u, '.'You arc a I£finak,a." Na keia olelo a keia haole ike iho la au, i ka pilikia maoli o na keiki Hawaii e a'o nei i ka olelo haole, e; hele noi i keia mau aina malihini. i ka wehewehe pono ole aku f ka manao ; o ka huaolelo kana-ka ame Ilawaii. No'u iho, i ko'u iva i lohe ai i ka olelo a keia haole, kani iho la ka'n u-hu .110 ka waiwai ole o ka olelo haole e' namula' nei 'e na keiki Hawāii, ma ko kakou'hoōie aine keia aiha i n:nliliini loa ia'u,'lio pono namu wale iho na aohe nae hoomaopopo i ko ano o ka lakou, mea e Olelo ai, a no keia iko nui a'u e'ike jiei, hoole aku la au i ,ua hni'le nei nie kpu wehewelie pon\> ana ak'i iaia' i nianao o ka huaolelo kanakn, whlii/a'u. ka 1 huaoh>Jo ; kanaka, wahi au,' uā lik» 'lh- me a'u. . He. kanaka Anionka. a ;h.e< kanaka Hawaii au, nolaila, he ki»na.ka keolieo oe, a he kanaka hauliuli au, elike me ka oukou olelo. ' * N'a keia niau. hoakaka a'u akahi no a m.ōopopo i keia liāole ka manao o ka lniaolelo kanaka, wahi ana.' No ko'u lolie pinepine i k<?la olelo kanaka f ua! mauo au he Hawaii, eia ka,- aOlo pplolei, uji like no ia me. kp 'u kuhihew.a- ia>\-oo ; Ilikini, no. k ; a mea, like lo:t <ie ,me ka, Ili'kiui, lpihi pololei kou. kino- aole kuapuo, like. me ka hele ana a ppe.iieiki Hawaii, a makou v najw noiaity '.e kala mai .oe ia.',unp ko ana ia oe he l"li%iv . i{ ; ~f .. .ka'u i akjt,ai,i..qa h.aoie, nei, aolp oe i hana hewa .mai!ia/v| e huikala aku ai au iā ;b,e, o"na kamailio la'o 'kaua e'lioopōina ka-ua, mā ko'u ano he Haw'aii rt ua" oluolu loa ia J u' ka hoike hna nō nā mea apau e pili anA i-ko'u aina; 1 n'ui ka inahalo o keia haole ia'n, me kona olelo. pu mai ia 'u e i"maTi u iu)aloha, ua haa\Vikoke 1 aktt au i kūu ae, a haawi mai la oia'iii'u i kona īnoa Harry Middleton, ame kSna w;ailii Htlu Paloti AVc., S"an jfrarieiacp> Cai., haawi lio lioi'au i kp'u inoa ifiia, a e heio' miau 'mai ana oia; e ike ia'u i "na wa''apati'.'" v t '' "i?auVac''^-Ko"'liā;V'''hāna'' o" kēia la, 'o īa' no kē kalk.au m'oolelo ilūua o'ka 'S. 8. Manulani' 5 ' ' Poaliia ae, īune 7, haalele Inai la. ka S. S. Lurlino me umi-kumamakahi o ka'u poe keiki, a'u i hoonoho aku ai maluna o keia moku. Poakolu, lune 8, haalele mai la ka 8. 8. Wilhēlinina me eono o ka'u poe keiki, a, koe uuku loa iho la mākou, a maluna rio hoi o ka S. S. Mataonia he ekolu a'u poo keiki, koe iho la nie a'u eiwa, a ia'u no hoi unn', a kau mai !a nā iioomanao aloha iloko ō'u no ka'u pdb'kēiki ko'u mau hoaloha ponoi liOi o fta ftto āna 6 na inea o ka moāna aWO-.ke anū lioi o ka hauoki o Kaparlākiko? eia nae, ua kaomi mālio wale | ' ihtf lā no. qu i keia mau hoomanao lloko o'u, ine 'kā 'u mau'hopmāhao mau hoi ī kiiii alākai, no ka pono o ka'u mau keīki i kai\ aku maluna o na inoku like ole. ' Iloko no hpi o keia mauia-a'u e iriahel6hcle nei i na keiki āpau, maluna. o na: mokii, malalo o ke kauohā ā ke poo kapeiia, ua paaliana niaoir no J au, e hele ana iluna o na moku apau, e nana 'ai i ka pōiio o ka'u poe keiki i ananio pti me a'u iloko o ka'ehaeha o na olelo hoino. I ke kaawale ana o ka hapanui o ka'u poe- keiki, a koe kakaikahi hoi makou, hookahi o makou home, o ka 8. 8. Manulnnh puuluulu ae la makou a kahi hookahi (o ka hapanui o keia poe keiki o ia na sela oluna o keia inoku i holo aku la no Nu lo'ka) me ko 'u makaala mau nna i ko. lakou po»p. 0 keiK poe keiki liopē, q ko lakou kapanui, he ppe hōolohe loa lakou, aqlc. ;hono e hele iloko o ke kulanakauhale. a he kakaikahi wale no o lākou i. hele ko'u ae ole, a ua hele no lakpu ina:<miili b. kp hikou hiau, manao iHp, kō 'u liolke 'pn ālyi ia ilpkou, ina., loaa •iā oiikou ha o, kp oukou paSttkiki,;ii ! bife lā' miiū aliiewa. ana maluiia 'o'u, oiāi no ko/u nialihini m.e oukott, a <stafkoii. hōi, ai ho ōukoU* ihō',* o; keia mj*u. oleio *u'u ; hē mea ole.loa iā ā ua^hele.lak^u^ e no, lakou ihp, eia nae,' āple no he mau kuia i loaa ia lakou, uā.. hoi, mai no lakpu me ka nialiiliia, owi-nb. nftef ? ho e paa mau mai unipna? ā c mau anā n'o hōi niākou i" kd o_ ka■ 'poe 'i hpehaia,| oluna o na inoku. like ole, iwaena uō nāe ō lakou iHpuakea Ihp, a. alo wale iho la no np. ikeiki Hawaii, mai ka poe uniona uiāi. ' * TJa liōolilo niai na 'keiki Hawāii. e [nplip āōi ma Kapala&ko ia joi£&ou na poiS''en6nn %cf iouk»kstii p«ie l&iki'ek&iā pōe Hnwāii l' kā pohaku, ovēti. lākoH e pen»

ana ma ka- ihu p "ka S. S. Manulaui, a pakele wale ilio no oiai k.a pohaku mai. a keia poe Hawaii aloha ole, elike no hoi me ko Honolulu poe makaewaewa: a na ka oihana makai keia poe i kipaku, a hiai ia manawa mai 6ole a£. tl i'a kekahi mea e hele ma ka : uwapo, kapu. loa. O na makai wal6 uo kau ike aku L ka holoholo mai i ke ao auie ka po. Pa«- ae «la ia e kuu- Solomon, ma ka Poaonp, lujie 11, aole au i3ci no keia la, i na hora o kakahiaka nui, ua liele no hoi a kajii ka hora : 10, -a. m. o no au a hoomanao o ka la ia o kuu Na'i Au- . puni, ka Paiea .Nui lioi o Hawaii. O, kuur, helo koke iho.; la, oo„ ike L »kc poō kapena E'.'" Bdwards, i kuu komo ak,u i ke keona, nitfj»u mai la kela ia/u me. ka ohaoha. () mau ia'u, me kp lep o)uolu. . ~ O Gcorge, heaha,.ka ; u mcq,, e hans aku ai.no.ul O ka'u paiie iaia oiai oia i ku ae. ai iluna,,mQ. kona mau maka o)uolu C Jiana mai ana ia 'u. " E lt,uu Kapena o oe k<o'u haku ipa keia aina i(i'u, e noi aku ana au i Rou oluolii, q, ae. iuai ia 'u i keia la, o na keiki Haw-aii apa.u e noho iiei me a 'u, e hoomalia' lako\i i keia la aole e. haua.'' . "Heaha ke kunui e. Keoki," wahi ana ia'u me ke kulou ana iho o kona poo ilalo. "E kuu niaikai, ma kuu ajna. o Ha,waii aloha, o keia la kekahi la ano nui loa keia, aole mau liana aupuni, aole pu hoi uie na oihana ka"īepa e hana i keia la, e pauikuia no na oiliana apau, 110 ka. in<?/i, o ka la huiiau keia o kuu Moi aloha Kamehauieha I, ka Na'i Aupuni o Hawaii. "He oiaio anei e Keoki, o ka la hanau leeia o Iyaniohamel)a!" wahi hou ana ia'u. "Ae, p lune 11 keia, kona la i ha•na.uia ai kuu la, nui hoi elike me ko'u anp he Hawaii, aole e hiki ia'u ke hoopoi.na i keia la, oiai au t ma keia aina inalihini, he mea poho ia'u Ji J hooinanao i keia la, elike me ka hoomanao ana o Hawaii, ma keia la hooīeahi." ; •' ' .1 ka lolie ana o ya kapena nei i keia niau,ole.lo a.'u, hopu mai la oia i kuu lima, a i,mai la ia'u ine ku leo oluolu loa. o ke alelia. "G.eorge, ma kjt moa o Kamehameha kou ]V£oi,. ka mea npna keia la ke hauoli pu nei kaua, ma ka aoao hoi o ka'u wahine he Hawaii oia, nolaila ua like oe ame a 'u, ao oe Jte kanaka mua loa i hoonianao i kekalii la ano na Hawaii ma Kapalakiko nei, aole nui o'koii aiua hanau, oiai liae, he niii an i ike, a lohe iki e hoomanao ana lakou i keia la." •'Ua poina lakou i ka hoonianao ana i n& mea ano nui o ka aina, oiai ua loilli loa lak'ou niaanei, a ua hoolilo kekahi poe Hawaii ia Kapalakiko nei ame Nu loka. i home no lakoui " "Heaha ka.'u mea. e hana aku ai nou e Geprgc ame la nui o ka. Moi Kamehameha, o na Paeaina Ilawaii?" wahi a ua kapeUa oluolu nui wāle 'nei, i piha pu kona puuwai nie ke aloha. "Aole a'u mea e noi akh ia oe, ua lawa kou ae ana naai ia J u ame na 'keiki HawaiL e liooniaha i keia la ? elike īne ka qluolu o kou puuwai, no ka mc;a na lulu makou lie niau w,ahi kenikeni, no ke kuai ana i kekahi mau. meaai no .ka hoomanao ana i kqia la." Puili loa iho la kela i ko'u lima me keia mau olelo me ka leo majic." George, o na hoolilo apau o ka paina au i makemake ai no keia la, na/u i* mau hoolilo e uku, a e kauoha no au i ka lunahoohana nui o ke Cafe o hooko i na mea apau au e niakemake ai." 0 ko ia la haalele koke mai la n'o ia ia'u lalau aW la i ke kelepona iluiia o ke pakaukau, o ke kani aku la no ia o ke kelepoua, e kauoha ana e lioea, kino mai keia lunahoohana nui o lw haleaina o ka Matson Co., imua onā, aole no hoi i loihi ka, maua kali ana, -> ka hoea mai la no ia o ua haple nei, a o ke kamailio aku la no ia, mo ka hooka'ulua ole iho.

"0 George Kane keia Keoniuiana, Hawaii,. ke al&kni 6 na Hawaii inai ke Teritore mai 4 Hawaii, a ua inakemake au ia oe e liooko i kona mau makemake npau, a na 'u c uku na hoolilo apau." He ae wale no, ka keia liaole. mc ka huli pu ana mai a lululima me a'u,-a.u hoi e lioomaikai la ilok'o o'« i knu Alakai, no ka mea, aole loa au e «ele ma ona la, oiai, ua liele mai au mai Hawaii mai m c ka'u poe keiki me ka nele, "aohe wāhi puolp o ka e*ia nae, rta hoolako mai no oia' i kana. 'leauwa nei nia keia aina malihim. A iia kapena nei hoi i huii koke mai ai ia'u. , ''Heaha la kau i makemake ai, i na oe e makemake i puaa, hiki'llo ia oe ke Koomo'a, oiai he makemake au ia be e hoikeike i ka hoomo T a ana 'o Tca puaa i na kanaka ō keia aina elike me ka'u i ike ai ri\a Kafcmi li au'i mau bfaōntfaißiii Uō niaii iokomaikai. a ua kapena nei i haawi māi ai ia'u, me, ko'u kamailio pu ana altu hoi iaia me nā manao malialo lie nui iloko o'u, no keia pomaikai i loaa wale mai. He hana hiki loa ia'u ka hoom'o'a ana i ka puaa, ka pilikia walē no aole o'u mahemake e hana i'kela |iana\i keia maiiawa oiai, ua puni owaho i na kanaka uniona, k'ahi kupono no ka hana ana i ka puaa', koe walē no ;inā e loka ana he wa ma keia mua niakaukau loa au e hooko elike ««j kou nianao.' 7 " *. I *'9i a 1,0 pilikīa, aka ; «ia maanei ka haku o k» haleaina,

hoike oe i kou māu makemake apan iaia.'' Huli mai la kola haole a olelo m'u, heaha la ko'u mau makemake, ua makaukau oia e liooko mai, no ka m?a ua maopopo iaia, he paina hoomanao ka'u no ka Moi ka Paiea Nui o Hawaii. > Ku iki iho la au £ noonpo, no ka'u mau wahi meaai i makemake ai, 0 ko'n waiho koke aku la n,o. ia i ka'u mau meaai i makemake ai. Hōomaka mai. la ua haole. nei e kakau iloko o kana buke hoomanao: Puaa, Kamano hou, Moa, Kaka Haukalimā, a mawalio ae na- moaai haole ame na wai hu'ihu'i momona auio na hu'aai. Ō, keia mau lioolilo, āpau, ua aneano § piha ke kajiaha. ūal% nut ka'u hoomaopopo iho, oiai no nae he umi-kuma-malua wale iho no ko makou nui, i ka pau ana no o kā'u mea i makemakp ai, huli m.ai la ua haole nei a olelo ia ; '. '' Aole e makaukau keia papaaina i keia la, peliea ina apopo i ka manawa au i makemake ai, no ka mea aole puaa ame ke kāmano, loaa ia'u maloko o ka lialeaina i keia manawa, i na loaa mua ia'u keia kauoha i nei, me nei ua niakaukau i keia manawa." 0 ko'u haawi koke aku la no ia i leo'u ae, me ko'u hpike pu ana aku hoi iaia o ka hora 12 a. m. ponoi o ke , Sabati e ipalaniaia 3i kela 0 ka haawi koke. mai la no ia o_ ua haole nei i kpna ae, o ka haalele koke mai la no ia o ua haole nei ia maua, a koe wale no maua me ua kapena puuwai aioha nui wale nei a'u i ike 'ai I Aona lua. Wāhi a'u iaia 'n|e ko'n mau maka e nana aloha aku ana iaia: "E Kapena £dwards, ua haaa mai oe ia'u i kokahi, hana a'n .e, poina ole ai, apau na. la. o. ko 'u ola ana a 'u. pu hoi e ike nei no'u iho, o oq. hopkahi wa-i-.i iio kō'u hoalphn ; oiaio, ina keia' :iina uialihini īoa. ia'u." Minoaka iho la uft. kapena nei no keia mau 'olelo a'u, ana hoi i kamailio mai ai. ' 'E. hoonianao. pe e George, o nana maii mai 00. ia'u he hoaloha nou. 0 kou mau pilikia aine na kpiki ua mākauiiāu mau au no ke kokua aua.' : ' Pau ' ilio la iea maua mau olelo, haa-. lele āku ia 'au ia.ia. ilokō o ke keena, a hoi aku la aā iluna o kā S. lani, kahi o. kā'u poe keiki e hana ana, ā.hoike aku Ēi au ia lakou, aole hana 0 ia la no he lā nui ia Jio makou, a he wāHi paina luau' hōi ka makōu o' kē awākea Sābati ae. 1 ,ka lohe anā o ka'u poe keiki, nui loa ko lakou hauoli' me laikou moeuhane niua ōle iio keia la hāuoll o" 'Howaii, ame ka holkepu anā akn liot i'na ilipuakea> o lia ao)e loa lakou 1 poina i na la āno -nui q ko lakou mau nioi aloha. , • He piaīp, hple āku la. au 'i'na aliimoku ē hoike ai, no ka hoomaliā ana o. na keiki Hawaii ma ia la, m.Q ko'u hoakaka pu .ak,u hpi ia iakou i na mea apau i k,o lakou lohe ana, nui ko lakou hauoli o ka hoomaha iho la «o ia o hana. mai. la, ka hanahao o Kapalakiko e liana, ana,. iiuna o ka 8. S. Manulani, e nioau i. n& aliimoku. (A'oiii hou aku.)